Toshkent-2012 O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi

Patologo—anatomik o‘zgarishlar. Vabo kasalligida — murda
o‘ziga xos ko‘rinishga ega bo‘ladi. Jumladan: murda terisi keskin
qaqrab—qurshagan,  yuz  chizmalari  keskinlashgan,  ko‘zlar
cho‘kkan, burun va yonoq suyallari keskin bo‘rtgan, tishlar qisil-
gan, terisi ko‘kargan, ayniqsa quloq, burun va oyoq-qo‘l barmoq-
larining  terisi  siyoh  rangida  bo‘ladi.  N.I.Pirogov  tabiri  bilan
aytganda, murdaning ko‘rinishi, kurashchining yoki gladiatorning
holatini eslatadi. Yorib ko‘rilganda a’zolar, ayniqsa qorin, o‘pka va
yurak pardalari quruq. Ichakning ichida har doim ko‘p miqdorda
suyuqlik bo‘ladi. Yurak mushaklari, buyrak, jigar va taloqda distrofik
o‘zgarishlar  kuzatiladi.
Klinik manzarasi. Inkubatsiya davri  bir necha soatdan
5 kungacha, o‘rtacha 2—3 kunga to‘g‘ri keladi. Ximioprofilaktikani
chala olganlarda bu davr 9—10 kungacha uzayishi mumkin.
Akademik  I.K.Musboev  (1966,  1990)  vaboning  quyidagi
tasnifini  taqlif  qiladi:  gastritik  shakli  (6,1%),  enteritik  (27,7%),
gastroenteritik (48,7%) va algid shakli (17,4%) lardan tashkil topgan.
Bundan  tashqari  kam  uchraydigan  vabo  shakllari:  quruq  vabo,
yashin tezligida o‘tadigan vabo, vaboni tifsimon shakli va vaboni
boshqa yo‘ldosh kasalliklari bilan o‘tadigan shakllariga o‘rin berilgan.

240
Vaboda bemor organizmining suvzislanishi, ya’ni degidratatsiya
darajasi kasallikning og‘ir-yengil kechimi va oqibatini ham aniqlab
berishi  mumkin.  El—Tor  vabosida  ko‘pincha  infeksion  jarayon
subklinik tarzida kechishi mumkin, buni vibrion tashuvchilik deb
qaraladi.
Kasallik (22% bemorlarda) tez, ba’zan to‘satdan shiddat bilan
boshlanadi.  Kamdan-kam  hollarda  prodromal  belgilardan  bosh
og‘rishi,  bosh  aylanishi,  umumiy  darmonsizlik,  haroratning
ba’zan 37,1—38°C gacha ko‘tarilishi ko‘riladi. Aslida ich ketishi
tunda, yoki saharda boshlanadi. Ich ketishi to‘satdan boshlanib,
to‘xtatib bo‘lmaydigan darajada bo‘lsada, qorinda og‘riq sezilmaydi.
Ko‘pincha  qorinda  noxush  alomatlar:  ichak  quldirashi  va
suyuqlikning  ichaklardagi  harakati eshitiladi.  Bemor,  ichi  avval
najasga xos ko‘rinishda, so‘ngra axlat suyuqlanib, ko‘kimtir-sariq
rangda suvsimon bo‘ladi,  ichida suzib yuruvchi i pir-i pir  mayda
bo‘lakchalar  ko‘rinadi  va  pirovardida  tinib,  oqarib  guruch
qaynatmasining ko‘rinishida bo‘ladi, hid sezilmaydi yoki baliq hidi
yoinki,  qirilgan  xom  kartoshka  hidi  keladi.  Ba’zi  bir  bemorlar
axlatida shilimshiq modda va qon bo‘lishi mumkin. U ko‘pincha
boshqa o‘tkir ichak infeksiyalarini vabo bilan birga kechishi hollarida
ro‘y beradi.
Vaboda  bemor  najasi  —  ichak  suyuqligi  (transsudat)  deb
aniqlangan,  ya’ni  unda  qattiq  moddalar  kam  1—2%  ni  tashkil
qiladi. Tarkibidagi oqsil 0,1 g %. Qattiq qoldiqning 60—70 foizi
natriya xlorga to‘g‘ri keladi.
Kasallik boshlanishining birinchi kunida ich ketishi bir necha
marotabadan, 10—30 va undan ko‘p marta, hatto behisob bo‘lishi
mumkin. Har bir ichi ketganda ajraladigan najasi 400—600 ml ga
teng  bo‘ladi. Organizmning  suvsizlanishi oqibatida,  bemorlarda
tashnalik,  tez  holsizlanish,  darmonsizlik,  boldir  va  boshqa
mushaklarda  tirishish  va  og‘riq  paydo  bo‘ladi.  Ba’zan  umumiy
darmonsizlik,  bosh  aylanishi,  o‘zidan  ketib  qolishi  (obmorok),
ko‘ngil aynashi kuzatiladi.
