Ġzabella qasimova, musa bayramov
Yüklə 5,58 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 1.9.3. Biosferdə maddələr dövranı
- 1.9.4. Biosferə antropogen təsirlərin güclü geoloji və geokimyəvi faktor olması konsepsiyası
- 1.9.5. Biokos sistem konsepsiyası .
- FƏSĠL II KƏND TƏSƏRRÜFATININ EKOLOJĠLƏġDĠRĠL- MƏSĠNĠN QANUNAUYĞUNLUQLARI
- Cədvəl 2.1 1998-ci ildə kənd təsərrüfatı məhsullarının bəzi növlərinin dünya istehsalı
|
57
Lakin o, biosferi Yerin digər sferlərindən – litosfer, hidrosfer, atmos- fer – biri kimi əsaslandırmaqla kifayətlənib, özünün əsas ixtisaı olan tekto- nika sahəsinə keçmişdir. Biosferi yerin həyat olan sahəsi hesab edirlər. Bio – həyat, sfer – təbəqə. Əslində biosferin hüdudları daha genişdir. Akademik V.İ.Vernadski biosferə təkcə müasir canlıları və onların ətraf mühitini deyil, Yerin keçmiş dövrlərində orqanizmlərin təsirinə məruz qalmış hissələrini də daxil edir. Deməli paleontoloji qalıq kimi tapılan keçmiş orqanizmlərin ətraf mühiti də biosferə daxildir. Beləliklə, biosfer litosferin çox hissəsini, hidrosferin hər yerini və atmosferi əhatə edir. Biosfer təliminin banisi olan akademik V.İ.Vernadskinin xidmətləri çoxdur. Canlı maddə anlayışını elmə daxil etmişdir. Müasir dünyada və keç mişdə yaşayan bütün canlıların əmələ gətirdiyi biokütlə canlı maddə adlanır. Canlı maddə konsepsiyasına görə orqanizmlərin geokimyəvi rolunun hərtə- rəfli etiraf edilməsi və tətbiq olunması müasir ekologiyada əsas bazisdir:
Yerin təkinin dəyişdirilməsində canlı maddənin qlobal geoloji və geokimyəvi rolunun göstərilməsi.
təsir haqqında ümumi konsepsiyanın əsaslandırılması.
Ətraf mühitin biokos hissəsi haqqında geniş konsepsiyanın yaradıl- ması. Vernadski təliminin əsas mahiyyəti budur ki, o, biosferin bütün hissələrini qlobal dialektik bütövlükdə və dinamik hərəkətdə görməklə, müasir sistemli ekologiyanı xeyli qabaqlamışdır. Vernadski müasir biosferə keçmiş biosferlərdən qalan maddələri daxil etməklə, indiki həyatın qlobal qanunauyğunluqlarının tarixi mənşəyini açmağa imkan yaratmışdır.
Vernadski canlı maddəni yer kürəsinin ən güclü geokimyəvi maddəsi hesab edir. O, canlı maddənin aşağıdakı əsas biogeokimyəvi funksiyalarını göstərir: ● Canlı maddənin qaz funksiyası – planetdə atmosferin tərkibinin can- lı maddə vasitəsilə formalaşdırılması. Canlı maddənin fəaliyyəti nəticəsində atmosferdə sərbəst oksigenin miqdarı artmış, karbon qazı isə azalmışdır. ● Canlı maddənin yüksək konsentrasiya yaratmaq xassəsi. Orqaniz- min toxumasında bəzi kimyəvi elementlər toplanıb yüksək konsentrasiya əmələ gətirir. Məsələn, kömürün tərkibində karbohidrat Yer səthinə nisbətən
58
min dəfələrlə çoxdur. Canlı maddənin bu tipli yüksək konsentrasiyalı funk- siyası müasir litosferin yuxarı təbəqəsindəki kalsium, yod, dəmir, marqans, kükürd, fosfor və s. elementlərin geoloji tarixində və yayılmasında özünü göstərir. ● Canlı madənin oksidləşdirici-bərpaedici funksiyası. Oksidləşmə və bərpa olunma reaksiyalarına məruz qalmış bir sıra elementlərin tarixində canlı maddənin mühüm rolu olubdur: dəmir, kükürd, marqans, azot, mis, selen, uran, kobalt, molibden və s. element birləşmələri.
● Canlı maddənin biokimyəvi rolu. Orqanizmlərin böyüməsi, çoxal- ması və sahədə yerləşməsi onların biokimyası ilə bağlıdır. Canlı maddənin biokimyası geoloji əhəmiyyətə malik olub, onun tarixi yayılmasını tənzim edən mexanizmlərə daxildir.
