Ġzabella qasimova, musa bayramov

Texnogenez Ģəraitində aqroekosistemlərin funksiyalaĢması 

 

2.2.1. Texnogenez  

İnsanlar təbii mühitin maddə və problemlərini fasiləsiz dəyişməklə və 

yenidən  formalaşdırmaqla  özünə  əlverişli  şərait  və  yaşama  mühiti  yaradır. 

Cəmiyyətin  inkişafının  daha  yüksək  pilləsində  mü-hitin  özünün  yenidən 

formalaşması baş verir. Nəticədə hər bir əmək məhsulu insanla təbiətin bir-

gə təsirinin nəticəsi kimi üzə çıxır, cəmiyyətin istehsal gücünün inkişafının 

səviyyəsi isə belə qarşılıqlı təsirin miqyasında əks olunur. İstehsal gücündən 

asılı olaraq təbii-ehtiyyatlar potensialından istifadə genişlənir, ictimai isteh-

sal  təbii  mühitin  ―iştirak‖  dərəcəsi  artır  ki,  nəticədə  təbii  komplekslərə  və 

onların  komponentlərinə  birtərəfli  antropogen  təsirin  daim  güclənməsi  ilə 

şərtlənir. Şübhəsiz ki, belə təsirlərin birbaşa nəticəsi texnogenez prosesinin 

formalaşması və inkişafıdır.  

Texnogenez  –  bu  insanın  istehsal  fəaliyyətinin  təsirindən  təbii  kom-

plekslərin  dəyişməsi  prosesidir.  Biosferin  yenidən  formalaşması  ilə  nəticə-

lənir. Burada çoxsaylı geokimyəvi proseslər baş verir (insanların texniki və 

texnoloji  fəaliyyətinə  bağlı),  bir  çox  kimyəvi  elementlərin  qatılaşması  və 

yenidən qruplaşması, onların mineral və üzvi birləşmələri yaranır.  

İnsanın  sənaye,  kənd  təsərrüfatı  və  digər  çoxplanlı  fəaliyyəti  nəti-

cəsində müxtəlif formalı maddənin böyük həcmdə texnogen miqrasiyası baş 

verir. Bunların çoxu təbii ətraf mühiti çirkləndirir (cədvəl 2.5, 2.6, 2.7). 

Kənd  təsərrüfatının  payına  1970-ci  ildə  39%-dən  çox  tullantı  düşür. 

Bu rəqəm son vaxtlar xeyli artıb. Bunu təbiətin mühafizəsi tədbirlərində nə-

zərə  almaq  lazımdır,  belə  ki,  texnogenez  prosesləri,  bir  qayda  olaraq  ener-

80 

 

getik, sənaye və nəqliyyat təsiri ilə izah olunur. Kənd təsərrüfatı tullantıları 

struktur spesifikasından və onların sonrakı transformasiyasından özünəməx-

susluğu, təbii  komponentlərlə (torpaq, su və b.) birbaşa təsiri çox aktiv baş 

verir. 

           

Cədvəl 2.5 

1970-ci ildə dünyada istehsal və istehlak tullantılarının həcimi (mln.t) və 

strukturu (TorçeĢnikov və b. , 1981 )

                                                                                                                                   

Tullantıların kateqoriyası 

Klassik 

Enerjisi 

Sənaye 

Kənd 

təsərrüfatı 

Kom. 

məişət 

sektoru 

Cəmi 

Atmosferi çirkləndirən 

əsas qaz formalı maddə 

17326 

47 

1460 

873 

19706 

Bərk hissəciyin atmosferə 

atılması 

133 

91 

14 

3 

241 

Bərk tullantılar 

- 

4000 

- 

1000 

5000 

Karbohidratlar 

42 

14 

9 

4 

60 

Üzvi maddələr 

- 

- 

4500 

30 

4530 

Fekal tullantılar 

- 

- 

9400 

180 

9580 

Cəmi 

17501 

4152 

15383 

2090 

3926 

 

 Kənd  təsərrüfatı  fəaliyyətində  əmələ  gələn  çirkləndirici  maddələrin 

adam başına və 1km

2

 əraziyə düşən miqdarı  (Losev və b., 1993) 

Cədvəl 2.6 

Ölçü vahidi 

Atmosfer 

Qrunt 

sular 

Su 

Bərk tullantılar 

Cəmi 

Zərərli 

Cəmi 

Zərərli 

1 adama t/ildə 

13 

0,24 

500 

0,30 

53 

17,7 

1 km

2

-ə t/ildə 

66 

1,60 

4500 

2,50 

700 

230,0 

 