Tana harorati ko‘tarilmaydi, lekin ba’zilarda harorat subfebril
darajaga ko‘tarilishi mumkin. Bemorning tomir urishi tezlashgan,

241
terisi  quruq,  qorni  ichiga  tortilgan,  lekin  tarang  emas,  og‘riq
sezilmaydi, faqat ichakda quldirish va ingichka ichak bo‘ylab suyuqlik
quyilishlari  eshitiladi.  Bunday  diareya  bir  necha  soatdan  1—2
kungacha davom etib, shu bosqichda to‘xtab qolishi ham mumkin.
Agar kasallik tuzalmasdan davom etaversa, diareya (enterit davri)
avjlanib borishi bilan bunga ko‘pincha to‘satdan qusish qo‘shiladi.
Qusuq  modda  ham  tez  orada  suyuq  suvdek  bo‘lib,  guruch
qaynatmasini eslatadi. Qusish ham tez-tez qaytalanadi (lekin ko‘ngil
aynashi  ko‘rilmaydi)  va  ko‘p  miqdorda  bo‘lib  bemor  og‘zidan
favoradek otilib chiqadi.
Gastroenterit davrida bemorda suvsizlanish jarayoni va vibrion
ajratish juda tezlashadi. Bu epidemiologik jihatdan eng xavfli davr
hisoblanadi. Uzluksiz qusishning qo‘shilishi bemor ahvolini yanada
mushkullashtirib, organizmda tiklanishi mushkul bo‘lgan suvsizla-
nish holatini yuzaga keltiradi.
Degidratatsiya oqibatida bemor organizmi asosiy sistemalarining
faoliyatida ikkilamchi metabolik o‘zgarishlar sodir bo‘lib, uning
oqibatida kelib chiqadigan klinik belgilar ustivorlik qiladi. Bu davrga
kelib bemorda ich ketish va qusish kamaya borishi va pirovardida
to‘xtashi mumkin. Bemorda bunday holatni, ya’ni vaboni juda og‘ir
shakli — a l g i d n i vujudga kelishi, tez — bir necha soat ichida
sodir bo‘lishi mumkin 
(Zarvaraqdagi 22-rasmga qarang).
Vabo kasalida isitma va qorinda og‘riq bo‘lmaydi, lekin so‘nggi
yillarda ayrim bemorlar qornida kuchsiz og‘riq bo‘lishi va tana harorati
subfebril darajasigacha ko‘tarilganligi kuzatilgan. Harorat aksariyat
bemorlarda 36—37°C dan oshmaydi, aksincha suv—tuz tanqisligi-
ning III—IV darajasida, ya’ni aglid (algidus— sovuq) bosqichida
tana harorati me’yordan ham pasayib ketadi, eksikoz zo‘rayishi
bilan harorat ham pasaya borib, 34°C gacha ham tushishi mumkin.
Bu  xatarli  belgi.  Bemorlarda  harorat  pasayishiga  organizmda
gemodinamik  o‘zgarishlar,  ya’ni  periferik  qon  aylanishi  izdan
chiqishi sabab bo‘ladi.
Bemorning terisi quruq, elastikligi va tarangligi pasaygan, teri-
ning qon bilan taminlanishini buzilishi va   gi poksiya natijasida
terida ko‘karish (sianoz) paydo bo‘ladi. Vaboni og‘ir shakllarida
teri  kul  rang  gunafshaga  o‘xshash  ko‘rinishga  ega  bo‘ladi.  Teri

242
qoplami  sovuq,  yopishqoq  ter  bilan  qoplangan  bo‘ladi.  Shilliq
qavvatlar ham quruq — ayniqsa konyunktivalar, og‘iz bo‘shlig‘i,
til karash bilan qoplangan va quruq bo‘ladi.
Og‘iz shilliq pardasining quruqligi, lablari hamda tili sekinlik
bilan qimirlashi va ovoz bog‘lamlari quruqligidan tortishib  tirishishi
natijasida bemor ovozi bo‘g‘iq va hatto chiqmay qoladi. Bemor
pichirlab gapirishga majbur bo‘ladi.
Mushak  tortishib-tirishishi  kasallikning  boshlaridayoq,  hali
eksikoz  avj  olmasdan  boshlanishi  ham  mumkin.  Bunday  holat
ba’zan  chaynash  va  boldir  mushaklarida  ko‘riladi.  Keyinchalik
tarishish  kuchliroq  va  uzoqroq  davom  etib,  umumiy  tus  oladi.
