Ġzabella qasimova, musa bayramov

Cədvəl 2.54 

Sahələrin pozulma dərəcəsinə görə zonaların təsnifatı 

Pozulma  

N 

R 

B 

F 

Motədil 

<70 

<30 

<30 

<20 

Orta 

<10 

>40 

>40 

>30 

Güclü 

>5 

<40 

<30 

>40 

227 

 

Dinamik  kriteriyalar    -  təbii  mühitin  əlverişsiz  dəyişmələrinin  artma 

sürətinə  görə  ekoloji  pozulma  zonalarının  üzə  çıxarılması  üçün  daha  eti-

barlıdır  (ağır  metalların  toplanma  sürəti,  mütəhərrik  qumların  sahələrinin 

artma sürəti).  

Ekoloji  pozulma  zonalarını  üzə  çıxaran  statistik  kriteriyalar  onların 

bütün  şübhəsizliyi  ilə  öyrənilən  situasiyanın  obyektiv  qiymətləndirilməsi 

üçün  kifayət  deyil,  çünki  onlar  fəlakətin  həqiqi  təsviri  haqda  tam  təsəvvür 

yarada  bilmir.  Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  böhran  və  fəlakət  əlamətləri  olan 

təbii  sabit  zonalar  var  ki,  onlar  nə  antropogen,  nə  də  dinamik  mənşəli 

deyillər. Belə ki, məşhur biokimyəvi əyalət (məsələn, Cənubi Uralda və  ya 

Altayda)  statistik  biokimyəvi  göstəricilərə  görə  ekoloji  böhran  zonasına 

daxil  edilə  bilər.  Bununla  yanaşı  dinamik  kriteriyalara  görə  onlar  belə  de-

yillər, çünki torpaqda və bitkilərdə metalların yüksək miqdarda qatılığı artıq 

antropogenezə qədər var idi. Eynilə də başlanğıcdan bərk olmayan qumları 

– davamlı təbii eroziya komplekslərini (məsələn, Arçadinsk) ekoloji fəlakət 

zonası hesab etmək olmaz.    

Dinamik  kriteriyaya  görə  V.V.Vinoqradov  bitki  örtüyünün  dinamiz-

mini  dörd  sinfə  bölür.  Sabit  ərazilər  –  orta  çoxillik  və  dövri  fluktasiyaya 

uğrayan sahənin ildə dəyişmə sürəti yalnız 0,5% - dən az olur. Orta dinamik 

ərazilər  –  ildə  dəyişmə  sürəti  sahənin  1...2-ni  təşkil  edir,  tam  dəyişmə 

50...100 ildə baş verir və ekoloji böhran vəziyyətinə uyğun olan zəif biruzə 

çıxan  rejim  formalaşdırır.  Güclü  dinamik  ərazilər  -  ildə  dəyişmə  sürəti 

sahənin  4%  -indən  çoxunu  təşkil  edir,  tam  dəyişmə  25  ildən  az  müddətə 

başa  çatır  və  belə  ərazilər  ekoloji  fəlakət  zonalarına  uyğun  gəlir.  Ekoloji 

fəlakət  zonaları  seçilərkən  müşahidələrin  əsaslı  surətdə  davam  etdirilməsi 

lazımdır. Hesab olunur ki, dəyişmənin xətti sürətini dəyişmək üçün minimal  

müddət  8...10 il, qeyri-xətti üçün isə 20...30 il təşkil edir.  

 

2.9.2.  Əhalinin  yaşayış  mühitinin  dəyişməsinin  qiymətləndirilmə-

sinin kriteriyaları 

Əhalinin  sağlamlığının vəziyyəti atmosfer havasının,  suyun, torpağın 

və  digər  komponentlərin    çirklənməsinin  kriteriyaları  və  göstəricilərinin 

cəminə görə qiymətləndirilir.  

Əsas tibbi-demoqrafik göstəricilərə ətraf mühitin çirklənməsi ilə bağlı 

olan  xəstəliklər,  uşaq  ölümləri,  tibbi-gigiyenik  pozulmalar,  spesifik  və 

onkoloji xəstəliklər aiddir.  