1989-cu ildə Rusiyada adambaşına düşən bəzi təhlükəli atmosfer və su 

çirkləndirici maddələrin miqdarı 2.5 (Losevvə b. , 1993) 

                                                                                Cədvəl 2.7 

Atmosfera 

Su 

CO

2

 

Karbohid-

ratlar 

Pb 

Hq 

Benzapren  Flüoritlər 

Fenol 

Ağır 

metallar 

 60 kq 

40kq 

23q  170mq 

100mq 

90q 

30q 

14q 

 

2.6, və 2.7 -cı cədvəllərdə verilən materiallar çirkləndirici maddələrin 

əraziyə və insanlara təsirinin təxmini mənzərəsini  verir. Görünür Rusiyada 

artıq ―çirklənmiş sahə‖ formalaşıb, təbii və süni ekoloji cəmiyyətlərin qeyri-

sabitliyi üçün əhəmiyyətli faktorlardır.  

Qurunun təxminən 1/3-nə insan fəaliyyəti təsir etmir. Bu cür ―azad‖  

81 

 

ərazilər  təxminən  belədir  (%):  Şimali  Amerikada  –  37,5;  MDB-də  -  33,6; 

Avstraliya  və  Okeaniyada  –  27,8;  Afrikada  –  27,5;  Cənubi  Amerikada  – 

20,8‖ Asiyada – 18,6; Avropada – 2,8,  yalnız Antarktida antropogen təsir-

dən  zərər  çəkməyib.  Lapin.  V.  L.  və  başqa  (1996)  qeyd  edir  ki,  təsərrüfat 

fəaliyyətindən  yaranan  ekoloji  ziyanın  dərəcəsi  aydın  görünən  regional 

xarakter daşıyır.  

 

2.2.2. Ətraf mühitin çirklənməsi 

Çirklənmə.  Texnogeniz  təsirin  inteqral  göstəricisi  təbii  ətraf  mühitin 

çirklənməsidir.  Dar  mənada  çirklənmə  hər  hansı  mühitə  yeni,  onun  üçün 

xarakterik olmayan fiziki, kimyəvi və bioloji agentlərin gətirilməsi və ya bu 

agentlərin orta çoxillik təbii miqdarının  yüksəldilməsidir. Məsələn, ―Təbiət 

mühafizəsinin lüğətində‖ (1995) belə təyinat verilir: çirklənmə - öz yerində 

olmayan,  öz  vaxtında  və  öz  miqdarında  (təbiət  üçün  təbii  olan)  olmayan, 

təbii  sistemi  tarazlıqdan  çıxaran,  adət  müşahidə  olunan  normadan 

fərqləndirən  hər  şeydir.  Çirklənmə  istənilən  agentdən  baş  verə  bilər. 

çirklənmə antropogen təsirlərdən baş verə bilər. 

Ekoloji  nöqteyi-nəzərdən  çirklənmə  təkcə  yad  komponentlərin 

gətirilməsi  deyil.  İstənilən  halda  çirklənmə  obyekti  biosferin  elementar 

struktur  vahidi  –  biogeosenoz  olur,  yadcinsli  maddələrin  olması  ekoloji 

faktorların  təkamüldə  formalaşmış  rejimini  dəyişir.  Bu  da  mübadilə  - 

məhsul proseslərinin pozulmasına uyğun olaraq, bütövlükdə biogeosenozun 

məhsuldarlığının  düşməsinə  səbəb  olur.  Çirklənmə  ekoloji  sistemlərin 

deqradasiyasına gətirən ―maneələr‖ kompleksidir.  

Q.V.Stadnitski  və  A.L.Radionovun  fikrincə  ekoloji  nəzərdən  çirklən-

dirici təsirlər daha adekvat əks olunur: istənilən ekoloji sistemin canlı kom-

ponentin  struktur  dəyişkənliyinə,  maddələr  dövranını  qırır  (arası  kəsilir), 

onların  assimilyasiyasını  enerji  axınını  dayandırır,  nəticədə  verilən  ekosis-

temin məhsuldarlığını azaldır və ya ekosistemi dağıdır. 