Tirishish  sabablari  murakkab  —  to‘la  oksidlanmagan  moddalar
yig‘ilishi,  gi pokaliemiya va qonda sut hamda pirovinograd kislota
to‘planishi sabab bo‘ladi. Biroq, bemorning yurak-tomir faoliyati
uzoq vaqt yetarli darajada saqlanib, mikrotsirkulatsiya va metabolitik
holatni  qo‘llab  turadi.  Ba’zi  bemorlarda  yurak  tonlari  pasayib,
taxikardiya va qon bosimi pasayishi ko‘riladi. Organizm suvsizlanishi
davom etaversa, qon quyuqlashadi, mikrotsirkulatsiya bo‘g‘iladi
va gi pokaliemiya,  atsedozlarning ortib borishi gi povolemik shokka
olib keladi.
To‘xtovsiz ich ketishi va uzluksiz qusish sindromi ko‘pincha
36—48 soatgacha davom etadi. Ana shu davr ichida bemor ich
ketishi bilan 30 litrgacha va qusish bilan 7 litrgacha suyuqlik yo‘qotadi.
Bunda organizm suyuqlik bilan birga oqsil va muhim tuzlar yo‘qotadi.
Qonning  quyuqlanishiga  va  gemodinamik  o‘zgarishlar  oqibatda
sirkulator  gi poksiya  rivojlanib kompensator  ravishda  nafas olish
tezlashadi.
Degidratatsiya,  qon  quyuqlanishi,  kislorod  va  elektrolit
tanqisligi,  gi povolemik shok,  bular  bari buyraklar  faoliyatini izdan
chiqaradi oqibatida oliguriya va hatto anuriya (uremik koma) bo‘lishi
mumkin.
Bemor organizmining degidratatsiya darajasi qancha chuqur
bo‘lsa hayotiy muhim a’zolar faoliyatida shuncha ko‘p ikkilamchi
patologik o‘zgarishlar ro‘y beradi.
V.I.Pokrovskiy  bemor organizmi suvsizlanishi jarayonini
4 darajaga bo‘ladi:

243
I—darajada, tana og‘irligiga nisbatan 1—3% hajmida suyuqlik
yo‘qotadi; II—darajada — 4—6%; III—darajada — 7—9%;
IV—darajada — 10%va undan ortiq hajmida suyuqlik yo‘qotadi.
Kasallik  vaboga  xos  belgilar  bilan  kechganda:  I—daraja
degidratatsiya — yengil (56%), II—daraja — o‘rta og‘irlikda (18,8%),
III—IV—daraja  degidratatsiya  (8.2%  bemorlarda)  og‘ir  shaklda
kechishi tafovut qilinadi.
I va II darajali degidratatsiyada bemorlarda vujudga kelgan ba’zi
klinik belgilar: eksikoz, sianoz, teri tarangligining pasayishi, oligu-
riya, mushak tortishishlari va boshqalar — og‘ir ko‘rinishga o‘tmay
davolash jarayonida tez yo‘qolib ketadi.
III  darajali  degidratatsiyada  —  suvsizlanishning  barcha
sindromlari ham yaqqol namoyon bo‘ladi va kompensatsiya holati
turg‘un bo‘lmaydi. Shilliq qavat lablar, til qurishi zo‘rayadi, terisi
quruq—bo‘shashgan, ayniqsa qo‘l—panja terilarini qat-qat bo‘lib
bujmayishi «kir yuvuvchining qo‘li» ni eslatadi. Bemorning yuz-
ko‘zlari kirtayib ich-ichiga kirib ketgandek, ovozi chiqmay qoladi,
shivirlab gapiradi. Mushaklarning tirishishi zo‘rayadi. Tana harorati
me’yordan ham pasaya boradi (to 35,7—35,5°C) chaga. Bemor
tanasining sovishi va umumiy sionoz kuchayadi.
Sirkulator  buzilishlar  va  gemodinamikani  izdan  chiqishi
oqibatida   bemorda gi  potoniya, taxikardiya (tomir urishi 120—
130 marta 1 m) kuzatiladi. Yurak tonlari juda sust, nafas olishi
tezlashadi, siydik ajralishi kamayadi yoki butunlay ajralmay qoladi.
Bu  davrda  qonning  nisbiy  zichligi  ortadi  (1030—1035),
gematokrit indeksi — 0,55—0,65 ga teng bo‘ladi. Binobarin, III
darajali degidratatsiyada kuzatiladigan klinik belgilar kasallikning
dekompensatsiya darajasiga mos bo‘ladi. Agar zudlik bilan davolash
choralari o‘tkazilsa, barcha salbiy metabolik o‘zgarishlar muvoza-
nati tezda qayta tiklanadi. Agar kasallik zo‘raya borsa bemorda o‘ta
og‘ir  holat — gi povolemik shok,  ya’ni kasallikning so‘nggi marrasi
a l g i d sodir bo‘ladi.
