Ġzabella qasimova, musa bayramov

Cədvəl 2.60 

Səth sularının kimyəvi çirklənmə dərəcəsini 

qiymətləndirmək üçün göstəricilər 

Göstərici  

Ekoloji  parametrlər  

Nisbi 

qənaətbəxş 

situasiyalar 

        F 

     B      

ƏSAS GÖSTƏRİCİLƏR 

 Kimyəvi maddələrin YVQ təhlükəlilik sinifləri üçün:  

     I...II                              

˃ 10    

5... 10 

1 

     III..IV                               

 ˃ 100          50...100           1 

KÇG -10 təhlükəlilik sinifləri üçün: 

     I...II                             

˃ 80   

35... 80  

1 

     III...IV                                                                                

 ˃ 500                                                

500                                                                   

10    

ƏLAVƏ GÖSTƏRİCİLƏR 

Mühitin reaksiyası,  p H               

5,0...5,6 

5,7....6,5 

˃ 7 

Oksigenə  kimyəvi  tələbat  (OKT) 

fona nəzərən antropogen tərkib, mq 

O

2

/l 

20...30 

 

10...20 

 

 

-  

 

Həll olmuş oksigen, qatılaşma % -i     10...20 

20...50 

˃ 80   

Biogen maddələr: 

Nitritlər NO

2 , 

YVQ                      

˃  10  

˃   5 

˂ 1  

Nitratlar   NO

3

, YVQ               

˃  20 

˃10 

˂  1 

Ammonium duzları NH

4

, YVQ    

˃  10  

˃ 5 

˂  1  

Fosfatlar       PO

4 

, mq/l           

˃  0,6 

0,3...0,6 

˂  0,05  

Minerallaşma mq/l (regional səviy-

yəni keçmə) 

3...5 

2...3          

regional 

səviyyə 

  

rə müşahidə olunur. Su hövzələri və içməli suyun patogen mikroorqanizm-

lər  və  parazit  xəstəlik  törədiciləri  ilə,  eləcə  də  xüsusi  toksiki  maddələrlə 

çirklənmə halları istisna təşkil edir. Belə halda əlverişsizlik haqda nəticə bir 

kriteriyaya görə çıxarıla bilər.  

Su hövzələri və içməli suyun çirklənməsini, III və IV təhlükəlilik sin-

finə aid olan maddələrlə xarakterizə edən, eləcə də, suyun fiziki – kimyəvi 

xassələri  və  orqanoleptik  xarakteristikası  əlavə  göstəricilərdir.  Onlardan 

prioritet  göstəricilərə  görə  müəyyən  olunmuş,  su  hövzələrinin  antropogen 

çirklənməsinin intensivlik dərəcəsini təsdiq etmək üçün istifadə olunur.  

Suyun  keyfiyyətinin  qiymətləndirilməsinin  müxtəlif  kriteriyalarının 

tətbiqi kriteriyaları daha kəskin olan tələbatların üstünlüyünə əsaslanmalıdır. 

Məsələn, əgər su obyekti eyni zamanda həm içməli su, həm də balıq təsərrü-

fatı üçün nəzərdə tutulursa, onda suyun  keyfiyyətinin  qiymətləndirilməsinə 

236 

 

daha kəskin tələbatlar qoyulur (ekoloji və balıq təsərrüfatı).      

Fövqəladə ekoloji hallar və ekoloji fəlakət zonaları seçilərkən su ob-

yektlərinin  çirklənməsinin  təhlükəlilik  dərəcəsini  cəm  halında  qiymətlən-

dirmək  üçün  KÇG–10  göstəricilərindən  istifadə  etmək  təklif  olunur.  Bu 

göstəricilər xüsusən o ərazilər üçün vacibdir ki, orada eyni zamanda bir neçə 

kimyəvi  maddə  üzrə  qatılıq  YVQ  həddini  bir  neçə  dəfə  keçmiş  olsun. 

Yalnız  fövqəladə  ekoloji  hallar  və  ekoloji  fəlakət  zonalarını  üzə  çıxarmaq 

üçün bu qiymətləndirməni aparmaq lazımdır.  

Hesablamanı  YVQ  həddini  maksimal  dərəcədə  keçən  on  kimyəvi 

birləşmələrə görə aşağıdakı formulaya əsasən hesablayırlar:      

 

KÇG-10 = C

1

/YVQ

1

+C

2 

/YVQ

2

+C

3

/YVQ

3  

+...+ C

10

/YVQ

10 

 

Burada, C

1

,C

2

,C

3

...C

10

–suda kimyəvi maddələrin qatılığı; balıq təsərrüfatının 

YVQ.  