Əlbəttə ―çirklənmə‖ termininin Ağ  evin  (ABŞ,  1965) komissiyasının 

məruzəsinin  geniş  mənası  verilib.  ―Ətraf  mühitin  keyfiyyətini  bərpa  etmək 

üçün‖:  çirklənmə  ətraf  mühitin  əlverişsiz  dəyişkənliyidir,  hansı  ki,  bütöv-

lükdə və ya qismən insan fəaliyyətinin nəticəsidir; birbaşa və ya dolayısı ilə 

ötürülən  enerjinin  paylanmasını  dəyişir,  radiasiyanın  səviyyəsini,  ətraf 

mühitin fiziki-kimyəvi xassələrini və canlıların yaşama şəraitini dəyişir. Bu 

dəyişikliklər insana birbaşa və ya dolayısı ilə kənd təsərrüfatı resurslarından 

təsir edə bilən, sudan və ya digər bioloji məhsullardan keçə bilər. Əşyaların 

 fiziki xassələrini pisləşdirməklə də insana təsir edə bilərlər. 

Öz  fəaliyyətinə  görə  çirklənmə  arzuolunmaz  maddələr,  (itkisidir) 

enerji,  əmək  və  vəsait  itkisidir,  hansı  ki,  xammal  və  materialların  alınma-

82 

 

sında  istifadə  olunur,  geriyə  dönməyən  tullantıların  artmasına,  biosferdə 

paylanmasına  səbəb  olur.  Çirklənmə  ekoloji  sistemlərin  dönməyən  dağıl-

masına  səbəb  olur,  mühitin  qlobal  fiziki-kimyəvi  parametrlərinə  təsir  edir; 

çirklənmə nəticəsində məhsuldar torpaqların itkisi baş verir. Ekoloji sistem-

lərin  məhsuldarlığı  aşağı  düşür  və  bütövlükdə  biosferin  çirklənməsinin  in-

sanların  fiziki  və  mənəvi  vəziyyəti  birbaşa  və  ya  dolayısı  ilə  pisləşir.  Bey-

nəlxalq konvensiyanın materiallarında (1991) istehsal və obyektlərin aşağı-

dakı növləri ekoloji təhlükəli hesab olunur. 

Atom sənayesi; energetika (atom, hidroqrafik və istilik elektrik stansi-

yaları, iri yanacaq yandırma qurğuları); qara və əlvan metallurgiya (dönmə-

yə  marten  peşələrinin  qurulması,  əlvan  və  qara  metalların  təşkili,  maşın-

qayırma və metal emalı müəssisələri); neft-kimya, neft və qaz emalı; kimya 

sənayesi  (kimyəvi  kombinatlar,  asbest  istehsalı,  şüşə,  mineral  gübrələr, 

pestisidlər və  b.); faydalı qazıntı  yataqları (neft və  qaz daxil  olmaqla);  neft 

və  qazın,  onların  emalı  məhsullarının  daşınması;  sellüloza,  kağız,  karton 

istehsalı;  toksiki  və  zəhərli  tullantıların  daşınması;  döyüş  ehtiyatlarının, 

partlayıcı maddələrin və raket yanacaqlarının istehsalı, saxlanması və məhv 

edilməsi,  neft,  neft-kimyəvi,  kimyəvi,  kimyəvi  məhsulların,  pestisidlərin 

saxlanası  üçün iri  anbarlar;  yol  salınması  (avtostrad) dəmir  yol  trasları,  en-

mə zolağı 2000 m-dən çox olan aeroportlar; kənd təsərrüfatı obyektləri (hey-

vandarlıq kompleksləri, quşçuluq fabrikləri, meliorasiya sistemləri); səthi və 

yeraltı  suların  iri su bəndləri; iri platinlər və su  anbarları, böyük sahələrdə 

meşələrin  qırılması;  yüngül  sənaye  (təmizləmə  fabrikləri,  yunların  ağardıl-

ması,  dəri  zavodları,  boyayıcı  fabriklər).  Göstərilən  daimi  mənbələrdən 

başqa təbii ətraf mühiti böyük şəhərlərdə avtotransport, onlardan çıxan qaz 

tullantıları böyük miqdarda çirklənmə mənbələridir.  