● Canlı maddənin biogeokimyəvi fəaliyyəti. Vernadski faktik olaraq ilk dəfə Yerin təkinə insanın kompleks təsiri konsepsiyasını əsaslandırmış- dır. Yalnız son vaxtlar bu hadisə ətraf mühitə antropogen təsir adlandırılır. Vernadski bəşəriyyətin geokimyəvi fəaliyyətini, yəni onun biosferə təsirini canlı maddənin funksiyalarından biri kimi göstərir. Amma Vernadski heç vaxt insanı biosferə qarşı qoymurdu. Bu aydın göstərir ki, insanla ətraf mühit arasındakı antoqonizm son bir neçə 10 illər ərzində əsassız çoxal- mışdır.
Maddələr dövranı böyük (geoloji) və kiçik (biogeokimyəvi) olmaqla iki qrupa bölünür. Maddələrin böyük dövranı Günəş enerjisi ilə Yerin də- rinlik enerjisisnin qarşılıqlı təsirilə baş verir və biosferdə Yerin daha dərin qatlarında maddələrin paylanması ilə yerinə yetirilir. Maqmatik suxurların aşınması nəticəsində əmələ gələn çökmə suxurları yer qabığının hərəkətdə olan zonasında yenidən yüksək temperatur və təzyiq zonasına daxil olur. Onlar orada əriyərək maqmanı – maqmatik suxurların yeni mənbəyini əmələ gətirirlər. Bu suxurlar yerin səthinə çıxdıqda aşınma proseslərinin təsirilə onlar təzədən çöküntü suxurlara trasformasiya olunurlar. Maddələr mübadi- ləsinin simvolu dairə deyil spiraldır. Bu yeni mübadilə tsiklinin köhnədə olduğu kimi təkrarlanmasını deyil, onun yenilik gətirdiyini göstərir və vaxtı gəldikdə böyük dəyişikliyə səbəb olur. Quru ilə okean arasında atmosfer vasitəsilə suyun dövranı da böyük dövran adlanır. Dünya Okeanı səthindən buxarlanan su quruya aparılır, ora- da yağıntı şəklində düşərək, səth və yeraltı axınlar halında yenidən okeana qayıdır. Suyun dövranı aşağıdakı sadə sxemlə gedir: okeanın səthindən su- yun buxarlanması–su buxarının kondensasiyası – həmin okeanın səthinə ya- ğıntıların düşməsi. İl ərzində Yerdə suyun dövranında 500 min km 3 –dən
59
çox su iştirak edir. Suyun dövranı planetimizdə təbii şəraitin formalaşmasında bütövlükdə əsas rol oynayır. Suyun bitkilər tərəfindən transpirasiyası və onun biogeo- kimyəvi tsikldə udulması nəzərə alındıqda Yerdə su ehtiyatının hamısı 2 milyon ilə bölünür və parçalanır. Biosferdə maddələrin kiçik (biogeokimyəvi) dövranı böyük dövrandan fərqli olaraq yalnız biosfer daxilində tamamlanır. Bu dövranın mahiyyəti fotosintez nəticəsində qeyri-üzvi maddədən üzvi maddənin yaranması və parçalanma zamanı üzvi maddələrin yenidən qeyri-üzvi maddələrə çevril- məsindən ibarətdir. Biogeokimyəvi dövran biosferin həyatı üçün əsas sayılır və o, həyatın yaradıcısıdır. Canlı maddə dəyişərək, yaranaraq və ölərək planetimizdə həyatı saxlayır, biogeokimyəvi maddələr dövranını təmin edir. Bir sıra ekosistemlərdə maddə və enrji mübadiləsi əsasən trofik zəncir vasitəsilə yerinə yetirilir. Belə dövran adətən bioloji dövran adlanır. O, dəfələrlə trofik zəncirdə istifadə olunan maddələrin qapalı tsikli sayılır. Ki- çik dövran su sistemlərində, xüsusilə intensiv metabolizmi olan planktonda yer ala bilər, ―yağışlı‖ tropik meşələr istisna olmaqla yer ekosistemlərində kiçik dövran olmur. Belə ki, kök sistemi səthə yaxın yerləşən tropik meşələrdə qida maddələrinin ötürülməsi ―bitkidən-bitkiyə‖ təmin oluna bilər, lakin bütün biosfer miqyasında belə dövran mümükün deyil.