Kimyəvi  maddə  üçün  KÇG  -  10  təyin  edərkən,  hansı  ki,  suyun  çirk-

lənməsinin  nisbi  orta  qiyməti  yoxdur,  onda  C/YVQ  nisbətini  şərti  olaraq  1 

qəbul edirlər.  

KÇG - 10 müəyyən etmək üçün mümkün qədər çox sayda göstəricilər 

üzrə suyun analizini aparmaq lazımdır.  

Əlavə  göstəricilərə ümumi qəbul  olunmuş fiziki - kimyəvi  və bioloji 

xarakteristikalar daxildir. Bu göstəriciləri su obyeklərində baş verən proses-

lərin əlavə xarakteristikası üçün istifadə edirlər. Bundan əlavə, çirkləndirici 

maddələrin dib çöküntüsü və hidrobiontlarda toplanmaq qabiliyyətini nəzərə 

alan göstəricilər də əlavə xarakteristikaya daxil edilir.  

Dibə toplanma əmsalı (DTƏ) bu formula ilə hesablayırlar:  

 

DTƏ = C

d.ç. 

/ C

s 

 

burada,  C

d.ç. 

və  C

s

–uyğun  olaraq,  dib  çöküntülərində  və  suda  çirkləndirici 

maddələrin qatılığı.  

Hidrobiontlarda toplanma əmsalı:   

       

 

K

t 

=C

h

 / C

s

 

 

Burada,  C

h 

 - hidrobiontlarda çirkləndirici maddələrin qatılığı.  

Kimyəvi  maddələrin kritik  qatılığı  (KQ) çirkləndirici maddələrin kri-

tik qatılığının təyin olunması metodikasına görə aparılır.  

Bəzi çirkləndirici maddələrin KQ orta qiyməti verilir, mq/l-lə:mis –

0,001..0,003; kadmium – 0,008...0,020; sink – 0,05...0,10; xlorlaşmış karbo- 

bohidrogenlər: PXB – 0,005, benz(a)piren – 0,005.   

237 

 

Su  ekosistemlərinin  vəziyyətinin  qiymətləndirilməsi  zamanı  su  bio-

senozunun bütün ekoloji qruplarının vəziyyəti və inkişafının xarakteristikası 

kifayət qədər etibarlı göstərici hesab olunur.  

Baxılan    zonanın  seçilməsi  üçün  bakterio

-

,  fito

-

    və  zooplanktonlara, 

eləcə  də  ixtiofaunaya    görə  göstəricilərdən  istifadə  olunur.  Bundan  başqa, 

suyun  toksikilik  dərəcəsini  təyin  etmək  üçün  inteqral  göstəricidən  –  bio-

testləşdirmədən  (ibtidai  xərçənkimilər  üzərində)  istifadə  olunur.  Bu  zaman 

su kütləsinin uyğun zəhərliliyi hidroloji tsiklin bütün əsas fazalarında müt-

ləq müşahidə olunmalıdır.  

Fito

-

  və  zooplanktonlar,  eləcə  də  zoobentoslar  üzrə  əsas  göstəricilər 

hidrobioloji nəzarətin regional xidmətinin su ekosistemlərinin ekoloji deqre-

dasiya dərəcəsini xarakterizə edən məlumatlar əsasında qəbul olunur.   

Zonanın verilmiş ərazisini seçmək üçün təklif olunan göstəricilərin pa-

rametrləri  kifayət  qədər  uzun  müddətli  müşahidələrin  (üç  ildən  az  olmaya-

raq) materiallarına əsasən formalaşdırılmalıdır.     

Nəzərə  almaq  lazımdır  ki,  növlərin  indiqator  əhəmiyyəti  müxtəlif 

iqlim zonaları üçün fərqli ola bilər.  

Su ekosistemlərinin vəziyyətinin qiymətləndirilməsində ixtiofauna üzrə 

göstəricilər çox vacibdir, xüsusilə də unikal, xüsusi mühafizə  olunan su ob-

yektlərinin və hövzələrinin birinci və əla balıq təsərrüfatı kateqoriyaları üçün.    