Algid davriga kelib bemor maksimal miqdorda (10% dan ortiq)
suyuqlik yo‘qotadi, diareya va qusish kamaya borib to‘xtaydi va
bemorda  gi povolemik  shok  sodir   bo‘ladi.  Bemor   juda  ko‘karib
ketgan bo‘lib, yuz-ko‘zlari juda sezilarli darajada kirtayib, ich-

244
ichiga kirib ketadi, ko‘z oqi xiralashadi, tanasi shalpayib, «yelkada
osilib  turgan  o‘zgani  kostyumidek»  ko‘rinadi.  Bemorning  terisi
sovuq yopishqoq ter bilan qoplangan, yuz qiyofasi — ser ajinli va
qarashlari alom-iztirobli bo‘ladi («vaboga xos bashara» — «fatsies
xolerika»). Ko‘z atroflarini qorayib qo‘rinishi (qora ko‘zoynakka
o‘xshash belgi) yaqqol ajralib turadi.
Yotgan  bemorda  ko‘z  qorachig‘i  peshona  tomonda  botib
ko‘rinishi, «chiqayotgan quyosh» ni eslatadi.
Bemor harorati pasaya borib 35 va hatto 34°C ga yetadi, yurak
tonlari juda past eshitiladi yoki butunlay eshitib bo‘lmaydi, arteriya
bosimi  va  tomir  urishining  aniqlanishi  qiyin  yoki  umuman
aniqlanmaydi.
Bemorda nafas olish tezlashadi (1 daqiqada 40—50 martaga-
cha), nafasi yuzaki yoki noritmik bo‘ladi.
Buyraklarda  ikkilamchi,  qaytarib  bo‘lmaydigan  o‘zgarishlar
rivojlanib anuriya sodir bo‘ladi. Bemorlarning es-xushi o‘zida bo‘ladi,
biroq bemor, chuqur hayol surgandek (prostratsiya), atrofdagilarga
befarq  bo‘lib  ko‘rinadi.  Shu  holatda  mushak  tirishishlari  xuruji
qaytalab bemorga azob beradi. Soporoz va koma kasallikning eng
og‘ir holatlari, ya’ni bemorning o‘limidan oldingi daqiqalarida ro‘y
berishi mumkin.
Bemorlarda  aniqlanadigan  gemokonsentratsiya,  leykotsitoz,
neytrofillyoz,  gi pokaliemiya,  gi poxloremiya,  dekompensirlangan
metabolik atsidoz,  gi poksiya va I—II faza qon ivishini,  fibrinolizinni
ko‘payishi va trombotsitopeniyalar, suvsirash dekompensatsiyasiga
xos laboratoriya belgilaridir.
Periferik qonda eritrotsitlar soni 1 mkl da to 7x10
6
, leykotsitlar
— 1 mkl da to 20—60·10
3
 oshganligi,  gi pokaliemiya 2,5 mmol/l,
gi poxloremiya  80,5 mmol/l; qonning nisbiy zichligi to 1,038—1,050
gacha oshadi, gematokrit indeksi 0,60—0,70 ga yetadi; elektro-
kardiogrammada  o‘pka  gi pertenziyasi  belgilari,   taxikardiya  va
yurakning o‘ng bo‘limida diastolik zo‘riqishlar aniqlanadi.
Vaboda kasallik belgilari har doim ham yuqorida yozilgan tartibda
bo‘lavermaydi. Chunonchi kasallik bemorda ich ketish bilan o‘tishi
mumkin. Bunda qusish ko‘rilmaydi va aksincha bemorda faqat qusish
belgisi namoyon bo‘ladi yoki oldin qusish so‘ngra ich ketish yoki

245
bir vaqtda birdan ham ich ketish, ham qusish bilan o‘tadi. Bunday
hollarda albatta bemorga tashxis qo‘yish murakkablashadi.
Vaboni  notipik  kechinmalari
Quruq vabo kasallikning kam uchraydigan formasi bo‘lib, kam
quvvat — sillasi qurigan odamlarda uchraydi. Kasallik to‘satdan,
shiddat  bilan  boshlanib,  o‘tkir  intoksikatsiya,  ayniqsa  markaziy
asab sistemasining zararlanishi belgilari, turli mushak guruhlarini
tirishib tortishishi, minengial va ensefalit simptomlarini vujudga
kelishi ko‘riladi. Bunda arterial qon bosimining juda pasayib ketishi,
havo yetishmasligi, sianoz va boshqa degidratatsion shok belgilari
tezda namoyon bo‘ladi. Ammo bemorda ich ketish yoki qusish
ro‘y  bermaydi,  aniqrog‘i  bu  belgilar  vujudga  kelguncha  bemor
bir necha soat ichida halok bo‘ladi. Ich ketish va qusishni bo‘lmas-
ligining bemorning ichak silliq mushaklarini parezlanishi natijasida
vujudga keladi deb taxmin qilinadi. Chunki o‘lgan bemor ichaklarida
5—10  litrgacha  ko‘p  miqdorda  (yovg‘on  xo‘rda  yoki  go‘sht
yuvindisiga o‘xshash) suyuqlik yig‘ilganligi ko‘riladi.