V.İ.Vernadskinin dövründə biosferə antropogen təsirlər indiki qədər deyildi, lakin o, uzaqgörənliklə ―insan və biosfer‖ problemini irəli çəkib za- manı qabaqlamışdır. Məsələn, keçmiş geoloji dövrlərdə biosferin üzvi mad- dəsi olan kaustobiolitlərin, yəni qazıntı yanacağının çıxarılıb yandırılması nəticəsində atmosferə çoxlu karbon qazı buraxılır. Tropik meşələrin tələf edilməsi və geniş sahələrdə torpaqların şumlanması da karbon qazının miq- darını artırır. Bunların nəticəsidir ki, hər 10 ildən bir onun miqdarı 3% artır. Belə getsə atmosferdə karbon qazının miqdarı insanın dözümlülük həddini aşar.
Əkin sahələrinə həddindən çox gübrə verilməsi nəticəsində şirin sular- da, dəniz və okeanların sahil sularında evtroflaşma baş verir. Mineral güb- rələrin tərkibində olan civə ətraf mühiti çirkləndirən zəhər təsirli maddədir. Litosferdən çıxarılıb ətraf mühitə düşən xrom, kadmium və bu kimi ağır metal birləşmələri də ekosistemlərə zəhərləyici təsir göstərir. Ətraf mühitin radioaktiv çirklənməsini də bu deyilənlərə əlavə etsək, ―insan və biosfer‖ 60
probleminin nə qədər çətinləşməsi daha qabarıq görünər. 1.9.5. Biokos sistem konsepsiyası. Vernadskini elmə daxil etdiyi biokos sistem konsepsiyasının əhəmiy- yəti getdikcə çoxalır. Ekosistemin həyatını riyazi modelləşdirəndə bir tərəfdən bioloji göstəricilər, digər tərəfdən hidroloji, fiziki-kimyəvi, hava- iqlim şəraiti eyni əhəmiyyətli faktorlar kimi birləşdirilir. Belə modellər Dokuçayevin irəli sürdüyü və Vernadskinin inkişaf etdirdiyi vahid biokos sistem konsepsiyasını, yəni ekosistemdə canlı və cansızların vəhdətdə olmasını isbat edir. Vernadski biokos sistem anlayışına torpağı, suyu və bütövlükdə biosferin qabığını daxil edir. Hazırda Vernadskinin davamçıları biokos sistemə Yerin küləkdəyən qabığını, açıq suları, lilli yerləri və su toplayan sahələri də daxil edirlər. Sukaçevin biogeosenoz təlimi biokos sistem konsepsiyasının inkişafıdır.
Ehtimal olunur ki, ilk insana bənzər məxluqlar yaranana kimi təbiətdə mövcud olan canlı aləm biosferin sabitliyinə mənfi təsir göstərməmişdir. İn- sanların ən qədim əcdadlarının qalıqları Tanzaniyanın Olduvan vadisində tapılmışdır ki, onların yaşı 1,7 milyon ildir. İnsanların sayı artdıqca onların hegemonluğu və təbii tarazlığın pozulmasına təsirləri də artmışdır. Məsələn, Şimali Amerika preriləri – nəhəng otlaqları 10 min il qabaq yerli hindlilər meşələri yandırmaqla yaratmışlar. İnsanın biosferə sarsıdıcı zərbəsi onun kənd təsərrüfatı ilə məşğul olmasından başladı. Haqlı olaraq, belə hesab edirlər ki, kənd təsərrüfatı dəyişdirən ilkin faktordur. Bu baxımdan Kux- nixolts-Lordun məşhur reqressiv qanununu yada salmaq lazımdır: sulva- saltus – aqer. Neolit dövründə Çinin ərazisinin 90%-ni meşələr təşkil edirdi, hazırda bu rəqəm 5%-ə enib. Dünya sivilizasiyasının beşiyi sayılan Fələstin, Şimali Suriya, Mesopotomiyadan Şərqi İrana qədər olan sahələrdəki boş sahələr 10 min il əvvəl bütün il boyu məhsul verən münbit torpaqlar imiş. Bununla belə, elmin, texnikanın və mədəniyyətin inkişafı həmişə aqrar sektorun ―çiyinlərində‖ durur, çünki heç bir texniki tərəqqi torpağın verdiyi nemətlərin hamısını icad edə bilmir və etməyəcək də. XIII əsrin əvvəllərində baş verən bir çox elmi kəşflər müasir istehsal sahələrinin və cəmiyyətin inkişafı üçün əsas təkan hesab olunur. Texniki bitkilərin becərilməsi texnikanın inkişafı ilə əlaqədar olaraq genişləndirilir. XIX əsrin ikinci yarısında sənaye sahələri daha mürəkkəb və çoxcəhətli şəkildə inkişaf etmiş və böyük həcmdə tullantılar əmələ gəlmişdir. Müasir