Ekoloji  əlverişsiz  ərazinin  tibbi-demoqrafik  göstəriciləri  eyni  təbii 

zonada  nəzarət  (fon)  ərazisinin  analoji  göstəriciləri  ilə  müqayisə  olunur. 

Nəzarət  (fon)  kimi  tibbi-demoqrafik  göstəricilərin  daha  əlverişli  qiymətləri 

qeydə  alınan  yaşayış  məntəqələri  (ya  da  onların  ayrı  -  ayrı  hissələri)  götü-

228 

 

rülür. Bu göstəricilər kənd və şəhər yaşayış yerləri üçün bir neçə punkt üzrə 

fərqli təyin olunmalıdır. Bir neçə minimal göstəricilərin orta qiyməti nəzarət 

(fon) kimi qəbul olunur. Nəzarət qiymət kimi respublika, ölkə, vilayət üzrə 

yalnız  orta  qiyməti  istifadə  etmək  olmaz.  10  il  müddətində  və  bu  müddət 

ərzində  onların dinamikası görə hesablanmış göstəricilərə üstünlük verilir. 

Yalnız  nisbətən  az  rast  olunan,  eləcə  də  antropogen  mənşəli  ətraf  mühit 

faktorları  ilə  etioloji  bağlı  olan  spesifik  xəstəliklər  və  sağlamlığın  vəziy-

yətinin bəzi digər pozuntuları istisna olunur. Nəzarət rəqəmi kimi ərazi üzrə 

əvvəlki illərin məlumatlarından istifadə etməyə yol verilir.  

Əlahiddə  ekoloji  hadisələr  zonasını  və  ya  ekoloji  fəlakət  zonasını 

ekoloji  əlverişsizliyin  ən  yüksək  dərəcəsini  əks  etdirən,  bir  və  ya  bir  neçə 

əsas və əlavə göstəricilərə əsasən müəyyən edirlər.  

Azərbaycanda  ekoloji  epidemiologiya  üzrə  vahid  metodik  rəhbərlik 

olmadığından,  materiallar  hazırlanarkən  uyğun  nazirliklərin  (Səhiyyə,  Sa-

nepiden  nəzrət,  Dövlət  statistika  və  s.)  qüvvədə  olan  instruktiv-  metodiki 

sənədlərinə istinad etmək olar.  

 

2.9.3.   Atmosfer havasının çirklənməsinin qiymətləndirilməsi  

Atmosferin qiymətləndirilməsi birbaşa, dolayı və indiqator kriteriyalar 

sistemini  xarakterizə  edən,  tədqiq  olunan  hava  hovuzunun  çirklənməsinin 

inteqral uçotuna əsaslanır.  

Birbaşa  kriteriyalar  -  geohidrokimyəvi,  geodinamik,  tibbi-sanitar  və 

ehtiyatlar kriteriyasını özündə birləşdirir.   

Geohidrokimyəvi  kriteriyalar  qrupu  kimyəvi,  mexaniki,  geosferin 

radionuklid çirklənməsini, tibbi-sanitar isə bakterioloji çirklənməni qiymət-

ləndirməyə imkan verir. Geodinamik kriteriyalar qrupu təbii və antropogen 

geoloji  proseslərlə  pozulmuş  geosfer  sahəsinin,  ehtiyatlar  isə  insan  cəmiy-

yətini  daxil  etməklə,  biotun  normal  mövcud  olması  üçün  lazım  olan  ehtiy-

yatların qiymətləndirilməsi üçün lazımdır.  

Qiymətləndirmənin  dolayı  kriteriyaları  geosferin  müasir  vəziyyətini, 

çox  qarşılıqlı  əlaqədə  olan  (atmosfera  və  torpaq,  atmosfera  və  bitki  və  s.), 

qarışıq mühitin qiymətləndirilməsi kriteriyalarıyla qiymətləndirməyə imkan 

verir.  

Qiymətləndirmənin      indiqator  (indiqatsiyon)    kriteiyaları,  bir  qayda 

olaraq,  bu  və  ya  digər  geosferin  (təbii  mühitin  komponenti)  vəziyyətinin 

ümumi mənzərəsini verir.  