Çirkləndirici faktorların təsnifatı. Çirkləndirici faktorlar fiziki-kimyəvi 

parametrlərinə  görə  mexaniki,  fiziki  (energetik),  kimyəvi  və  bioloji  olurlar 

(bölünürlər). Çirklənmənin mexaniki mənbəyi atmosferdə inert kül hissəcik-

ləridir,  bərk  hissəciklər  suda  və  torpaqda  müxtəlif  cisimlər  çirklənmənin 

kimyəvi  mənbəyi  qaz  formalı,  maye  və  bərk  kimyəvi  elementlər  və  birləş-

mələrdir. Atmosferə düşən və təbii ətraf mühitin komponentləri ilə qarşılıqlı 

təsirdə olan, çirklənmənin fiziki (energetik) mənbəyi istilik, səs-küy, vibra-

siyalar, ultrasəs, görünən infraqırmızı və ultrabənövşəyi işıq enerjisi spektr-

ləri, elektromaqnit sahələri, ionlaşdırıcı şüalar.  

Bioloji çirklənmələr müxtəlif növ orqanizmlərlə bağlıdır, (insanın işti-

rakı ilə yaranan, onun özünə və canlı təbiətə ziyan vuran) son vaxtlar təbii 

landşaftların  və  peyzajların  urbanizasiyasının  pozulması  da  çirklənməyə 

daxil olub. 

83 

 

F.Ramad (1981) qeyd edir ki, çoxsaylı kriteriyalarına görə çirkləndiri-

cilərin hər bir təsnifatı qənaətbəxş ola bilməz. Müasir təsəvvürlər dünyasın-

dada  ekoloji  sistemlərin  çirklənmə  təsnifatı  daha  dolğundur  (Stadnitskiy, 

Radiona, 1988. şəkil 2. 1.).    

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ġəkil 2.1.Ekoloji sistemlərin çirklənmə təsnifatı   

(Stadnitskiy, Radiona, 1988).    

 

İnqridient çirklənməsi anlayışı altında təbii biogeosenozlara yad olan 

maddələrin miqdar və keyfiyyətcə cəmi başa düşülür. 

Parametrik  çirklənmə  təbii  ətraf  mühitin  keyfiyyət  parametrlərinin 

dəyişməsidir.  

Biosenotik  çirklənmə canlı orqanizmlərin populyasiyasının tərkibi və 

strukturuna təsiri ilə bağlıdır. 

Sosial  -  destrusion  çirklənmə    təbiətdən  istifadə  proseslərində  land-

şaftın  və  ekoloji  sistemlərin  dəyişməsidir  (özünü  göstərir)  və  təbii  sistem-

lərin transformasiyasının intensivliyi ilə təyin olunur.  

Çirklənmə  problemlərinə  baxdıqda  onların  təbii  mühitdə  yayılmasını 

nəzərdən qaçırmaq olmaz (şəkil 2.2.). 

84 

 

 

 

ġəkil 2.2.  Təbii mühitdə çirklənmənin yayılması 

 

Çirkləndirici maddələrin müxtəlif formalarda keçməsini bildikdə təbii 

ətraf mühitin texnogen təsirlərin həqiqi paylanmasını qiymətləndirmək olar. 

bu  zaman  çirkləndiricilərin  əsas  növlərini  və  onların  mənbələrini  bilmək 

lazımdır:  

Çirklənmənin növü                         

Göstərilən  çirklənmə  növü  üçün  xarakterik 

olan sənaye sahəsi 

Hava 

Halogen tərkibli birləşmələr     

Metallik hissəciklər                             

Karbohidratlar       

CO

2

, SO

2

, NO, NO

2

                  

 Kimyəvi, soyuducu, 

 Metallurgiya, dağ-mədən işi 

 İstilik energetikası, nəqliyyat  

CO

2

, SO

2

, NO, NO

2

                  

Torpaq 

Aktiv  lil 

Kül, şlak       

Metallar     

 Zibil                           

Plastmas, üzvi maddələr             

Radionuklidlər      

Sellüloza və kağız                      

 

Bioloji təmizlənmənin şəhər stansiya 

Energetik, metallurgiya 

Metallurgiya, kimyəvi 

Kommunal məişət təsərrüfatı,  

 şəhər təsərrüfatı 

 Kimyəvi 

 AES, hərbi 

 Sellüloz, kağız, kommunla- məişət 

təsərrüfatı 

 

Su 

Ağır metal ionları                 

 Boyaq maddələri, fenollar             

Asan mənimsənilən və                    

biogen maddələr  

Liqninlər  

Kommunla- məişət təsərrüfatı 

Dağ-mədən, maşınqayırma 

Toxuculuq 

Kənd təsərrüfatı, şəhər təsərrüfatı 

Sellüloza və kağız  

85 

 

Mineral duzlar        

Neft məhsulları  

Üzvi həlledicilər                              

Pestisidlər                                        

Radioaktiv                                       

Sintetik səthi aktiv maddələr           

İstilik                                                

Kimyəvi 

Neft çıxarma, neft emalı  

Kimyəvi  

Kənd təsərrüfatı  

AES, hərbi  

Şəhər axınları  

Energetik (AES, İES, SES) 

 

         Müxtəlif xoşagəlməz təsirlərin xarakteristikası üçün çirkləndirici mad-

dələrin stress-indeksi istifadə olunur.  