61
insan gündə 1,5-2,5 kq tullantı yaradır, yer kürəsində bir ildə 3,6-4 mlrd.ton tullantı yaradır. Ekosferin ayrılmaz hissəsi olan insanların durmadan artımı da bio- sferin deqradasiyasına səbəb olur. Demoqrafik problem barədə Tomas Mal- tusun nəzəriyyəsi çoxdan məlumdur. Hələ 1798-ci ildə Maltus göstərmişdir ki, insanların artımı həndəsi, ərzaq artımı isə riyazi proqres əsasında inkişaf edir. Lakin Maltus nəzəriyyəsində insanların qida ilə təmin olunmasının riyazi proqresə tabe olması əsassızdır, çünki istər kənd təsərrüfatı, istərsə də sənaydə məhsul istehsalı əhalinin artımı ilə əlaqədar deyil. Məsələn, keçmiş Rusiyada yaşayan əhalnin dörddə üçü kənd təsərrüfatı ilə məşğul olurdusa, hazırda əhali sayı 2 dəfə artsa da kənd təsərrüfatı ilə məşgul olanlar əhali sayının dörddə birini təşkil edir və adambaşına istehsal olunan ərzaq 2-3 dəfə artmışdır. Dünya əhalisinin artması ilə əlaqədar olaraq, bir neçə fərziyyə yaran- mışdır. Onlardan biri demoqrafik alarmizmdir. Alarmistlərə görə insan artımı mütləq aclığa, müharibələrə, epidemiyalara, ümumiyyətlə, kütləvi qırğına səbəb olacaqdır. Maltusun müasir tərəfdarları hətta müharibələri də bioloji mənşəyə mənsub olan qanunauyğunluq sayırlar: insan artımında birinci amil sayılan ‖artıq‖ kişilərin məhvi, adamların sayını tənzimləyir. Başqa bir qrup alimlərə görə insanların artımında ictimai inkişaf da mühüm faktordur – demoqrafik determinizm. Belə ki, iqtisadi cəhətdən inkişaf edən cəmiyyətdə əhali artımı şüurlu şəkildə davam edir.
ləcəkdə Yer kürəsinin ehtiyatları tükənəcək, dünya əhalisinin məhvi labüd- ləşəcək. Ədəbiyyat mənbələrinə görə, bizim eradan 6-7 min il qabaq Yer kürə- sində cəmi 10 milyon adam yaşamışdır. Eranın ilk dövründə insanların miqdarı 25 milyondan artıq olmuşdur. XX əsrin əvvəllərində əhali sayı 2 milyardı keşmişdi. BMT-nin məlumatlarına görə dünyada hər dəqiqə 172-180, gündə 250-255 min, bir ildə 90-95 milyon adam artır. Hazırda Yer kürəsində yaşa- yan əhalinin üçdə iki hissəsi zülala görə keyfiyyətli qida ilə təmin olunmur.
62
KƏND TƏSƏRRÜFATININ EKOLOJĠLƏġDĠRĠL- MƏSĠNĠN QANUNAUYĞUNLUQLARI 2.1. Kənd təsərrüfatı ekosistemləri -Aqroekosistemlər
Aqroekosistemlərin bioməhsuldarlığı. Cəmiyyət təbiətlə qarşılıqlı təsirdə daima ən vacib vəzifəni – həyatı təmin edən qida məhsullarının istehsalını yaratmışdır. Təsadüfi deyil ki, in- sanın nəinki ən qədim kənd təsərrüfatı fəaliyyəti, hətta ilkin istehsal fəaliy- yəti - əkinçilikdir. Yaddan çıxarmaq olmaz ki, Qədim yunanıstanda və Ro- mada ―mədəniyyət‖ anlayışı torpağın bacarıqla düzgün işlənməsi və becəril- məsinə aid idi. Məlumdur ki, ―kultura‖ məvhumu becərilmə, bitkinin becə- rilməsi anlayışından yaranır. Primitiv, sonra isə daha kamil əkinçilik sisteminə keçmə bütövlükdə daha kamil kənd təsərrüfatına aparır ki, bu da ərzaq ehtiyatlarının istehsa- lının artmasına səbəb olur, hansı ki, ilkin bioloji məhsulun formalaşmasında aqrar sektorun əhəmiyyətini artırır. Bu artım planetimizdə əhalinin sayının artmasına şərait yaratdı. Kənd təsərrüfatı istehsalının yaranması və inki- şafından sonra insan və biosfer arasındakı qarşılıqlı münasibətin