Qiymətləndirmənin  birbşa  kriteriyaları.  Hava  baseyninin  çirklənmə 

vəziyyətinin  əsas  kriteriyası  insan  sağlamlığına  mənfi  təsir  edən,  zərərli 

maddələr  üçün  Səhiyyə  Nazirliyinin  təsdiq  etdiyi  yol  verilən  qatılığın 

(YVQ) qiymətləridir. Keçmiş SSRİ - də,o cümlədən Azərbaycanda atmosfer 

229 

 

havasının çirklənməsinin YVQ-nın hesablanmasında üstünlükləri var. 1949 

– cu ildə professor V.A.Ryazanov atmosfer çirklənməsinin zərərliyinin əsas 

kriteriyalarını formalaşdırdı. Əlbəttə, atmosfer bir sıra geosferlərdə və ayrı-

ayrı ekosistemlərdə texnogen çirklənmələrin daşınma vasitəsi və digər abio-

tik faktorlar arasında daha çox dəyişkən və dinamik  olduğu üçün xüsusi yer 

tutur.  Atmosfer  havasının  çirklənmə  dərəcəsini  qiymətləndirmək  üçünqısa 

müddətli  üffekti  nəzərə  alan  maksimal  birdəfəlik  qatılıq  (YVQ

mb

),    ort 

gündəlik  (YVQ

og

)  və  uzun  müddətli  təsiri  nəzərdə  tutan  orta  illik  qatılıq 

(YVQ

oi

)  istifadə olunur.   

Yayılma prosesləri və nəticəsində ayrı-ayrı lokal mənbələrdən çirklən-

dirici  maddələrin  qatılığı  və  qarışıqların  çökməsiməsafənin  üzaqlığından 

asılı olaraq, kifayət qədər tez yox olur. Maksimal qatılıq 10...20 boru hün-

dürlüyündə qeydə alınır. Buna görə də belə mənbələrdən insan sağlamlığına 

təhlükə  yaradan    qatılıq,  bir  qayda  olaraq,  10...100  km

2

–dən artıq olmayan 

sahədə  müşahidə  olunur.  Iynəyarpaqlı  meşələr  üçün  atmosfer  havasının 

çirklənməsinə qarşı həssaslıq, insanlara nisbətən bir neçə dəfə yüksəkdir. Bu 

zaman zədələnən sahəsi 100...1000 km

2 

- ə çatır.  

Nəhəng  sənaye  aqlomerasiyalarında  müxtəlif  mənbələrdən  çirklən-

mələrin  üst-üstə  yığılması  baş  verir  və  neqativ  təsirin  ümumi  sahəsi  aqlo-

merasiyanın sahəsinə yaxın ola bilir və bəzən də onu ötüb keçir.  

Əhalinin sağlamlığına çirklənmiş havanın mümkün olan mənfi təsirini 

daimi, marşrut və səyyar müşahidə postlarında ölçmələr nəticəsində qiymət-

ləndirirlər.  

Çirklənmə  dərəcəsi  təhlükəlilik  sinfi  nəzərə  alınmaqla,  YVQ  -  dan 

neçə dəfə çox olmasına, havanın çirklənməsinin summar bioloji təsirinə və 

YVQ keçmə tezliyinə  görə müəyyən olunur.      

Təsir  edən  YVQ-a  uyğun  olaraq,  havanın  çirklənmə  dərəcəsini  qiy-

mətləndirmək üçün son  bir neçə ildəki (2 ildən az olmayaraq) faktiki mak-

simal  birdəfəlik və  orta  gündəlik qatılıqdan istifadə  olunur. Ölçmənin  nəti-

cələrini emal edir və hər post üçün maddə və müşahidə ilini ayrılıqda təsvir 

edirlər. Hər maddə üzrə 200-dən  az olmayan müşahidə (nümunə) olmalıdır.  

Ölçmələrin nəticələrinin qiymətinin etibarlılığını artırmaq  və təsadüfi 

qiymətlərin  istisna  olunması  üçün  materialın  statistik  emalından  istifadə 

olunur.  Bu  zaman  95%  hallarda  qatılığın  dəyişməsi  hesablanmış  qatılıq 

səviyyəsində  C95  və  ya  ondan  az  olacaq,  hansı  ki,  statistik  və  ya  qrafik 

metodlarla təyin olunur.  