Vaboni 
yashin tezligida o‘tadigan juda og‘ir shakli (Cholera
fulminans)  ham  quruq  vabodagidek,  o‘ta  darmonsiz  odamlarda
rivojlanadi, lekin kam uchraydi. Kasallik to‘satdan shiddat bilan
boshlanib tezlik bilan rivojlanadi. Intoksikatsiya zo‘rayib meningial
va ensefalit va boshqa belgilar ko‘riladi. To‘xtovsiz ich ketish va
qusish bemorda o‘ta rivojlangan degidratatsiyani vujudga keltiradi,
umuman  bunday  gi pertoksik  holatda  (gi pertoksik  shakli),   to‘liq
gi povolemik  shok  belgilari  namoyon  bo‘ladi.  Agar   zudlik  bilan
davolanmasa kasallik boshlangandan bir soat davomida bemor o‘lishi
mumkin.
Vaboni 
bilinar-bilinmas belgilar bilan kechadigan shaklida ich
ketish va qusish yengil-yelpi va qisqa muddatli bo‘lib, bemor ahvolida
kasallik holati bilinmaydi. Bemor o‘zining xastaligini ham unchalik
sezmaydi.
Vaboni subklinik shaklida — bemorda hech qanday klinik belgilari
ko‘rilmaydi, u «sog‘lom» ko‘rinishli bo‘ladi. Ammo qonda vibriotsid

246
antitelolarning ortib borishi bemor organizmini hufyona xastaligidan
darak beradi. Bunday shaxslarda tashxis qo‘yish, najasida vabo vibrioni
aniqlanishiga asoslanadi.
I.K.Musaboev  va  boshqalar  (1966)  6,1%  bemorlarda  vabo,
faqat gastrit simptomlari bilan o‘tganligi, bunda bemor husug‘ida
vabo vibrioni topilganligi sababli uni «gastritik shakli» deb atashni
tavsiya etganlar.
El—Tor vibrioni vabosi. El—Tor vibrioni vabosi qator belgilari
bilan  klassik  vabodan  ajralib  turadi.  Jumladan,  bemorlarda
haroratning  ko‘tarilishi,  qorinda  yengil  og‘riq,  qusish  va  ich
surishini bir vaqtda boshlanishi kuzatiladi. Bemorlarda kasallikning
og‘ir  formalari  kam  uchraydi.  El—Tor  vabosida  vibrion  tashib
yuruvchilik ko‘proq uchrashi va uzoqroq (4 oy) davom etishi qayd
etilgan.
Klinik manzarasi namoyon bo‘lmagan vibrion tashib yuruvchi
shaxslarning 95% da (Pokrovskiy V.I.) vaboni subklinik formasi
ani qlang an.  Hozi rg i   vabo  epi demi yalari da  vabo  bi lan
kasallanganlarning har bittasiga 50—100 s i m p t o m s i z   v i b-
r io n  t a sh i b  yu r u v ch i  to‘g‘ri keladi.
Vaboning a s o r a t l a r i undagi degidratatsion shok rivojlanishi
hamda  ikkilamchi  infeksiya  qo‘shilishi  bilan  bog‘liq  bo‘ladi.
Quvvatsizlangan ojiz bemorlarda ikkilamchi infeksiyaning ishtirokida
pnevmoniya, abssesslar, flegmonalar va nihoyat sepsis va boshqalar
vujudga kelishi mumkin. Sepsis ilgarilari «tifoid—vabo» deb nomlanib
kelingan.
Bolalarda vabonining klinik kechimida — trishish, haroratni
ko‘tarilishi va bola organizmini juda tez suvsizlanishi kabi sindromlar
muhim o‘rin tutadi. Aksariyat bolalarda kasallik avval ich ketishi va
kamdan-kam  qusish  bilan  boshlanadi.  Og‘ir  hollarda  bolalarda
qusish uzluksiz ko‘p miqdorda (qusug‘ fontani) bo‘lishi mumkin.
Bemor bola organizmi qisqa muddat ichida ko‘p miqdorda suyuqlik
va elektrolitlar  yo‘qotadi va oqibatda organizmda izotonik ti pdagi
suvsizlanish bo‘ladi. Bolalar kattalarga nisbatan 1,5 barovar ko‘p
kaliy  yo‘qotadi.  Haroratni  subfebril  darajasigacha  ko‘tarilishi
go‘daklarga xos belgi hisoblanadi. Lekin suvsirash dekompensatsiyaga
yetganda    aksariyat bolalarda gi   potermiya   ko‘riladi.