dəyişməsi: a) ovçuluq və seçmə dövrü; b) aqromədəniyyət epoxası. Kənd təsərrüfatı istehsalı hesabına insanların biokütləsi aqromə- dəniyyət epoxasına qədər olduğundan müqaysədə daha çox artdı, hansıki, intensivliyi akumliyasiya olunan enerjidən asılıdır. Müasir biosferdə insanlar və heyvanlar antropogen kanala 1,6.10 13 vt-a yaxın enerji daxil edir ki, bu da bitkilərin ümumi yaratdığı ilkin məhsuldarlığın 25%-nə bərabərdir (Qorşkov, 1995). İlkin məhsulun bu qədər artması insanların tələbatını ödəyən tək günəş enerjisi hesabına deyil, həm də digər enerji mənbələri hesabına baş verir. Rusiya Kənd Təsərrüfatı Elmləri Akademiyasının akademiki A.A.Juçenkonun fikrincə, kənd təsərrüfatı istehsalında günəş enerjisinin əhəmiyyətinin azalması və antropogen mənşəli enerjinin əhəmiyyətinin artması haqda yaranan mübahisə əsaslandırılmamış hesab edilir. Təxminən 95% bitkinin quru maddəsi – bu fotosintez prosesində toplanan günəş enerjisidir, biosenozların məhsuldarlığı isə ilk növbədə bitkilərdə və torpaqda azad baş verən bioloji proseslərin hesabına təmin olunur. Aqroekosistemlərə ―antropogen enerjinin‖ verilməsi günəş enerjisini əvəz etmir-edə bilməz də. Antropogen enerji özünəməxsus katalizator rolu- 63
nu oynayır, günəş enerjisinin daha intensiv mənimsənilməsini stimulə edir. Qida ehtiyatlarının alınması üçün becərilən bitki spektrinin əhəmiy- yətli dərəcədə genişləndirilməsi ötəri əhəmiyyət kəsb etmir. Əhali hər il tərkibində 1,5.10 20 coul enerji toplayan 8,76.10 9 ton kənd təsərüfatı istehsalı məhsulu istifadə edir (Dyuvin, Tanq, 1973). Bu məhsullarda toplanan ener- jinin 90%-ə qədərini bitkiçilik məhsulları təmin edir (Anderson, 1985).
Məhsullar Energetik ekvivalent Düyü 21 Buğda 20 Digər dənlilər 10 Meyvələr, qozmeyvə, tərəvəzlər 10 Yağlar və piylər 9 Şəkər 7 Qarğıdalı 5 Kartof 5 Maniok 2 Heyvandarlıq məhsulları 11 Cəmi 100 %
Yer kürəsində əsas kənd təsərrüfatı məhsullarının 80 növü becərilir. Dünya üzrə qida məhsulları istehsalının 60%-ni dənlilər (onlardan 40%-dən şoxu düyü və buğdaya aiddir) təşkil edir. Dənli bitkilər insanın tələb etdiyi zülalın təxminən 50%-ni verir. R.A.Eyres aydınlaşdırıb ki, müxtəlif ekoloji sahədə fotosintez nəticəsin- də nəzəri olaraq hazırlanan üzvi maddələrə baxsaq görərik ki, qida məhsul- larının əsas hissəsi becərilən torpaqda yaranır - baxmayaraq ki, meşələr və su sahələrilə müqayisədə onların sahəsi çox kiçikdir. Becərilən torpaqda qi- da üçün yararlı olan üzvi maddələrin mümkün miqdarı yer kürəsinin istə- nilən digər sahələrini əhəmiyyətli dərəcədə üstələyir, lakin iqlim şəraitini nəzərə almaqla hesablanan becərilən torpaqların nəzəri məhsuldarlığı okeanların və meşələrin məhsuldarlığı ilə müqayisədə çox kiçikdir. Tədqi- qatçıların fikrincə, əgər insanlar okeanlardan və meşələrdən alınan məh- sullarda qida maddələrinin miqdarını artıra bilsəydi, qida problemi həll oluna bilərdi. İlkin bioloji məhsulun artması üçün kənd təsərrüfatı ekosistemlərinin idarə olunması, becərilən bitkilərin növ müxtəlifliyinin genişləndirilməsi, istehsal məhsullarında lazımi keyfiyyət tərkibinin təmini, onların tərkibində
64
insana lazım olan zülalların, vitaminlərin, mineral maddələrin və digər la- zımi inqridientlərin olması, eləcə də arzu olunmaz komponentlərin olma- ması və ya azaldılması – birinci dərəcəli funksional vəzifələrdir (cədvəl 2.1).