Neçə dəfə keçməni C95 göstəricisini maksimal birdəfəlik YVQ-a (C- 

qatılıq) bölməklə hesablayırlar:  

230 

 

K = C95  / YVQ. 

     Çirklənmə dərəcəsinin qiyməti cədvəl 2.55 – də verilir.    

Cədvəl 2.55 

Birdəfəlik maksimal qatılığa görə atmosfer havasının çirklənmə dərəcəsinin 

qiymətləndirmə  kriteriyası 

 

Çirklənmə 

nin təhlü-

kəsizliyi 

Atmosferin ekoloji vəziyyəti 

B(ct.59) 

K(ct.58) 

K 

Y/Q-dan orta %-lə 

K 

YVQ-dan orta 

ölçülərin %-i 

I 

5,0 

30 

3,0-5,0 

30 

II 

7,5 

30 

5,0-7,5 

30 

III 

12,5 

50 

8,0-12,5 

50 

IV 

20,0 

50 

12,5-20 

50 

 

Əgər  atmosfer  havasında  bioloji  təsirin  summar  effektinə  malik  olan 

maddə varsa, onda   

 

C95

pr

=C

1

+C

2

(YVQ

1

/YVQ

2

)+C

3

(YVQ

1 

/YVQ

3

)+ ...+C

n

(YVQ

1 

/YVQ

n

) 

 

İnqridientlərin cəmi üçün atmosfer havasının çirklənmə dərəcəsi veri-

lən  qatılıq  əsasında  qiymətləndirilir.  Belə  maddələrin  cəmini  daha  az  əlve-

rişli təhlükəlilik sinfinə malik olan  maddəylə əvəz etmək tövsiyyə olunur.  

Çirklənmə  dərəcəsi  fasiləsiz  və  ya  fasiləli  aspirasiya  yolu  ilə  alınan 

orta  gündəlik  nümunəyə  əsasən  qiymətləndirilir.  Götürülmüş  bütün  orta-

gündəlik nümunələrin qatılığı analiz olunur.  

Hər  orta  gündəlik  qatılıq  üçün  K  göstəricisini  neçə  dəfə  keçməsi 

hesablanır. Analiz olunan dövrdə bu göstərici üzrə təyin olunan sıra cədvəl 

2.56-də  verilən  verilən  kriteriyalara  uyğun  qiymətləndirilir.  Əgər  çirklən-

dirici  maddənin  summar  effekti  qeyd  olunursa,  onda  orta  gündəlik  qatılığı  

C

og

 

pr 

yuxarıda göstərilən formula ilə hesablayırlar.  

 

Cədvəl 2.56 

Orta günlük qatılığı görə atmosfer havasının çirklənmə dərəcəsinin 

qiymətləndirmə kriteriyaları 

 

Çirklənmənin 

təhlükəsizliyi 

Atmosferin ekoloji vəziyyəti 

F                          B 

K 

K-dan yüksək 

prob % 

K 

K-dan artıq  

prob % 

I 

3,0 

20 və ya 7 gün ardıcıl 

2-3 

 

II 

5,0 

Yenə də 

3,5 

Yenə də 

III 

7,5 

30 gün 

5,0-7,5 

30 gün 

IV 

12,0 

30 gün 

8-12 

30 gün 

231 

 

Çirklənmə  dərəcəsini  maddənin  orta  illik  qatılığı  neçə  dəfə  keçməsi, 

təhlükəlilik  sinfi  və  onların  birgə  təsirini    nəzərə  almaqla  təyin  edirlər. 

