A n a r əsərlər I hekayələr, povestlər
Yüklə 3,29 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Kəbirlinski də gülümsündü. –Yox, axı, —deyə nə isə kəkələdi... –Sən heç ürəyivi sıxma, —deyə Cavad əlindəki mətnə əlavələr edirdi. —Bax burda qoy tülkü desin: çaqqal sən də burdasanmış. Aha, çaqqal da deyir: hə, hə, tülkü lələ, mən də burdayam, hə, hə. —O, sanki çaqqalı yamsılayırmış kimi əcayib bir səs çıxartdı. Səfurə:
396 –Cavad, — deyə məzəmmətlə ona baxdı, — axı müəllif birdən dedi ki... –Qələt eləyir müəllif, — deyə Cavad onun sözünü kəsdi. — Çəm-xəm eləsə babalı mənim boynuma. Denən Cavad Cabbarov dedi ki, mən bu "əsərə" çaqqal obrazını əlavə etməyi lazım bilirəm. Vəssalam. Hə, nədir? Azdır? Yaxşı bura da əlavə edək. Hanı? Hə. Tülkü: gedək. Çaqqal: —o, qələmini bir- iki dəfə termometr kimi çırpıb yazmağa başladı: —deməli, çaqqal: gedirsiniz? Mən də sizinlə gedirəm. Aha, belə, Axırda da: sağ olun, sağ olun. Kəbirlinski, sən də deyərsən sağ olun: Arada da qoşul bizə: hə, yox, bəli, filan. Əsas odur ki, səsin gəlsin. Çətini ölüncədir. Ay zalım. Yaxşı, oldu. Vay, vay, gecikəcəm. Getdik. Havayı yerdən səninçün yeddi manat düzəltdim, Kəbirlinski, qədrimi bilmirsən. Gərək o yeddi manata "Drujba"da mənə yaxşı bir qonaqlıq verəsən. Ha, ha, ha! Ay haramzada. Studiyaya keçdilər. Səfurə Məcidə: –Cavaddır da, — dedi, — özü hay-küyçü, amma ürəyi nazik, yuxa kimi. Məcid:
–Mən getdim Eldardan muştuluq almağa, — dedi. — Atası tulküydü, dönüb oldu çaqqal. Eldar radioda rejissor köməkçisi işləyirdi. Feyzullanın yazılışı olan günlər gözə dəyməzdi. Bunun səbəbini hamı bilirdi, bilirdilər ki, atasıyçün, daha doğrusu onun ifa etdiyi rollardan, bu rolları ifa edərkən çıxartmalı olduğu səslərdən xəcalət çəkir. On doqquz yaşı vardı Eldarın. Gündüzlər işləyir, axşamlar teatr texnikumunda oxuyurdu. Boylu-buxunlu, göyçək oğlan idi. Ancaq bir balaca axsayırdı, sol ayağını çəkirdi. Qazandığını əyin-başına verirdi, bəzən gəzdiyi qızları kinoya belə dəvət etməyə pulu olmasada, geyimində-kecimində heç kəsdən geri qalmırdı. Yaşına yaraşmayan bir ciddilik vardı üzündə. Hətta bir qədər qaraqabaq idi. Atasını tanıyanlar: "Elə
397 bil Kəbirlinskinin yox, Nəsrəddin şahın oğludur, — deyirdilər, — forsu adamı yıxır". Amma Eldar forslu deyildi, xəstə və ifrat dərəcədə məğrur idi, sanki hamının nədənsə ona rişxənd, istehza edəcəyindən qorxurmuş kimi yeganə dostu Aydından başqa heç kəsə yaxınlaşmır, heç kəslə səmimi olmaq, ünsiyyət bağlamaq istəmirdi. Əsas səbəb, əlbəttə, atası idi. Feyzulla onun yaralı yeri idi. Atasının təxəllüsünü deyil, əsil familini daşıyırdı — Eldar Ələsgərov. Eldarın