Məhsul İstehsalın рəcmi Mln.ton 1990-a görə %-lə Dənli və dənli-paxlalı bitkilər, o cümlədən: Buğda,
günəbaxan, kartof şəkərçuğunduru meyvə, giləmeyvə, sitrus, üzüm tərəvəz, bostan kəsilmiş ət süd
585 25 295
258 419
566 213
466
98,6 110,9 110,8
83,5 119,0
123,0 122,4
96,6
Onların həllı həm bərpa olunan, həm də bərpa olunmayan təbii ehti- yatlardan istifadə ilə bağlıdır ki, bu da müəyyən dərəcədə ekoloji prob- lemlərin kəskinləşməsinə səbəb olur. XIX əsrin sonu və XX əsrin birinci yarısında planetin məhsuldar sahəsinin aktiv məskunlaşması və mənimsənilməsi qeyd olunur. Antropogen təsirlərdən hələ ki, nisbətən azad olan sahələr – mənimsənilməsi kifayət qə- dər çətin olan, çoxlu xərc tələb edən, eləcə də biosferin stabilliyini saxlamaq üçün çox mühüm ekoloji funksiya rolu oynayan, məsələn: tropik meşələrdir. XX əsrin sonu XXI əsrin əvvəllərində hər gün dünyaya 250 min insan gəlir və onları yedizdirmək, geyindirmək və evlə təmin etmək lazımdır. 2020-ci ildə Yer əhalisinin sayının 8 milyard olması gözlənilir. Yaxın 20-25 il ərzində bu qədər adamı yedizdirmək üçün, əkinçilik yaranan vaxtdan in- diki günə qədər (10 min ilə yaxın bir dövrdə) istehsal olunan ərzağın miq- darından da artıq ərzaq tələb olunur. Yer əhalisinin kifayət miqdarda qida məhsulları ilə təmin olunması bir çox mürəkkəb və qarşılıqlı əlaqəli problem sayılır. Digər mühüm problem isə qidanın keyfiyyəti, onun tərkibində olan zülal, vitamin, mikroelementlər və s.-dir. Dünya kənd təsərrüfatı sisteminin idarə olunması da mühüm məsə- lədir. Bu elə aparılmalıdır ki, istehsal və ərzaq məhsullarının bölünməsinin ətraf mühitə zərərli təsiri minimuma endiril-sin.
65
Məlum olduğu kimi, torpaq kənd təsərrüfatı bitkilərindən məhsul almağın əsası kimi başlıca zəruri sərvət olub mövcudluğumuz ondan ası- lıdır. O, kənd təsərrüfatı istehsalının başlıca vasitəsi, qida məhsullarının əsas mənbəyidir. Dəniz və suni istehsal sahələri (hidroponika, istixanalar) qida məhsulünün əldə edilməsində olduqca az rola malikdir. Okeandan insan 30- 40 min. tona yaxın dəniz balığı, onurğasız heyvanlar və yosun əldə edir. Quruda hazırda 80 min qida bitkisi növü mövcuddur, bəşəriyyət isə əsasən cəmi 30 kənd təsərrüfatı bitkisi ilə qidalanır. Buğda, düyü (çəltik), qarğıdalı, kartof əsas bitki sayılıb, daha yüksək məhsuldarlığı ilə seçilir. FAO-nun məlumatına görə Avrasiya, Avstraliya, Afrika və Amerikanın torpaqlarından hər il 300 min. tona yaxın buğda, bir o qədər də düyü, 250 min. ton qarğıdalı, 200 min. ton arpa, vələmir, çovdar, 100 min. ton kalış (sorqo), darı, 300 min. ton kartof, 100 min. ton meyvə, 60 min. ton paxla- lılar, 30 min. ton pomidor və soğan, 60 min. ton təmiz səkər, 20 min. ton bitki yağı, 100 min. ton ət, 400 min. ton süd alınır. Kənd təsərrüfatı meydana gəlməmişdən bütün yerüstü fotosintez edən bitkilər və heyvanlar 100 min. əhalinin mövcudluğunu saxlaya bilərdi. Kənd təsərrüfatı inkişaf etdikcə torpaqlarm 10%-i insan tərəfındən şumlanmış, gübrələnmiş, suvarılmışdır. XX əsrin 90-ci illərində bu tor paqlar 5 milyard insanın yaşamasını təmin edirdi. Oturaq kənd təsərrüfatı yarandıqdan sonra neolitin başlangıcında (b.e.