 

2.9.5. Qiymətləndirmənin indiqasiya kriteriyaları  

Son  illərdə  səth  sularının  qiymətləndirilməsində  bioinduksiya  kifayət 

qədər  geniş  yayılmışdır.  O,  test  -  obyektlərin  (xərçəngkimilər  –  dafniyalar, 

yosunlar  –  xlorella,  balıqlar  -  quppi)  funksional  vəziyyətinə  (davranışına) 

görə vəziyyətinin si-nifləri üzrə (N, R, B, F) sıralamağa imkan verir. Nəticə-

də suyun keyfiyyətinin inteqral qiymətini alırıq. Həmin qiymətlərdən bu və 

ya digər məqsədlər üçün istifadə olunur. Biotest  metodunu məhdudlaşdıran 

şərtlərdən biri analizlərinin aparılmasının uzunmüddətli olması (96 saatdan 

az olmayaraq) və  suyun kimyəvi tərkibi haqda informasiyanın olmamasıdır. 

Suyun keyfiyyətini  təyin etmək üçün biotestlərin istifadə olunmasına misal 

aşağıdakı cədvəldə verilmişdir (cədvəl 2.61).    

Cədvəl  2.61 

Biotestlər əsasında (test-obyektin vəziyyətinə görə) səthi və çirkab suların 

vəziyyətinin qiymətləndirilməsi 

 

Qiymətləndirməningöstəricisi  

(test-obyekt)     

Səth sularının ekoloji parametrləri 

N 

R 

B 

F 

Xərçəngkimilər (dafniyalar)   

Yosunlar (xlorella)      

Balıqlar (quppi)                                  

˂ 10 

˂ 10 

˂ 10 

20 

20 

20 

40 

40 

40 

˃ 60 

˃ 60 

˃ 60 

238 

 

Qeyd:  dafniya  və  quppi  üçün  testləşdirilən  suda  96  saat  ekspozisiya  müddə-

tində ölüm % -i; xlorella üçün - nəzarətlə müqayisədə test olunan suda hüceyrələrin 

sayının azalma %-i.  

      

Qiymətləndirmənin resurs kriteriyaları (meyarları).  Səth sularının 

ehtiyatlarının qiymətləndirmə kriteriyaları kimi müəyyən baseynin sərhədlə-

rində  yerüstü axınların rejiminin dəyişməsindən istifadə etmək olar. Vəziy-

yətin  sinifləri  üzrə  sıralanmış,  bu  kriteriyalar  ümumi  qəbul  olunmuşdur  və 

onları normativ sənədlərdə istifadə edirlər (cədvəl 2.62).  

Cədvəl 2.62 

 

Ehtiyat kriteriyalarına görə səth sularının vəziyyətinin sıralanması 

 

           Qiymətləndirmənin göstəricisi 

I (N) 

II (R) 

III (B) 

IV (F) 

Çay axının dəyişməsi, % başlangıca görə  

Eyni zamanda atılan suyun həcmi, m

3

/san     

15 

5 

15- 20 

1 – 5 

50– 70 

1 

75 

Yoxdur 

 

Səth  sularının  vəziyyətinin  sinifləri  üzrə  onların  dərəcələnməsi  ―razı-

laşma‖ ilə həyata keçirilir və mütəxəssislərin tövsiyələrinə əsaslanır.   

 

2.9.6. Yeraltı sular  

Yeraltı  suların  keyfiyyətinin  (vəziyyətinin)  qiymətləndirilməsi  direk-

tiv  və  normativ  sənədlərlə  kifayət  qədər  ciddi  reqlamentləşdirilir  və  YVQ 

münasibətə görə  müəyyən olunur. Yeraltı suların texnogen çirklənməsinin 

miqyasını  qiymətləndirmək  üçün  V.M.Qoldberq  hesablamanın  müəyyən 

fiziki nöqtələrini istifadə etməyi  təklif edir: təbii vəziyyətdə   yeraltı  suyun 

keyfiyyəti (C

t

) və içməli su kimi istifadə olunan yeraltı sularda çirkləndirici 

maddələrin  yol  verilən  qatılğı  (YVQ).  Yeraltı  suların  çirklənməsini  xarak-

terizə  etmək  üçün  çirklənmənin  sahəsinin  ölçüləri  də  mühüm  əhəmiyyət 

kəsb edir. Beləliklə, yeraltı suların çirklənməsinin vəziyyəti iki göstərici ilə 

təyin  olunur  –  yeraltı  suyun  keyfiyyəti  (C

t

)  və  çirklənmənin  sahəsi  ilə  (F). 