247
Go‘daklarda va yosh bolalarda intoksikatsiya sindromi juda
tezlik bilan rivojlanadi (ichak toksikozi va eksikozi). Vaboni og‘ir
kechimida bola karaxt bo‘lganday bir necha kun davomida esi-
hushi  ravon  bo‘lmaydi.  Kichik  yoshdagi  bolalarda  kasallik
davrlarini yaqqol farqlash qiyin, ularda davrlar qisqa muddat
davomida o‘tadi.
Bolalarda degidratatsiyani 3 bosqichga ajratishini tavsiya etiladi:
1. Yengil degidratatsiya — tana vaznidan 5% gacha bo‘lgan
suyuqlik tanqisligi,
2. O‘rtacha og‘ir degidratatsiya — tana vazniga nisbatan 6—8%,
3. Og‘ir degidratatsiya — tana vaznidan 10—11% gacha suyuqlik
yetishmovchiligi.
Tana vaznidan 10—12 foizdan ortiq suyuqlik yo‘qotgan bemor
bola hayotini saqlab qolib bo‘lmaydi. Bir yoshgacha bo‘lgan bolalar
va chaqaloqlarda vabo kam uchraydi. Bu yoshda pnevmoniya eng
ko‘p uchraydigan asoratlardan hisoblanadi. Kasallik umuman og‘ir
o‘tadi va 15—20 foizgacha bemor o‘ladi.
Agglyutinatsiya bermaydigan vibrion (NAG—lar) tomonidan
chaqiriladigan kasallik klinikasida inkubatsiya davri bir necha soatdan
to 1 sutkagacha (ba’zan 3—4 kungacha) davom etadi. Kasallik tez
boshlanadi, bemorning ichi suyuq keta boshlaydi, qorinda yengil-
yelpi og‘riq seziladi va qusadi. Ko‘pchilik bemorlarda kasallik o‘tkir
gastroenterit, kamroq — enterit, ba’zan enterokolit yoki gastroen-
terokolit shaklida namoyon bo‘ladi.
Kasallik o‘rtacha og‘irlikda o‘tganda intoksikatsiya (darmonsizlik,
bosh aylanishi) va suvsirab chanqash, organizmning suvsizlanishi
belgilari kuzatiladi. Ich ketish sutkada 2—5, ba’zan 6—7 martagacha
bo‘ladi. Najasi bo‘tqasimon va enterit ko‘rinishida ko‘p miqdorda,
suvdek, qon va shilliq aralashmasiz bo‘ladi. Ich ketish va qusish
bemorlarning yarmidan ko‘prog‘ida uchraydi. Aksariyat hollarda avval
ich ketish so‘ng qusish yoki ikkalasi ketma-ket boshlanadi. Kasallik
bir haftagacha davom etishi, ayrim bemorlarda harorat subfebril
darajada 1—3 kungacha saqlanishi mumkin.
Ayrim bemorlarda og‘ir o‘tib, bemor organizmining suvsizla-
nishi va tuz tanqisligi bemor vaznidan 8—10% gacha yetib, algid
belgilari  namoyon  bo‘lishi  mumkin.  Xullas  NAG  diareyalarini

248
faqat bakteriologik tekshirishlar natijasiga asoslanib boshqa diareyali
kasalliklardan farqlash mumkin.
Tashxisoti. Vabo bilan kasallangan birinchi bemorning tashxisini
qisqa muddat ichida aniq asoslab qo‘yilishi o‘ta muhim ahamiyatga
egadir.
Umuman vabo tashxisi bemordagi klinik manzaraga, sinchkovlik
bilan aniqlangan epidemiologik tekshirish ma’lumotlari va bir qator
laboratoriya usullari: bakteriologik usul bilan tekshirish; qonning
fizik va kimyoviy xossalarini aniqlash natijalarini tahlil qilish bilan
asoslanadi. Epidemiologik tashxis — vaboda juda muhim ahamiyatga
ega.
Davlatlararo xavfli karantinli infeksiyalar bo‘yicha konvensiyada
vabo kasalligi ham mavjud bo‘lib, har bir davlat bu kasalliklarga
nisbatan tegishli qo‘llanmalarga amal qiladilar.
Kasallikning  tez  boshlanishi,  suvdek  shirillab  to‘xtovsiz  ich
ketishi va qusishi, qorinda og‘riq bo‘lmasligi, bemorda degidratatsiya
belgilarining  orta  borishi,  gemodinamik  o‘zgarishlar,  siydik
ajralishining kamayishi, mushaklarni tirishishi kabi belgilar va tana
haroratining pasayib ketishi asosan vaboga xos belgilar hisoblanadi.
Yengil kechimlarida vabo tashxisini klinikaga suyanib qo‘yish juda
murakkab  ish.  Bunday  hollarda  epidemiologik  anamnez  va
laboratoriya usullari qo‘l keladi.