YVQ

oi

 ortaillik  qiymət  ortagünlük qiymətə YVQ

og

 görə aşağıdakı nisbətlə 

ifadə olunur:   

 

YVQ

oi 

= a YVQ

og 

, 

 

Burada,  a  –  müxtəlif  maddələr  üçün  düzəliş  əmsalıdır  və  aşağıdakı 

qiymətləri var:  

                                    Maddə                                                    

a 

Ammonyak, azot oksidi, azot dioksid, benzol, 

1,00 

Benz(a)piren, marqans dioksid, ozon, kükürd 

 

Dioksid, hidrogen sulfid, sintetik yağ turşuları, 

 

Fenol, formaldehid, xloropren 

 

Trixloretilen 

0,40 

Aminlər, anilin, asılı maddələr (kül), karbon oksid, xlor 

0,34 

His, sulfat turşusu, fosfor anhidridi, floridlər (bərk) 

0,30 

Asetaldehid, aseton, dietilamin, toluol, hidrogen            

0,20 

florid,  hidrogen xlorid, etilbenzol 

 

Akrolein 

0,10 

 

Havanın  müxtəlif  təhlükəlilik  sinfi  olan  maddələrlə  çirklənmə 

dərəcəsi, onların qatılığa YVQ–a - III təhlükəlilik sinfindən olan maddələrin 

qatılığına ―çatdırmaqla‖   aşağıdakı formula ilə  təyin olunur:   

                                              

n

j

K

K



 

 

burada, n – izoeffektlik əmsalı;  j – təhlükəlilik sinfi (n = 2,3 j =I üçün; n = 

1,3 j = II; n = 0,87 j = IV üçün). YVQ üzrə normalaşdırılmış qatılıqlarda 2,5 – dən 

artıq olduqda I  sinif, 5  II sinif üçün,  8 III sinif üçün və 11 Ivsinif üçün III sinfə 

gətirmək üçün YVQ üzrə normalaşdırılmış qatılıqlara vurmaqla, uyğun olaraq 3,2; 

1,6; 1,0 və 0,7.  

Atmosfer  havasının  summar  çirklənməsinin  qiymətləndirməyin  vacib 

kriteriyalarından digəri kompleks göstəricilərdir:   

 

P=S

gri 

[Sum (K

j 

 -  2j)], 

 

Burada,  S

gri 

[Sum (K

j 

 -  2j)]- YVQ üzrə normalaşdırılmış qatılığın III 

sinif maddələrin qatılığına çatdırılmış kvadratlar cəmindən kvadrat kökaltı-

dır;  j – maddənin nömrəsi.  

232 

 

Atmosfer havasının summar çirklənmə dərəcəsi kompleks göstərici P 

görə qiymətləndirilir, cədvəl 2.57-nin məlumatlarına əsasən. Bu zaman əgər 

kompleks  göstəricidə  istənilən  maddənin  qiyməti  bir  maddənin  qiyməti 

üçün  göstəricinin  qiymətini  keçirsə,  bu  halda  çirklənmə  dərəcəsi  bu  mad-

dəyə görə də qiymətləndirilir.   

Cədvəl 2.57 

Atmosfer havasının çirklənməsinin orta illik qiymətləndirmə kriteriyası 

 

Havanın orta illik 

çirklənmə göstəriciləri 

kompleksi 

Atmosferin ekoloji vəziyyəti 

 

F 

 

B 

Nisbi 

qənaətbəxş 

situasiyalar 

Bir maddə   

16 orta 

8-16 

1 

İki - dörd maddə 

32-dən artıq 

16-32 

2 

Beş- on maddə 

48-dən artıq 

32-48 

3 

On - on altı maddə 

64-dən artıq 

48-64 

4 

On altı–iyirmi beş maddə 

80-dən artıq 

64-80 

5 

 

Atmosfer  havası  təbii  mühit  və  obyektlərin  çirklənməsi  zəncirində 

başlanğıc  həlqədir.  Ayrı-ayrı  hallarda  torpaq  və  səth  suları  atmosferin 

çirklənməsinin  ikinci  mənbəyi  ola  bilər  və  ya  əksinə,  onun  çirklənməsinin 

göstəricisi.  

Hava baseynində çirkləndirici maddələr onların əhalinin sağlamlığına 

əlverişsiz təsirinə görə dörd sinfə bölünür: birinci – həddən çox təhlükəlilər; 

ikinci–yüksək  təhlükəlilər;  üçüncü  –  orta  təhlükəlilər  və  dördüncü  –  az 

təhlükəlilər.  