Buna  əsaslanaraq,  yeraltı  suların  vəziyyətinin  dörd  səviyyəsini  (sinfini) 

ayırırlar:   

1.

 

Nisbi əlverişli (norma). Əsasən  yeraltı suların keyfiyyəti C

t

 ilə qar-

şılıqlı ölçüləndir, onu keçə bilər, lakin YVQ həddinin çərçivəsindən çıxmır, 

başqa sözlə, C

t 

 ˂ C/YVQ; bu zaman çirklənmə sahəsi olmur və ya əhəmiy-

yətsiz ölçülərdə olur (F ˂ 0,5 km

2

 ).  

2.

 

 Neqativ  dəyişmələrə  meylliyin  daima  üzə  çıxması  (risk  sinfi). 

Yeraltı  suyun  keyfiyyəti  fasiləsiz  olaraq  pisləşir.  O,  YVQ-a  çatır  və  ya 

onu  ötüb  keçir,  lakin  ayrı-ayrı  sahələrdə  3...5  YVQ-dan  çox  ola  bilməz  

(F = 0,5...5 km

2

).  

239 

 

3.

 

 Krizis  (böhran)  vəziyyəti.  Böyük  sahələrdə  yeraltı  suların  keyfiy-

yəti  xeyli  (10  dəfəyə  qədər)  YVQ  keçir,  başqa  sözlə,  YVQ  ˂  C/YVQ;  bu 

zaman çirklənmə sahələrinin ölçüləri 5 - dən 10 km

2

 - ə qədər dəyişir.  

4.

 

Fəlakət  vəziyyəti  (fəlakət).  Çirklənmə  zonasında  yeraltı  suyun 

keyfiyyəti 10 YVQ - dan çoxdur və yüksəlməyə meyllidir.  

Birinci  halda  hər  hansı  təbiəti  mühafizə  tədbirinin  həyata  keçiril-

məsinə ehtiyac yoxdur; əsas – qanunvericiliyin tələbatlarına riayət etmək və 

yeraltı  suyun  vəziyyətinə  nəzarət  etməkdir;  ikincisində  –  məhdudlaşdırıcı 

tədbirləri  nəzərdə  tutmaq  məqsədəuyğundur,  üçüncüsü  və  dördüncüsündə  - 

daima xüsusi mühafizə tədbirlərini həyata keçirmək lazımdır.  

Yeraltı su ehtiyatlarının qiymətləndirmə kriteriyası kimi bir neçə əsas 

göstəricini tövsiyyə etmək olar. Istismar ehtiyatlarının modulu çox mühüm-

dür, hansı ki, lazım gələndə mərkəzləşmiş su təchizatı üçün istifadə olunan 

su horizontuna görə differensasiya oluna bilər. Belə məlumatlar işin layihə 

hazırlığı mərhələsi üçün çox vacibdir.      

 

2.9.7.   Torpağın çirklənməsi və deqradasiyası    

Torpağın  vəziyyətinin  ekoloji  qiymətləndirilməsinin  kriteriyasının 

seçilməsi onların yerləşməsinin spesifikliyi, genezisi, buferliyi, eləcə də isti-

fadəsinin əsas xüsusiyyətləri ilə təyin olunur.   

Torpağın  çirklənməsinə  səbəb  olan  fəaliyyət  növünün  üzə  çıxması, 

müayinə  olunan  ərazinin  miqyası  və  xarakteri  haqda  tam  təsəvvür  verir. 

Torpağın  vəziyyətinin  qiymətləndirilməsində  ekoloji  əlverişsizliyin  əsas 

göstərici  fiziki  deqradasiyanın,  kimyəvi  və  bioloji  çirklənmənin  kriteri-

yalarıdır.  

Ərazinin  ekoloji  vəziyyətinin  kriteriyalarından  biri  kimi,  torpağın 

deqradasiyası nəticəsində torpaqdan istifadəyə yaramayan sahəni istifadə et-

mək  olar  (eroziya,  defilyasiya,  ikinci  duzlaşma,  şoranlaşma,  bataqlaşma). 