ə. 1-8 minilliklərdə) insanın biosferə təsiri köçəri təsərrüfata nisbə-tən bir neçə qat yüksəlir. İnsanların mənimsədiyi rayonlarda əhali surətlə artır. Bitkilərin becərilməsi üçün torpağın hazırlanması üsulları və mal-qaranm saxlanma texnologiyası təkmilləşdirilir. Ötən dövr ərzində baş verimş də- yişikliklər ikinci texniki inqilab adlanır. Kənd təsərrüfatının inkişafı çox vaxt geniş ərazilərdə ilkin bitki örtüyünün tamamilə məhv edilməsi ilə müşahidə olunurdu. Qida üçün faydalı olan bitki növləri olan kiçik sahələr insanlar tərəfindən saxlanılır və bu növlər tədricən mədəniləşdirilir və onların daimi yerdə becərilməsi təşkil olunur. Kənd təsərrufatının genişlənməsi yerüstü təbii ekosistemlərə böyük, çox vaxt isə faciəli təsir göstərir. Geniş ərazilərdə meşələrin məhv edilməsi, mülayim və tropik zonalarda torpaqdan səmərəli istifadə edilməməsi tarixən formalaşmış ekosistemlərin birdəfəlik dağılmasına səbəb olmuşdur. Təbii biosenozlarm, ekosistemlərin, landşaftlarm yerində aqrosferlar, aqroekosis- temlər, aqrosenozlar, aqrar landşaftlar meydana gəlir. Aqrosfer - insanın kənd təsərrüfatı fəaliyyəti ilə yer ərazisində dəyi- şilmiş bütün sahələrin məcmusunu əks etdirən qlobal sistemdir. Aqroekosistemlər - kənd təsərrüfatı fəaliyyəti prosesində insan tərə- 66
findən dəyişdirilən ekosistemlərdir. Bura kənd təsərrüfatı tarlaları, bağlar, üzümlüklər, tarlaqoruyucu meşə zolaqları və s. aiddir. Aqroekosistemlərin əsası aqrosenozlar hesab olunur. Aqrosenozlar - kənd təsərrüfatı istehsalı torpaqlarmda kənd təsərrüfatı məhsulları əldə etmək məqsədilə yaradılan biosenozlardır. Bu bio-senozlar muntəzəm olaraq insan tərəfindən saxlanmış biotik qruplaşma-lar olub, ekoloji baxımdan az davamlı, lakin yüksək məhsuldar bir və ya bir neçə seçilmiş bitki və yə heyvan növləridir (çeşidlər, cinslər).
Landşaftın (bozqır, tayqa, çəmən, meşə və s.) kənd təsərrüfatınm təsiri ilə dəiyşilərək formalaşan ekosistemlər aqrolandşaft adlanır. XX əsrin əvvəllərinə qədər aqroekosistemlər kifayət qədər müxtəlif olmuşdur: xam torpaqlar, meşələr. çoxsahəli oturaq təsərrüfatları olan ra- yonlar az dəyişikliyə məruz qalmışdır. Aqroekosistemlər öz ilkin nümayən- dələrinə (yabanı bitkilər) malik idi, insanlar bu bitkilərlə bila-vasitə ov və ev heyvanlarını yeməklə dolayısı yolla qidalanmışlar. İlkin bitkilər - avtotroflar insanları bitki lifləri və meşə materialları ilə təmin edirdi. İnsan bu ekosis- temlərin əsas konsumenti sayılırdı, burada həmçinin çoxlu miqdarda vəhşi və ev heyvanları böyük kutlə təşkil edirdi, insan tərəfındən istifadə olunan məhsullar tullantılara transformasiya olunur, onlar isə redusentlər və ya des- truktorlara parçalanaraq və həzm edilərək sadə maddələrə (nitratlar, fosfat- lar, digər mineral birləşmələr) çevrilir, onlar isə fotosintez prosesində yeni- dən avtotroflar tərəfındən istifadə olunur. Torpaq və suyun özünütəmizləmə prosesi tam gedirdi və ekosistemdə maddələrin dövranı pozulmurdu. İnsanın qidalanması zamanı maddələr mübadiləsi prosesində kimyəvi enerji şəklində aldığı günəş enerjisinin axmı (adambaşma sutkada 4000 kkal), insanın istilik (odun yandırması) və me- xaniki (çəkici qüvvə) şəklində təxminən istifadə etdiyi enerjinin miqdarına bərabər idi. XIX əsrə kimi