Havanın çirklənməsinin daha ümumi və informativ göstəricisi atmos-

ferin ortaillik  çirklənməsinin kompleks  indeksidir (AÇKİ). Onun miqdarca 

paylanma sırası cədvəl 2.58 – də verilir.    

Cədvəl 2.58 

Kompleks indeksə görə atmosferin çirklənmə vəziyyətini 

qiymətləndirmə  kriteriyaları (AÇKĠ)      

 

Göstərici  

Atmosferin ekoloji vəziyyəti 

N 

R 

B 

F 

Havanın çirklənməsi J

m 

˂ 5 

5...8 

8...15 

˃ 15 

 

Sıralanma  havanın  çirklənmə  səviyyəsinin  dörd  ballıq  şkalasına  görə 

təsnifləşdirilir. Norma (N) sinfi ölkənin şəhərləri üzrə havanın orta  çirklən-

233 

 

mə səviyyəsindən aşağı olan qiymətə  uyğun gəlir, risk (R) sinfi orta səviy-

yəyə  uyğun  gəlir,  böhran  (B)  sinfi  orta  səviyyədən  yüksəkdir,  fəlakət  (F) 

sinfi isə orta səviyyədən əhəmiyyətli dərəcədə yüksəkdir.  

Amosferin  çirklənməsinin  kompleks  indeksi  atmosferin  çirklənməsi-

nin dəyişməyə müvəqqəti meylliyini qiymətləndirmək üçün tətbiq olunur.  

Atmosferin öz-özünü təmizləməsinin ehtiyat potensialı hər hansı əra-

zidə  onun  yayılma  və  qarışıqları  uzağa  daşıma  qabiliyyəti  ilə  təyin  olunur. 

Bu çirklənmənin faktiki səviyyəsinin YVQ –ın qiymətinə nisbətilə ölçülür. 

Yayılma  (havanın  ətrafa  dağılması)  qabiliyyətinin  qiymətlən-dirilməsi  at-

mosferin çirklənmə potensialı (AÇP) və havaya tələbat parametri (HT) kimi 

kompleks  göstəricilərə  əsaslanır.  Bu  xarakteristikaları  iqlimin  və  meteo-

roloji şəraitin rejiminin xüsusiyyətindən asılı olaraq, çirklənmə səviyyəsinin 

formalaşmasının xüsusiyyətlərinə görə təyin edirlər. 

AÇP  –  hava  baseynində  qarışıqların  yayılması  üçün  əlverişsiz  olan 

meteoroloji  şəraitin  təkrarlanmasının  kompleks  xarakteristikasıdır.  Ölkənin 

ərazisində  yerüstü inversiya və durğunluqları, zəif külək və müxtəlif müd-

dətli dumanların təkrarlanmasını nəzərə almaqla, AÇP-nın şəhər şəraiti üçün 

xarakterik olan beş sinfi seçilib.  

HT–  çirkləndirici  maddələrin  tullantılarını  həll  edib  orta  qatılığa 

çatdırmaq üçün lazım olan təmiz havanın həcmini xarakterizə edir.   

Atmosferi  və  seliteb  ərazini  çirkləndirən  mənbələrin  yerləşdirilməsi-

nin  optimallığını  qiymətləndirmək  üçün  meyar  kimi  atmosfer  havasının 

dağıdıcı (yayışı) xassəsinin ehtiyatından (defisitindən)  - HE istifadə olunur.   

Atmosferin  ehtiyat  potensialı  –  iqlimin  komfortluğunun  gigiyenik 

əsaslarını,  ərazinin  rekreasiya  məqsədilə  istifadəsinin  mümkünlüyünü  nə-

zərə  almaqla  qiymətləndirilir.  Bu  zaman  vacib  olan  ilin  soyuq  və  isti 

dövrlərində havanın fizioloji - gigiyenik təsnifatıdır.  

Bitkiliyə,  torpağa,  səthi  və  yeraltı  sulara  təsiri  ilə  xarakterizə  olunan 

atmosfer havasının çirklənməsinin əsas göstəriciləri şirkləndirici maddələrin 

kritik  yüklənməsi  və  onların  kritik  qiymətləridir,  hansı  ki,  uzunmüddətli 

planda ekosistemin struktur və funksiyalarına zərərli təsirə səbəb olmur.  