çirkləndirici faktorlar 

Stress-indeksi 

 

Pestisidlər                                                                                 

Ağır metallar                                                                            

Daşına AES tullantıları                                                           

Ağır zəhərli tullantılar                                                             

Metallurgiyada metallar                                                            

Təmizlənməmiş çirkab sular                                                        

SO2                                                                                            

Neft axınları (gölməçələri)                                                        

Kimyəvi gübrələr                                                                       

Üzvi məişət tullantıları                                                              

NO                                                                                             

Radioaktiv tullantılar saxlanması                                              

Şəhər zibilləri                                                                            

Fotokimyəvi oksidantlar                                                           

Havada uçan karbohidratlar                                                      

Şəhər səs-küyü                                                                          

CO                                                                                             

140 

135 

120 

120 

90 

85 

72 

72 

63 

48 

42 

40 

40 

18 

18 

15 

12 

 

2.2.3. Texnogenezin nəticələri 

Müasir  biotexnosferanın  ayrılmaz  hissəsi  olan  aqroekoloji  sistemlər 

təbii  senozlar  kimi  daimi  texnogen  təsirlərə  məruz  qalır,  lokal,  regional  və 

qlobal  xarakterli  müxtəlif  çirklənməyə  məruz  qalırlar.  Qeyd  olunduğu  kimi, 

çirklənmə maddə və enerji mübadiləsində pozucu rol oynayır. bu aqroekoloji 

sistemləri  təşkil  edən  təbii  komponentlərin  kəmiyyət  və  keyfiyyət  dəyişkən-

liklərində, (üzə çıxır) becərilən bitkinin dözümlülüyünün və məhsuldarlığının 

azalmasında üzə çıxır. Nəticədə əsas məqsədə çatmaq çətinləşir kənd təsərrü 

fatı məhsullarının sabit istehsalı. 

86 

 

 

ġəkil  2.3.  Əlvan  metallurgiya  müəssisələri  rayonunda  bitki  örtüyünün 

vəziyyəti (Lazanovski və b., 1998) 

 

Şəkil 2.3 texnogen proseslərin formalaşması və sonrakı təsirlərini gös-

tərir. İntensiv qaz-kül tullantıları mənbələri olan regionlarda bitki örtüyünün 

deqradasiya  dərəcəsinə  görə  zonalar  kəskin  fərqlənir:  bitki  olmur  və  ya 

güclü  məhv  olur  (―texnogen  səhra‖  zonası);  zəif  məhv  olmuş  və  zədələn-

məmiş (fon). Baxılan halda çirklənmiş torpaq və bitki sahəsi 19 min hektar, 

onlardan 1,7 min hektarı çox güclü məhv olmuş zonadır.  

İ.N.Lozanovskaya (1998) atmosfer havasının və torpağın qaz-gil tullan-

tıdan çirklənməsindən, təbii fitosenozların pozulması və hətta tam məhvindən, 

bitki növlərinin mümkün olan floristik dəyişkənliklərindən, texnogen geokim-

yəvi əyalətlərin formalaşmasından və s. danışarkən ona diqqət yetirir ki, aktiv 

çirklənmə zonası 5-10 km, bəzi hallarda otlarla km-lərlə uzana bilər.  

Əgər aqroekosistemlərə diqqət yetirsək aşağıdakıları qeyd etmək olar. 

Texnogenezin nəticələri torpağın vəziyyətinə mənfi təsir edir. Məsələn, tor-

pağın şum qatında yağış qurdlarının sayı tullantı mənbələrinə məsafəsindən 

və istiqamətindən asılıdır. (E-şərq, W –qərb) (Luks 1981)  

 

U* 250 E                     600 E                 750 E           950 E 

S** 0                          0,5                      5                  7,5 

U 1150 E                   1400 E              1500 E            400 W 

87 

 

S     9                          16                       33                  63 

U

*

-tullantı mənbəsindən uzaqlığı, m 

S

**

 torpağın 100 l şum qatında yağış qurdlarının sayı. 