söyər yerini bilən bic-vələdüznalar, illah da Məcid onu daha da cırnadırdılar. –Yaxşı, Eldar, atan Kəbirlinskidir, sən nöşün Ələsgərovsan? –O sənin borcun deyil. –Daha acığın nöş tutur, sözdür soruşuram da. İndi də Məcid Eldar oturan otağa girib bərkdən: –Eldar, gözün aydın, muştuluğumu ver, — deyərkən oğlan elə bil nə isə duyubmuş kimi sim təki gərildi. –Nə olub? — deyə qaşqabağını saldı. Məcid ağzını açmasaydı belə, Eldar onun kürən sifətini görcək qanı qaralırdı. Məcid tam bir ciddiyyətlə: –Gəldim sənə xəbər verim ki, atanı böyüdüblər, — dedi, — kişi əməlli-başlı inkişaf eləyib, tülkü rolundan keçib çaqqal roluna. Eldarın yerindən sıçramasıyla Məcidin qapını çırpıb daban əl altı qaçması bir oldu. Otaqdakı qızlar pıqqıldaşıb güldülər. Amma Eldarın qırımını ayrı cür görüb dərhal özlərini yığışdırdılar. Aydın:
–Əşi sən də bu düdəmənin sözündən niyə cırnıyırsan? — dedi. — O, adamdı ki, adam sözü danışsın. Görür ki, sən özündən çıxırsan, ayağı yer alır. Sən heç fikir vermə. Eldar dodağını dişləri arasına alıb: –Yaxşı, — dedi, — qoy mənə borc olsun. — Özünü ələ aldı, sakitləşdi və otaqdan çıxdı. Məcid qaçıb studiyanın yanına gəlmişdi.
398 Feyzulla rolunu yazdırıb dəhlizə çıxdı, pul kağızına qol çəkdi. Məcid gəlib onun yanında durdu. –Kəbirlinski, — dedi, —oğlunu yığışdır. Mənə göz verir, işıq vermir. –Neynir ki, sənə? –Əşi, özün görürsən ki, mən cürübbəz zəifcanlı oğlanam, üfürsən yıxılaram. O, maşallah, göz dəyməsin, zırpı şeydir, elə yaxşı deyiblər ki, uzundraz beynamaz, xeyrə-şərə yaramaz. –Bax bu olmadı da, dilivi dinc qoymursan, sonra da deyirsən ki, bəs belə. –Axı mən neyləyim. Yapışıb məndən ki, gərək səni döyəm. Əşi bir dənə əngimdən qoysa, sağ tikəm qulağımın dibində qalar. Gücü var, getsin taylarına göstərsin. Gərək elə qolunun zorunu mənim başımda sınasın. –Elə durduğun yerdə səni döymək istəyir? Bəlkə sataşıb eləyirsən ona? –Nə sataşıram? Soruşuram ki, nöşün atanın familiyası ayrıdır, səninki ayrı, a kişi, bunun üstündə heç adamı döyərlər. Feyzulla bir an duruxdu, sonra aramla, təmkinlə danışmağa başladı. –Bilirsən bala, ikimizin də familiyamız birdir, Ələsgərov. Kəbirlinski mənim təxəllüsümdür. –Aton rəhmətlik. Bax adam kimi sən başa saldın, mən də bildim. Daha döymək, söymək nəyə lazım? Bu söhbət əsnasında Eldar gəlib onlar dayanan yerə çıxdı. Məcid dərhal Feyzullanın böyrünə qısıldı. –Bax, deginən mənimlə işi olmasın, yoxsa bax, bir baş gedəcəyəm sədrin yanına. Feyzulla: –Eldar, bala, — dedi, — nə işin var bununla. Eldar cavab vermədi, qanlı-qanlı Məcidə baxır, amma atasının, adamların yanında özünü saxlayırdı. –Yaxşı, sənnən mənimki qalsın, —dedi.