Əsasən neqativ proseslər (tikinti işlərində və faydalı qazıntıların açıq üsulla 

çıxarılmasında torpaq örtüyünün mexaniki götürülməsi; insanlar tərəfindən 

yaradılan  eroziya  və  defliyasiya)  torpaq  horizontunun  pozulmasına  səbəb 

olur, hansı ki, torpağın deqradasiya kriteriyası kimi qəbul olunur.  

Torpağın ekotoksikoloji qiymətləndirilməsi üçün konkret çirkləndirici 

maddənin  YVQ  neçə  dəfə  keçməsini  istifadə  etmək  məqsədəuyğundur.  

Bəzi inqridientlər (məsələn, kadmium) üçün təsdiq olunmuş YVQ olmaması 

üzündən torpağın  maye  fazasında çirkləndirici  maddələrin miqdarının təbii 

sular  üçün  YVQ-ın  müvafiq  qiymətlərinə  nisbətindən  istifadə  etmək  töv-

siyyə olunur. Torpağın çirklənməsinin kompleks göstəricisi onun fitotoksik-

liyidir – çirklənmiş torpaqların ali bitkilərin toxumunun cücərməsinə, böyü-

mə və inkişafına təzyiq göstərməsi qabiliyyətidir (test göstəriciləri).  

240 

 

Torpağın  bioloji  deqradasiyasının  əlaməti  torpaq  mikroorqanizmlə-

rinin  həyat  fəaliyyətinin  azalması  ilə  üzə  çıxır,  bu  zaman  aktiv  mikrob 

biokütləsi azalır, eləcə də daha geniş yayılmış göstərici - torpağın tənəffüsü.  

Torpaqda çirkləndirici maddələrinYVQ keçməsinin dəfəliyini onların 

hərəkətli formalarına görə qiymətləndirmək lazımdır.   

Torpağın  ekoloji  vəziyyətinin  əsaslı göstəricilərindən biri  – potensial 

münbitliyi xarakterizə edən senozların bioloji məhsuldarlığıdır. Kənd təsər-

rüfatı ərazilərinin torpaqları üçün belə göstərici orta məhsuldarlıqdır.  

Ekspert  qiymətləndirməyə  uyğun  olaraq,  ekoloji  fəlakət  zonası  üçün 

məhsuldarlığın 75%-dən çox, fövqəladə ekoloji hallar ərazisi üçün 50 ...75% 

azalmasını  qəbul  etməktövsiyyə  olunur  (verilən  yer  və  bitki  üçün  aqrotex-

niki və aqrokimyəvi tədbirlər kompleksinin keçirilməsi şərtilə).   

Baxılan  ərazinin  çirklənmə  dərəcəsinin  indiqatoru  olan  əlavə  gös-

təricisi  (torpağın,  havanın,  səthi  və  yeraltı  suların)  keyfiyyət  üzrə  normativ 

təlabatlara  (pestisidlərin,  toksiki  elementlərin,  mikotoksinlərin,  nitratların, 

nitritlərin və s. qalıq miqdarı) uyğun olmayan məhsulun payıdır.  

Torpağın vəziyyəti haqqında məlumatları, əsas göstəricilər və çirklən-

dirici maddələrin komponent tərkibinə görə informasiyanı birləşdirən, ətraflı 

tematik kartoqrafik materiallar kimi təqdim etmək lazımdır. 

                   

2.10.  Seliteb ərazinin ekologiyası 

2.10.1. İnsanlar yaşayan yerdə müasir ekoloji mühitin xüsusiyyətləri 

  Nisbətən  yaxınlarda  10  min  il  əvvəl,  az  saylı  insan  populyasiyaları 

onların  yaşaması  üçün  əlverişli  olan  planetin  müxtəlif  ərazilərinə  keçdilər, 

yığıcılıqdan primitiv əkinçilik məhsulları istehsalı ilə məşğul olub daimi ya-

şayış mühiti yaratdılar. Bu yeni proseslər insan və təbii ətraf mühit arasında 

qarşılıqlı münasibətlərdə müəyyən dəyişkənliklərə səbəb oldu. 

Köçəri  həyatdan  oturaq  həyat  tərzinə  keçmə,  uzun  müddət  bir  yerdə 

köksalma ərazinin dəyişməsinə, orada yaşayanların tələbatının uyğunlaşma-

sına gətirdi. Həyat tərzinin dəyişməsi insanın məişətini qurmağa başlaması 

üçün stimul oldu, təbii ki, ekoloji məhdudiyyətləri nəzərə almadan. 