Vaboda suvsirash jarayonida bemorlar 10—30 litrgacha suyuqlik
yo‘qotishi mumkin. Bu holat qonning quyuqlanishiga olib keladi,
eritrotsitlarni  nisbiy  soni  ba’zan  7,5—8,0 · 10
12
  l  ga  yetadi.
Deykotsitlar soni 20·10
9
 l neytrofillar hisobidan ko‘payadi. Kasallik
avjida trombotsitlar 140—150·10
9
 l gacha kamayadi. Degidratatsiya
darajasiga    qarab qonni elektrolitlar  tarkibi o‘zgaradi: gi poka-
liemiya (me’yorda 3,8—4,6 mmol/l),  gi poxloremiya (me’yorda 95—
103 mmol/l) va metabolik atsidoz rivojlanadi (me’yorda pH=7.38).
Qon quyuqlanganligi natijasida  gematokrit indeksi (me’yorda
40—50%), plazma zichligi (me’yorda 1023—1025 g/sm
3
)va qon
yopishqoqligi (me’yorda 4—5 ed) ortadi.
Bakteriologik tekshiruv uchun bemor najasi, qusug‘ modda,
12 barmoq ichak suyuqligi, murdadan kesib olingan ingichka ichak
va o‘t pufagi bo‘laklari va boshqalar olinadi. Rekonvalessentlarda va

249
vibrion tashib yuruvchi shaxslarda organizmni vibriondan forig‘
bo‘lgan — bo‘lmaganligini aniqlash uchun o‘n ikki barmoq ichagi-
dan ekma olinadi 
(Zarvaraqdagi 23-rasmga qarang).
Vabo vibrionlari tashqi muhitga chidamsiz bo‘lganligi sababli
bakteriologik tekshirishga olinadigan materiallar toza, sterillangan
shisha idishiga, ichida boyitilgan ishqoriy 1% li peptonli suvga (pÍ
8,0—8,5), kaliy telluritli 1% li peptonli suvga sterillangan paxtali
tamponlar yordamida ekiladi. Bakteriologik tekshirish uchun barcha
materiallar  bemor  antibiotik  va  boshqa  ximiopreparatlar  qabul
qilmasdan oldin olinishi shart, chunki antibiotik va ximiopreparat-
larni qabul qilgandan 1—2 soat o‘tgach bemor najasida vibrionlar
juda kamayib qoladi, 1—3 sutkadan so‘ng vibrionlar yo‘qolib ketadi.
Kasallikning og‘ir kechimida 50 ml pepton suviga 0,1—0,5 ml
material,  ekish  uchun yetarli  bo‘lsa,  yengil  shaklida esa  1—2  g
najas ekiladi.
Vibrion tashib yuruvchilarni aniqlash maqsadida bakteriologik
tekshirish uchun avval tuzli surgi (20—30 g sulfat magniy) ichiriladi.
Olingan materiallar laboratoriyaga olingan vaqtidan 3 soatdan
kechikmasdan (xavfli materiallarni transportirovka qilish qoidalariga
rioya qilgan holda) yetkazilishi zarur, chunki vabo vibrioni najasda,
ayniqsa issiq kunlarda tez halok bo‘ladi.
Serologik diagnostik usulda — qon zardobida agglyutininlar,
gemagglyutininlar, vibriotsid antitelolar aniqlanadi. Asosan zardob-
lar 7—10 kun oraliqda (juft  zardob usulida) tekshiriladi va ular
asosan — retrospektiv tashxisda ishlatiladi. Agglyutinatsiya reaksiyasi
(AG) ni minimal diagnostik titri 1:40 va juft reaksiyada zardob
titrini oishishi hisoblanadi. Vibriotsid antitelolarni titri kasallikni
3—4 haftalariga bo‘lib 10
—4
—10
—6
 ni tashkil etadi.
Qo‘llaniladigan tezkor (ekspress) usullar 15 daqiqadan 2 soatgacha
bo‘lgan vaqt ichida tekshiriladigan material ichida vabo vibrionlarini
ko‘rish va tezlikda identifikatsiya qilib me’yorni aniqlash imkonini
beradi. Lekin bu darakchi  usul bo‘lib, u bakteriologik usul natijasi
bilan tasdiqlanishi lozim.
Lyuminissent—serologik  usulda  —  immunoflyuoressirlovchi
zardob bilan nishonlangan surtma lyuminissent mikroskopida ko‘riladi.

250
Surtmada  atrofi  tiniq  yorug‘lik  bilan  nurlanib  turgan  gardishli
vibrionlar ko‘rinadi. Bunda javob 1 1/2—2 soatda olinadi.