399 Məcid:
–Gördün, — dedi, — yenə məni hədələyir, bax, atandan soruşdum, məni başa saldı, amma sən cırtqoz kimi atılırsan ortalığa, çıxırsan özündən. Feyzulla müəllim, —Eldarın yanında "Feyzulla müəllim" deyirdi, amma bu müraciətin özündə bir istehza vardı, — Feyzulla müəllim, inciməyin, amma məni çox maraqlandırır, bu nə dəbdir belə, artistlər özlərinə təxəllüs götürürlər: Ərəblinski, Kəbirlinski... O tam ciddiyyətlə danışırdı, dodağı belə qaçmırdı, bircə gözlərinin içindən cin çıxırdı. Eldar istehzanı, masqaranı duyur və Məcidin bütün sifəti sanki Eldarın gözlərinin içinə, yaddaşına, canına hopurdu. Məcidin kürən saçları, qaşları, kirpiksiz gözləri, kosasayağı ətli sifətində qızıla çalan təkəm seyrək tükləri... Burun pərələrindən uzanan tüklər belə kürən idi... Danışanda, ilişəndə zarıldayan üç qabaq qızıl dişi, sallaq buxağı, kos kimi ora-bura dığırlanan, bir nöqtədə qərar tapa bilməyən göz bəbəkləri, pələş qulaqlar, yoğun, gödək barmaqlı toppuş əllər, ağ köynəyin kirli yaxalığı —Eldarın gözlərinə yapışır, hafizəsində həkk olunurdu. Feyzulla tam bir sadəlövhlüklə: –O vaxt mod eləydi, ay bala, — dedi, — hərə özünə bir təxəllüs götürmüşdü. Məcidin vurnuxan gözləri arabir Eldarın nəzərləriylə tuşlaşır və bu ani baxışlarda hər ikisi bir–birinin halını başa düşürdü. Eldar içini yeyirdi. Məcid isə çoxdandı belə ləzzət çəkməmişdi. Kəbirlinskini Eldarın gözü qarşısında əməlli-başlı dolayır, daha doğrusu Feyzulla heç bir şey duymadan —öz danışıqlarıyla özü özünü dolayır, Məcidə sonsuz zövq verir, Eldarı odsuz– tüstüsüz yandırırdı. Bixəbər Feyzulla: –Hərə bir ad götürmüşdü, — deyə davam edirdi. — Ərəblinski, Sarabski, Ağdamski... Məcid asta-asta: –Kəbirlinski, —dedi.
400 –Zəhrimar Kəbirlinski, çor Kəbirlinski, — deyə Eldar axır partladı. —Mən sənin ağzını dağıdaram, onda bilərsən... Feyzulla təəccüblə oğluna baxdı. –Bıy, ay oğul, sənə nə olub, özündən çıxırsan, nə deyir ki... –Ey, sən də bilmirəm, Aydan gəlmisən, Marsdan. Başa düşmürsən nə deyir? –Yoox.
—Elə başa düşməsən yaxşıdır, — dedi, çönüb getdi:
Cavad studiyadan çıxdı: –Yaxşı, salamat qalın, mən qaçdım, — dedi. Kəbirlinski: –Cavad, başına dönüm, — dedi. Hansı tərəfə gedirsən? Bəlkə məni də aparasan? Cavad bir an ayaq saxladı: –Canımçün tələsirəm, — dedi, — yoxsa məmnuniyyətlə, — bir neçə addım da atdı, sonra Kəbirlinskiyə tərəf çevrildi. — Yaxşı, gəl, — dedi. — Baksovetəcən apararam. —Ay sağ ol. Ordan özüm gedərəm. Aşağı vestibüldən keçəndə kimsə: –Kəbirlinski, Kəbirlinski, — deyə harayladı. Feyzulla başını qaldırıb baxdı, rejissor köməkçisi Mamed onlara tərəf qaçırdı. Cavadla salamlaşıb Feyzullanın qolundan yapışdı. —Səni allah yetirdi bizə, Kəbirlinski, — dedi, — axşam boşsan?