Son illər yaşayış məntəqələrinin ekologiyasına böyük diqqət ayırırlar, 

lakin  yaşayış  yerlərinin  şəraitinin  pisləşməsi  inoli  və  kritik  vəziyyəti,  çox-

dan  başlayıb.  İ.B.Lamark  hələ  1820-ci  ildə  demişdir  ki,  insan  yaranandan, 

əvvəlcədən yer kürəsini yaşayış üçün yararsız vəziyyətə salmaqla öz nəslini 

kəsməyə  çalışır.  Son  onilliklər  geniş  faktiki  materiallar  verir  insan  fəaliy-

yətinin  nəticələrinin  təbii  sistemlərlə  qarşılıqlı  münasibətlərində  məlum 

ölçüdə  insan  fəaliyyətindən  ilkin  biosferin  biotexnosferə  və  biosferə  keç-

məsinin perspektivləri haqda düşünməyə imkan verir. 

241 

 

Biosferin başlıca həyatıi əhəmiyyətli funksiyalarından biri-canlı orqa-

nizmlərə  yaşayış  yeri  verərək,  insanlara  məskunlaşmasını  təmin  etməkdir. 

Bu  zaman  şəhər  və  kənd  əraziləri  düşünülür,  hansı  ki,  öz  növbəsində 

müxtəlif qruplara ayrılır (cədvəl 2.63). 

 

Cədvəl 2.63 

Əhali sayından asılı olan məskunlaĢma qrupları   

   

Məskunlaşma qrupları 

Əhali, min adam 

Şəhər 

Kənd məskunlaşma 

Ən iri (böyük) 

1000-dən artıq 

- 

İri (böyük) 

250-1000 

3...5 

Böyük 

100-250 

1...3 

Orta 

50-100 

0.2...1 

Kiçik (o cümlədən şəhər tipli 

qəsəbələr) 

10-50 

0.05...0.2 

    

Ənənəvi olaraq daha çox yayılmış yaşayış yerləri (şəhərlər və kəndlər) 

ekoloji problemlərinin miqyasına və intensivliyinə görə fərqlənirlər. 

Rusiya  əhalisi  1087  şəhərdə  və  2022  şəhər  tipli  qəsəbədə  yaşayır. 

Нəm də şəhər əhalisi 73% (108,1 mln adam), kənd əhalisi - 27% (39,9 mln 

adam) kəndlərdə ucqar kəndlərdə və xutolarda yaşayırlar.        

Müxtəlif  tip  təbii  sistemlərdə  insanların  məskunlaşması  insan  həyatı 

üçün  optimal  şəraitin  formalaşmasını  və  qorunmasını  özü-özlüyündə  diktə 

edir. 

Bitkiçiliyin  ayrıldığı,  bütövlükdə əkinçiliyin  inkişaf etməyə başladığı 

dövrdən insanlar məskunlaşdığı ərazidə qayda yaratmağa çalışırdılar. Yaxın 

Şərq ölkələrinin qədim sivilizasiyaları, xüsusən Yunanıstan və Romada əra-

zinin əlverişli qurulması üçün sonrakı nəsillərə gözəl arxitektur və injinerlik 

mədəniyyəti qoyublar.     

Sivilizasiyanın  inkişafı  qəti  olaraq,  insanları  başa  saldı  ki,  məskun-

laşma təbii şəraitdən kənarda, onlardan asılı olmadan formalaşa bilməz. Bu 

cür  baxışların  elmi  əsasını  sosiloji  və  gigiyenik  tədqiqtlar  təşkil  edir.  Tə-

biətlə münasibət insan psixikasına yaxşı təsir edir, onun iş qabiliyyətini artı-

rır, möhkəm sağlamlığın və çoxillik yaradıcılığın mühüm səbəbidir. 

Yaşayış  məntəqələrinin  funksional  zonalaşması  xüsusi  ekoloji  əhə-

miyyət  kəsb  edir:  seliteb  zonalar,  istehsal  zonaları  və  landşaft-rekreasiya 

zonaları. 