aqrar sivilizasiya prosesində bir vegetasiya dövrü ərzin- də ilkin konsumentlər tərəfindən toplanan, həmçinin çox illər ərzində ağac- lar tərəfindən akkumulyasiya olunan enerjidən istifadə olunurdu.Bir insan tərəfındən istifadə olunan enerjinin umumi miqdarı (22000kkal/sutka), insa- nın neolit dövründə istifadə etdiyi enerjidən cəmi ikidəfə (sutkada 10000 kkal-a qədər) artıq təşkil edirdi. Beləliklə, aqrar sivilizasiya təşəkkül tapdığı zaman insan ekosistemi yüksək səviyyəyə - homeostaza malik idi. Ekosistemin antropogen dəyiş-
67
məsinə baxmayaraq, insan fəaliyyəti biogeokimyəvi dövrana daxil idi və o, biosferdə enerji axınını dəyişdirmirdi. XX əsrdə kənd təsərrüfatı istehsalmm artmasının təsiri nəticəsində Yerin biosferinin bərpa olunmaz qlobal dəiyşməsi kəskin gücləndi. XX əsrin 70-90-cı illərində intensiv texnologiyanm (monokultura, yüksək məh- suldar muhafızə olunmayan bitki çeşidləri, aqrokimyəvi maddələr) tətbiq olunması su və kulək eroziyası, təkrar şorlaşma, torpağın gücdən düşməsi, torpağın deqradasiyası, edafon və mezofaunanm kasatlaşması, meşəlik faizinin azalması, şumlanan sahələrin artması və s. ilə müşayiət olunur. XIX əsr və XX əsrin birinci yarısında aktiv məskunlaşma başladı və planetin münbit torpaqları zəbt edildi. Antropogen təsirlərdən nisbətən «azad» ərazilər mənimsənilməsi çoxlu vəsait tələb olunan olduqca mürək- kəb şəraitdə yerləşir, bura həmçinin biosferin ekoloji funksiyasının stabil- liyini qoruyub saxlayan ərazilər, məsələn, tropik meşələr, Milli parklar və qoruqlar aiddir. XX əsrin ikinci yarısında həm təbii sistemlərin, həm də insan tərə- findən yaradılan aqrosenozların ilkin bioloji məhsuldarlığı haqqında təxmini məlumatlar təqdim edildi. O, bununla yanaşı, ayrı-ayrı təbii sistem-lərin tərkibinin potensialı da müzakirə olunurdu (cədvəl 2.2). Bütövlükdə pla- netimiz üçün fotosintezin iqlim potensialı hesabına üzvi maddələrin nəzəri maksimum məhsulünü ildə 330 mlrd. ton qəbul etmək olar. Maksimum məhsul əldə etmək üçün kənd təsərrüfatı ekosistemləri inkişaf etdikcə, Yer üzərində təbiətə təsirlər daim artır. Əmək alətlərinin təkmilləşdirilməsi, çoxlu miqdarda qida maddələri tələb edən yüksək məhsuldar bitkilərin və sortların tətbiqi təbii proseslərin kəskin pozulmasına səbəb olur. Əsaslandırılmamış əkinçilik üsulları və əkinçilik sistemi səhralaşmaya yol açır: torpaqdan səmərəsiz istifadə olunması, torpağın muhafızə texnologiyasına riayət edilməməsi nəticəsində torpaq eroziyası və münbitliyin itirilməsi; suvarılan ərazilərin şorlaşması və bataqlaşması; torpağın üst horizontlarınm hədsiz bərkiməsi sayəsində strukturunun dəyişməsi; uzun müddət yalnız bir bitki növünün becərilməsi nəticəsində təbii landşaftların bioloji müxtəlifliyinin aşağı düşməsi; suvarma məqsədilə sudan intensiv istifadə olunması ilə əlaqədar sutoplayan horizontlarda suyun azalması (tükənməsi) sayəsində yeraltı suların defisitliyinin artması; kənd təsərrüfatı sahələrindən daxil olan pestisid qalıqları va nitratlarla səth və yeraltı suların çirklənməsi; kənd təsərrüfatı fəaliyyəti ilə məskənlərinin və yaşayış yerlərinin dağılması nəticə¬sində vəhşi heyvanların məhv olması və s.
Yüklə 5,58 Mb. Dostları ilə paylaş:
|