–Yox, nədi ki? –Tamaşan var? –Yox, tamaşam yoxdur, amma ayrı işim var. Mamed:
–Bu oldu əmiri, —dedi, — deməli belə, ayrı işivi keçirdirsən sabaha. Axşam televizorda verilişimiz var. Sadıq xəstələnib. Gərək onu əvəz eləyəsən. –Yox, axı... 401 –Axısın, maxısın bilmirəm, yoxsa mənim boğazımı üzər. –Mamed, bilirsən, mən sənin xətrini dünyalarcan istəyirəm, amma axşam dərnəyim var. –Neçədədir dərnəyin? –7-də.
–Deməli belə, 8-ə mən səni buraxaram. Keçirt dərnəyi bir saat gecə, nə olacaq? Cavad qapıdan: –Kəbirlinski, gəlirsən? —dedi. — Mən bax səni gözləyən deyiləm ha. Tələsirəm. Feyzulla: –Gəldim, gəldim, — dedi, sonra Mamedə tərəf döndü, — Yaxşı, Mamed, daha sənin sözündən keçə bilmirəm. Amma axı gərək hazırlaşam. Böyük roldur? –Nə rol, adə, evinəcən sənin. Bircə kəlmə sözün var. Poçtalyondu, girir içəri ki, "sizə kağız gətirmişəm", vəssalam, şüt-tamam. Buna nə hazırlaşmaq, maşallah 40 ilin artistisən. Amma Kəbirlinski, başıva dönüm, məni podvadit eləmə ha, boğazımı üzərlər. Deməli belə, altıda burdasan. –Yaxşı, arxayın ol. Söz verdimsə gələrəm. –Yaşa, var ol. Səndən bir dənədir. İki dənə olsaydı arabaya qoşardıq. Ha, ha, ha... İncimə a, zarafatım var səninlə, kiçiyinəm. Üzüm ayağının altına. –Canın sağ olsun. Mamed artıq qaçıb getmişdi, uzaqdan çevrilib: — Üzüm, yəni vinoqrad, — dedi, bir də güldü və harasa şütüyüb qeyb oldu. Feyzulla qaça-qaça binadan çıxdı. Cavad artıq maşını işə salıb hərəkətə gətirirdi. –Saxla, gəldim, — deyə Kəbirlinski uzaqdan əl elədi, özünü yetirib Cavadın yanında oturdu. Cavad:
—Kəbirlinski, qan eləyirsən ha, — dedi. — Gündüz radio, axşam televizor. —Əşi, ay Cavad, qoymazsan kasıbçılığımızı eləyək, —deyə
402 ərklə Cavada göz vurdu və məmnun gülümsündü... Cavad başını çevirib ona baxdı. Cabadın gözlərinin ifadəsini görmək olmurdu — gözlərini iri qara eynək gizlətmişdi. Kəsik siqnalla trolleybusu ötdü, başaşağı yolla sürməyə başladı. Sükutu Feyzulla pozdu: –Cavad, sən də mənim oğlum, ərk eləyib sənə — bir şey demək istəyirəm. –De görüm. –Sən Siyavuş müəllimlə yaxınsan, deginən ona adam içində mənimlə bir az yaxşı rəftar eləsin. Abrımı bükür ətəyimə. Axı mən də malçişka deyiləm. Bu səhnədə saç ağartmışam. –Nə deyir ki? –Nə bilim, qışqırır, söyür. Özü də camaatın yanında. Bayaq o rəssam da oturmuşdu. Cavan oğlandır. Aramızda hörmət- izzət var. Başlayıb onun yanında filan, peşməkan. Özümüz olsaq, cəhənnəmə, nə deyir desin. Bir də var kənar adam. Axı atası yerindəyəm. –Nə