Akademik S.S. Şvarts qeyd edir ki, bız və bizim çox da uzaq olmayan-

nəsillərimiz  təbii  parkların  yaradılması  ilə  kifayətlənə  bilməzlər.  İnsan  özü 

isə  Müasir  sanitar  texnika  ilə  silahlanmış  (kondensionerlər),  daş  cəngəllik-

lərdə  yaşayacaq.  Tutaq  ki,  biz  sintetik  ərzaq  hazırlamağı  öyrəndik,  O

2

-  1ə 

242 

 

bizi kimya sənayesi təmin edir, texnika bütün planetin optimal hidroloji reji-

mini saxlayır. Bütün bunlar texnikanın kolossal inkişafını təmin edir, prin-

sipcə bu mümkündür. Bu halda biz "təbiətsiz" keçinə bilərikmi? Tədqiqatçı 

ekoloqların fıkrincə (RXorents, N.Tinberqen, K.Friş) һəг bir növ canlı üçün 

müəyyən davranış stereotipi xarakterikdir. Onların һəг biri öz nəslini müəy-

yən mühitdə (tək  fiziki mənada deyil,  һəm  də psixoloji mənada)  yaşada və 

davam  etdirə bilirlər. Mühüm  psixoloji aspektindən canlıların  heç bir növü 

azad  deyil.  S.S.Şvarts  qeyd  edir  ki,  insanın  əsəb  sistemi  "təkamülcə-adət 

olunmamış" şəraitə daha yüksək adaptasiya olmaq qabiliyyətilə, başqa can-

lılardan  çox  fərqlənir.  Bununla  belə  insan  mühitin  psixofizioloji  təsirindən 

azad deyil. Təbiət insanın psixofıziolqji vəziyyətini təmin edən yeganə "adət 

olunmuş" mühitdir, hansı ki, ən yaxşı Ammitasiya da onu əvəz edə bilməz. 

Şeliteb  zona  -  yaşayış  massivləri,  ictimai  binalar,  eləcə  də  ayrı-ayrı 

ekoloji kommunal və sənaye obyektləri üçün (təhlükəsiz və sanitar mühafizə 

zonası tələb etməyən), şəhər daxili əlaqə yollarının qurulması, küçələr, mey-

danlar, parklar, bağlar, sahillər və s. üçün nəzərdə tutulmuş məkandır. 

Ekoloji  tələbbri  nəzərə  almaqla  seliteb  zonanın  formalaşdırılması  və 

əsaslı təş-kili aşağıdakıları nəzərdə tutur: 

-

 

verilmiş rayonun (ümumi klimatik və landşaftdan başlayaraq) ümu-

mi ekoloji parametrlərinin qeydiyyatı; (uçotu); 

-

 

ətraf mühitin vəziyyətinin seliteb kompleksin deqradasiyası ilə mü-

qayisəli analizi; 

-

 

mühəndis-ekoloji xüsusiyyətlərin istifadə olunması (ərazinin ekoloji 

tutumu, təbii kompleksin biogeokimyəvi aktivliyi, demoqrafik tutum, çoxal-

ma qabiliyyəti və s). 

-

 

hava və  su  baseynlərinin  mühafizə  dərəcəsi,  torpaq-bitki  örtüyünün 

sənaye  obyektlərinin  texnoji  təzyiqindən  mühafizə  dərəcəsi,  nəqliyyat  sis-

temləri, əkinçiliyin kimyalaşması prosesləri, məişət və heyvandarlıq tullantı-

larının  daşınması  və  utilizasiyası,  xüsusi  təhlükəli  maddələrin  zərərsiz-

ləşdirilməsi (radioaktiv, yüksəkzəhərli, kanserogen). 

Şeliteb  zona  ərazisindən  istehsal  və  nəqliyyat  obyektlərini  (ekoloji 

nöqteyi-nəzərdən yol verilməz mənfi təsir edənləri) çıxarmaq lazımdır, ağır 

məişət tullantıları problemlərini həll etmək, ekoloji təlükəli obyekləri (avto-

zapravkaları,  elektrik  xətlərini)  əhaliyə  minimum  təsir  edən  optimal  vəziy-

yətdə yerləşdirmək; səs-küy, vibrasiya təzyiqlərini azaltmaq və sözsüz, məs-

kunlaşma yerlərinin (xüsusi şəhərlərdə) təbii sistemlərinə münasib və kons-

truktiv qayğı vacibdir. 

Şəhərlərin  müasir  istehsal  vəziyyəti  və  digər  infrastrukturlaı  böyük 

ərazilər tələb edir: məsələn, havanın, suyun, torpağın əlverişli ekoloji vəziy-

yətini saxlamaq üçün (cədvəl 2.64.). 

243