Vibrionlarni immobilizatsiya va mikroagglyutinatsiya qilish usuli
spesifik O—zardobi ta’sirida bemor najasini yoki rektal tamponidan
olingan  chayindini:  maxsus  usulda  mikroskopda  ko‘rilganda
harakatlanuvchi  vabo  vibrionlari  kuzatiladi,  yana  bir  tomchi
O-zardob tomizilgandan so‘ng ularni harakati to‘xtagani ko‘riladi.
Shuningdek, tezkor usul sifatida makroagglyutinatsiya hamda
fagni adsorbsiya qilish reaksiyalaridan ham foydalanish mumkin.
Umuman vaboni boshqa ichak kasalliklaridan klinik farqlash
qiyin. Shuning uchun uzil-kesil diagnostikada oxirgi hal qiluvchi
so‘z laboratoriya tekshirish usullariga, aynan bakteriologik usulga
beriladi.
Bunda dastlabki ma’lumot 5—6 soatdan so‘ng, hal qiluvchi
natija 18—48 soat davomida tayyor bo‘ladi. Serologik usullar tashxisda
yordamchi usul hisoblanadi.
Taqqoslash tashxisida vaboni avvalo o‘tkir ichak infeksiyalari:
salmonellyozlar, shigellyozlar, esherixiozlar, ovqat—toksikoinfek-
siyalari va boshqalar, shuningdek vaboni—qo‘ziqorindan zaharla-
nish,  organik  va  noorganik  kimyoviy  moddalar  yoki  zaharli
ximikatlardan zaharlanishlardan farqlash lozim bo‘ladi.
Salmonellyozning  gastrointestinal  shakli  —  tana  haroratining
tez va baland ko‘tarilishi, ko‘ngil aynashi va qusish bilan boshlanadi,
keyin qorni  og‘rib ichi  keta boshlaydi,  najasi suvdek  ko‘kimtir,
hidi juda sassiq bo‘ladi. Tashxisni farqlashda epidemiologik ma’lumot
va asosan bakteriologik usul bilan tekshirish natijalari hal qiluvchi
rol o‘ynaydi.
Ovqat  toksiko  infeksiyalarida  ham  klinik  jihatdan  vaboga
o‘xshash gastritik va gastroenteritik belgilar namoyon bo‘ladi.
Kasallik  tez  boshlanadi,  bemorning  harorati  baland  bo‘ladi,
bemor ko‘ngli aynab qusadi, qorni qattiq og‘rib ichi ketadi, ichi
suyuq ko‘p miqdorda ko‘kimtir qo‘lansa hidli bo‘ladi. Vaboda esa
kasallik ich ketishidan boshlanadi qorni og‘rimaydi, ko‘p miqdorda
yovg‘on xo‘rdaga o‘xshash suyuq, hidsiz najas ajraladi, ko‘ngil
aynash  ko‘rilmaydi,  bemor  harorati  ko‘tarilmaydi,  aksincha
pasayib ketadi.

251
Ilgarilari  «xolerina»  (Cholera  nostras)  deb  ataluvchi  o‘tkir
gastroenteritlarda — bemor ichi shir-shir ketib, qusadi, ichi xuddi
yovg‘on xo‘rdaga o‘xshash suyuq ketib organizmda suvsizlanish
sindromi vujudga keladi.
Zaharli  qo‘ziqorinlar  (muxomor,  oq—maraz),  ayniqsa
ammanit turi odamda vaboning algid bosqichidagi kasallik belgilarini
vujudga  keltiradi, ammo  bu belgilar  qorinda  qattiq og‘riq  bilan
kuzatiladi.
Margimush,  sulema  va  simob  bilan  o‘tkir  zaharlanish  ro‘y
berganda ham qorinda og‘riq bo‘ladi, bemor qusadi, ich qon aralash
ketadi, harorati ko‘tarilishi mumkin. Kanakunjutdan zaharlanish
sodir bo‘lganda ham vabo algidiga xos kasallik belgilari namoyon
bo‘ladi.
Bunday hollarda kasallikning farqlash barcha diagnostik usullar:
epidemiologik anamnez, kasallikning klinik belgilari va laboratoriya
usullarini qo‘llash bilan amalga oshiriladi.
Bolalarda  diareya  sindromini,  ko‘pincha  salmonellalar,
shigellalar, esherixiyalar, stafilokokklar, kolibakteriylar, enterovi-
ruslar,  rotaviruslar,  xolerasimon  vibrionlar  (NAG—vibrion)  va
boshqa mikroblar vujudga keltiradi. Shuning uchun bolalarda vabo
bilan  boshqa  turli  —  tuman  o‘tkir  ichak  infeksion  kasalliklarni
farqlash  kompleks  ravishda  olib  boriladi,  bunda  klinik  belgilar,
epidemiologik holat, immunologik, laboratoriya va instrumental
usullarga asoslanib diagnoz qo‘yiladi.