deyir axı? –Əşi, nə bilim başlayıb yenə məscid belə gəldi, əzan elə getdi. Axı mən neyləyim ki, atam müfti olub. –Nə olub atan? –Müftiydi də. Bəs bilmirdin? –Yox, hardan bilim. –Bəs mən elə bildim bilirsən. Hamı bilir ki, bu əhvalatı. Atam müfti idi, mən artistliyə gedəndə qovdu məni evdən. Ölənəcən mənimlə danışmadı. Üzünü də görmədim. Vəsiyyət eləmişdi ki, üstümə də gəlməsin. Amma yaman xiffət eləyirmiş. Anam deyirdi ki, kişini sənin dərdin öldürdü. –Sənə də nə düşmüşdü artist olasan, ay Kəbirlinski. –Nə bilim, yaman həvəsim vardı. Sən mənim beləliyimə baxma, bir vaxtlar rayonumuzda Oqtay, Aydın, Şeyx Sənan oynayırdım. –Əşi, qoy oturmuşuq. –Canımçün. Atamın aman–zaman bircə oğluydum, yaman
403 istəyirdi məni də molla eləsin, əməlli–başlı farsca–ərəbcə öyrətmişdi. –Gərək elə molla olaydın, Kəbirlinski, mollalar bilirsən necə qazanır. Hər ölənə bir yasin oxusan narodnı artistdən yaxşı dolanardın. Feyzulla gülümsündü, hansı ötən xatirələrisə yadına salıb başını yellədi: —Quran ayələri indiyəcən yadımdadır, — dedi. –Doğrudan? Bəs nə əcəb, mollalıq eləmirsən? Feyzulla təəçcüblə çiyinlərini çəkdi: –Nə danışırsan, ay Cavad, məndən molla olar? –Niyə olmur? –Bay, əşi sən nə danışırsan? Mən hara, mollalıq hara? –Axı, niyə olmur. Atan — müfti, sir–sifətindən möminlik yağır, özün də quranı əzbər bilirsən. Daha mollaya bundan artıq nə lazımdır? –Qəribə söz danışırsan e, — bu qəribə fikir Feyzullanı lap çaşdırmışdı, nəhayət o, əsas səbəbi yada saldı, — mən necə molla ola bilərəm ki, allaha inanmıram. –Rəhmətliyin oğlu, neynirsən inanıb. Mollalar elə bilirsən özləri inanır? Sən mənim sözumə qulaq as, artistlikdən bir şey çıxmaz. Get mollalığa, bəy balası kimi dolan, allahnan da işin yoxdur, inanırsan inan, inanmırsan inanma. Mən quran oxumağı bilsəydim, bir gün teatrda qalmazdım. Dramatik artistlikdən axmaq sənət yoxdur. Ya gərək xanəndə, çalançı olasan, ya aşıq, ya molla. Toydan, yasdan gələn gəlir heç yerdən gəlmir. Yaxşı, Kəbirlinski, gəldik çıxdıq. Bu da Baksovet. –Çox sağ ol, Cavad. Bircə dəqiqə vaxtını alacam, incimə. –De görüm, yaxşı. –Sən bir Siyavuşnan danış. Sənin sözündən çıxmaz. Denən məni incitməsin. –Deyərəm. –Bilirsən, teatralnı texnikumda dərs deyir, mənim oğlum da
404 orda oxuyur. O gün gəlib tələbələrə deyib ki, kürreyi-ərzdə hələ Kəbirlinskidən bezdarnı artist anadan gəlməyib. Uşaq da pərt olur tay-tuşunun yanında, dost var, düşmən var. –Qələt eləyir, Siyavuş, deyərəm ona. –Hə.