Bu  arealın  torpaqlarının  tərkibində  mində  200...2000  hissə  As, 

mində  100..200  hissə  Pb  və  mində  1000  hissə  Zn  olur.  Şum  qatına  qədər 

600  m  məsafədə  yağış  qurdları  praktiki  olaraq  olmur,  bu  torpağın 

―ölməsini‖ təsdiq edir. 

Çirklənmənin  təsiri  nəticəsində  aqroekosistemin  məhsuldarlığı  aşağı 

düşür (cədvəl 2.8). İki il ərzində sağılan inəklərin çirklənmiş yemlərlə yem-

lənməsində  süd  məhsulu  təmiz  yemləmələrlə  yemləndirilənlərdən  19,8% 

aşağı olur. Çirklənmiş yemlərlə yemləndirilən iri buynuzlu mal-qaranın çə-

kisi 19,4-37,5% aşağı düşür.  

 

Cədvəl 2.8 

Kənd təsərrüfat bitkilərinin məhsuldarlığının azalmasını %-ə atmosferə atılan 

zəhərli maddələrin mənbələrindən məsafəsindən asılılığı (Balatskiy, 1979) 

 

Bitki 

Məsafə,  km 

2-3 

5 

Buğda  

18,7 

9,4 

Çovdar 

15,2 

7,6 

Arpa 

24,4 

12,2 

Yulaf 

31,1 

15,5 

Qarğıdalı 

25,0 

12,5 

Kartof 

35-47 

18-24 

Çuğundur 

25-62 

13-31 

Kətan 

62,6 

31,3 

Yonca (hibrid)  

33,1 

16,6 

Yonca  

37,8 

18,9 

 

2.4  və  2.5-ci  şəkillərdə  formalaşmış  funksional  əlaqəli  sistemin 

qarşılıqlı  əalaqələri  və  istiqamətini  yaxşı  başa  düşmək  üşün  sxema  verilir:  

texnogen təsir - ətraf mühit – bitki – heyvan – insan münasibətləri, eləcə də 

bu  təsirlərin  mürəkkəbliyi  verilir.  Texnogenezin  məhsulları  müxtəlif 

çirkləndirici məhsullar kimi çoxmərhələli çevrilmələrə məruz qalır ki, bunu 

məhsuldar aqroekosistemin formalaşmasında nəzərə almaq lazımdır.  

 Aqroekosistemlərdə mərkəzi yeri mədəni bitkilərin geniş dəstini əhatə 

edən  produtsentlər  tutur  (avtotrof  həlqə).  Məhz  bu  həlqədə  texnogenezin 

məhsulları,  xüsusilə  qaz-toz  tullantıları,  birbaşa  və  dolayı  yolla  toplanır. 

(Şəkil 2.6.) Bitkliyə çirklənmənin görünməyən təsirləri və görünən zədələri 

88 

 

 müəyyən olunur. 

 

ġəkil 2.4.  Zəncirdə mümkün olan əsas əlaqələr: zərərli təsirlər- bitki- 

heyvan (Dassler və Bortitz, 1971) 

 

Əsas  görünməyən  təsirlərə  daxil  edilir:  bitki  materiallarının  zəhərli 

maddələrin  qazformalı  və  bərk  komponentləri  ilə  çirklənməsi,  hansı  ki, 

bitkinin  ayrı-ayrı  hisələrilə  udulur,  daxildə  toplanır  və  ya  yapışır  (bəzi 

komponentlər  ilkin  olaraq  bitki  və  onun  ayrı-ayrı  orqanları  üçün  təhlükəli 

olmasalar da, bitki materialının sonrakı istifadəsi zamanı zəhərli ola bilər); 

bitkilərdə  qısa  müddətdə  baş  verən  maddələr  mübadiləsi  reaksiyalarında 

(məsələn,  çirkləndirici  inqridientlərin  yüksək  qatılığında)  onlar  gizli  ilkin 

təsirlər  kimi  özünü  büruzə  verirlər,  hansı  ki,  mühitin  digər  fgaktorları  ilə 

birləşdikdə neqativ təsirləri güclənir; hüceyrə daxilində struktur dəyişmələri 

baş verir. 

89