Kükürd dioksidin, azot dioksidin, hidrogen floridin və ozonun yerüstü 

bitkilərə  təsir  edən  kritik  qiymətləri,  eləcə  də  kükürd  birləşmələri,  azot  və 

hidrogen ionlarının meşə və su ekosistemlərinə təsir edən kritik  qiymətləri 

cədvəl 2.59-də verilir.   

Təcrübələrlə müəyyən olunduğu kimi ekoloji fəlakət zonasını seçmək 

üçün  ərazidə  kritik  qiyməti  və  ekosistemin  həssaslığı  nəzərə  alınmaqla, 

müxtəlif inqridientlər üçün yüklənmə  10-15 dəfə yüksək olmalıdır.  

 

 

234 

 

Cədvəl  2.59 

Yerüstü bitkilərə və su ekosistemlərinə təsir edən maddələrə görə 

atmosfer havasının çirklənmə kriteriyaları 

 

Göstərici 

Ekoloji parametrlər 

Təsir etmə vaxtı 

 

F 

B 

Yerüstü bitkilər üçün kritik qiymət, mq/m

3 

Kükürd iki oksid 

>0,20 

0,1- 0,2 

<0,02 

Orta illik 

Azot iki oksid 

>0,30 

0,2 - 0,3 

<0,03 

>> 

Hidrogen florid 

>0,02 

0,01- 0,02 

<0,0002-

0,003 

Uzun müddətli təsir 

Ozon 

>1,50 

1,0 - 1,5 

<0,15 

1 saatda maksimum 

 

>0,60 

0,4 - 0,6 

<0,06 

3 saatda ,orta 

 

>0,50 

0,3 - 0,5 

 

<0,05 

Hər gün 9-16 saat 

arasında 

orta 

Meşə və su ekosistemləri üçün kritik yüklənmə, q/m

3 

Kükürd birləşmələri 

>5 

3-5 

<0,32 

Şimal və mərkəzi 

rayon Ç 

Azot ―-― 

>4 

2-4 

<0,28 

Yenə də 

Hidrogen ionları 

>300 

200-300 

<20 

>> 

 

Atmosfer havasının çirklənməsinin vəziyyətini kompleks qiymətləndi-

rilməsinin son  mərhələsi  -  texnogen proseslərin dinamikasının tendensiya-

sının  analizi  və  onların  mümkün  olan  neqativ  nəticələrinin  qısa  və  uzun-

müddətli  aspektlərdə  lokal  və  regional  səviyyədə  qiymətləndirilməsidir. 

Atmosferin  çirklənməsinin  əhalinin  sağlamlığı  və  ekosistemin  vəziyyətinə  

təsirinin  nəticələrinin  məkan  xüsusiyyətləri  və  zaman  dinamikasını  analiz 

edərkən, kartoqrafiya metodundan istifadə olunur.   

 

2.9.4.   Su obyektlərinin çirklənməsinin qiymətləndirmə kriteriyaları 

və su ekosistemlərinin deqradasiyası. 

Səth  suları.  Formalaşmış  təbii  və  antropogen  mənşəli  ekoloji  pozul-

malar  zonası  müxtəlif  göstəricilərlə  üzə  çıxır  (kimyəvi,  bioloji  və  b.).  Su 

ekosistemlərininn  keyfiyyətinin  qiymətləndirilməsi  yaxşı  işlənib  hazırlanıb 

və  birbaşa  hidrogeokimyəvi  qiymətləndirmədən  istifadə  olunmuş  normativ 

və  direktiv  sənədlərə  əsaslanır.  Cədvəl  2.60-da    misal  olaraq  səth  sularının 

kimyəvi çirklənmə dərəcəsini qiymətləndirmənin kriteriyaları verilir.  

Sanitar-ekoloji əlverişsizlik haqda qərar vermək üçün əsas  göstəricilə-

rin neqativ qiymətlərinin kifayət qədər uzun dövr  ərzində sabit saxlanması 

əsas ola bilər. Normadan kənarlaşma, bir qayda olaraq, bir neçə kriteriya üz- 

235