–Bir də Cavad... Bir məsələ də var. —Nə məsələ, a kişi, denən görək, sən də lap məni avara elədin. –Vallah sənə ərkim çatır, ayrı kimə deyim axı... Bilirsən, mən elə şeyə fikir verən deyiləm, amma beş dost olanda, beş də düşmən gözü var. Bir yandan da arvad məni piləyir. —Uzatma, Kəbirlinski, sən atovun goru, keç mətləbə görək... —Mətləb deyəndə, yəni bu il mənim altmış illiyim tamam olur. İndi mən nə Ərəblinskiyəm, nə Abbas Mirzə, amma daha, azdan-çoxdan yenə bizim də xidmətimiz olub... Deyirəm, bəlkə zvaniyadan-zaddan... Mən elə şeyin düşkünü deyiləm, özün bilirsən, amma, görürsən dünənki uşaqlar gəlib olub əməkdar artist, yox, mən bir şey demirəm, halal xoşları olsun, amma indi biz də özümüzə görə, azdan–çoxdan neçə ildir külüng vururuq. Bir balaca... –Bilirsən, Kəbirlinski, açığı, zvaniya məsələsi bir az çətindir, amma Siyavuşla danışaram, mestkomdan bir qramota– zad alaram səninçün. Di bağışla, lap gecikdim... –Sağ ol, çox sağ ol, ömrün uzun olsun, — deyə Feyzulla öz– özünə danışa-danışa evinə sarı addımladı. Cavadın maşını çoxdan gözdən itmişdi. Feyzulla avtomat-telefon budkasına girib karamel fabrikinə zəng elədi. Karamel fabrikində dramatik dərnəyin rəhbəri idi. –Uşaqlara de ki, 7-də yox, 8-də yığışsınlar. 9-a on beş dəqiqə işləmiş. Evlərinə gəldi. Köhnə evdə ikinci mərtəbədə yaşayırdılar. Həyət balaca, dar və qaranlıq idi. Həyətdə daima daman krantın altındakı daş suyun təsirindən qurbağa çəni kimi sürüşkən və yaşılımtıl olmuşdu. Həyətdə krantdan başqa qapısı qıfıllı
405 ayaqyolu, iri zibil yeşiyi və ərzaq mağazasının boşalmış karton qutuları vardı. İkinci və üçüncü mərtəbələrə dəmir pilləkən qalxırdı. Pillələrə ayağını möhkəm basanda adama elə gəlirdi ki, bütöv bir zirehli ordu addımlayır. İkinci və üçüncü mərtəbələrin şüşəbəndləri həyətə baxırdı. Feyzullagilin bir otağı və bu otağın qarşısında kiçik bir dəhliz kimiləri vardı. Bu dəhliz həm də mətbəxi əvəz edirdi — bura iki gözlü balaca bir pilətə qoymuşdular. Dəhlizin o biri tərəfi pərdəylə ayrılmışdı, pərdənin dalında açılıb—bükülən çarpayı qoyulmuşdu. Eldar burda yatırdı. Eldar çarpayısının yanındakı divara iki kitab rəfi vurmuşdu. Rəflərə — teatra və kinoya aid kitablar, teatr və kinojurnalları düzülmüşdü. Rəflərin qarşısındakı divara Eldar başdan-başa şəkil yapışdırmışdı — kinoulduzlarının, əsasən aktrisaların — "Film" və "Ekran" Polşa jurnallarından kəsilmiş şəkilləri. Çarpayının yanında yerdə maqnitofon və çoxlu lent yazısı qoyulmuşdu — bura Eldarın 4 kvadratmetrlik aləmi, başkicəlləndirən xülyalar və mətbəx qoxusuyla dolu dünyası idi.
Otaq ala-qaranlıq idi. Yeganə pəncərədən düşən işıq nisbətən böyük otağa — iyirmi kvadratmetrlik otağa azlıq edirdi. Otaqda iki çarpayı, tünd mixəyi rəngli iri, zəhmli kamod, masa və dörd stul vardı. Kamodun üstünə küləbətinli süfrəcik salınmışdı. Çarpayıların üstünə hansı gözəlisə qaçırdan iki çaparın şəkli çəkilmiş pluş örtük atılmışdı. Kamodun üstündəki güləbətinli süfrəcikdən biri də stolun üstünə çəpəki çəkilmişdi (kleyonkanın üzərindən). Pəncərə pərdələri də televizor ekranını örtmüş ağ parça da həmin cür güləbətin naxışlı idi. Kiçik ekranlı "Luç" televizoru küncə qoyulmuşdu. Çarpayının yanındakı zivənin üstünə bozumtul örtük çəkilmişdi. Çox yeri süzülmüş palazın aralarından qırmızı şirəli taxta döşəmə görünürdü. Divarda zərli çərçivələrdə güzgü və foto şəkillər asılmışdı. Feyzullanın arvadı Həcərin cavanlıq şəkilləri, Eldarın şəkilləri. Bu şəkillər
406 kiçik idi. Ortada isə başqa bir kişinin iri şəkli asılmışdı. Bu kişi — Feyzullanın mərhum bacanağı Həcərin bacısı Qəmərin əri akademik İsgəndər Muradəliyev idi. İsgəndər və Qəmər neçə il bundan qabaq avtomobil qəzasında həlak olmuşdu. Feyzulla içəri girəndə Həcər dəhliz–mətbəxdə qonşu Anaxanımla söhbət edirdi. Otaqdan və dəhlizdən qarışıq bir iy gəlirdi. Nəmişlik, rütubət, bulanıq qab-qacaq, semişka yağı, bir də paltar sabunu iyi.
Anaxanım Feyzullanı görüb: –Hər vaxtınız xeyir, — dedi, — sonra Həcərə tərəf döndü, —yaxşı bacı, mən getdim. Feyzulla otağa daxil oldu, pencəyini çıxarıb səliqəylə stulun başına keçirtdi, dəhlizə qayıdıb ləyənin üstündə əl–üzünü yudu. –Bəs heç bozbaşın iyi burnuma dəymir, —deyə zarafatla Həcərə müraciət etdi. Həcər dinmədi. Feyzulla cavab almağa tamamilə ümidini itirmişdi ki, Həcər birdən açıldı: –Bozbaş! Yox bir cücəplov. Ət alıb gətirmişdin, bozbaş istəyirsən? Kolbasadan bişirəcəyəm bozbaşı? –Daha dava niyə eləyirsən. Mən elə bildim ət almısan. –Görəsən hansı pula? Heç bilirsən neçəyədi ət bazarda? Sənin gətirdiyin pulnan gündə ət almaq olar? Odey dünənki dolmadan qalıb, qızdır ye. –Neynək, dolma daha yaxşı. O, mətbəxə keçib dünənki, daha doğrusu srağagün bişmiş dolmanı odun üstünə qoydu. Bir az sükutdan sonra Həcər yenə başladı: –Bozbaş! Könlünə bozbaş düşüb, —o heç cür sakit ola bilmirdi. —Adam ayağını yorğanına görə uzadar. Yerə soxum boyunu, bu da adını kişi qoyub. Loğma Feyzullanın boğazında qaldı: –Ay arvad, nə düşmüsən üstümə, qoymazsan bir parça zəhirimarımızı yeyək.
407 –Ye də. Görüm heç yediyin boğazından keçməsin. Hamı ərə gedir ağ günə çıxır, bu da adını ər qoyub. Feyzulla yorğun bir hərəkətlə başını qaldırdı. –Axı nə olub yenə? —dedi. –Nə olacaq? Odey, Anaxanım gəlmişdi. Ərindən, evindən, dolanışığından danışır, adam yanır–yanır yaxılır. Topal Səfdərin qızı elə dolansın, Dursun bəyin qızı belə. Feyzulla söhbəti zarafata salmağa çəhd elədi: –Neyniyim, ay arvad, özün mənə aşiq olmuşdun da. Özün mənə qoşulub qaçmadın? –Kaş mənim qıçım sınaydı, sənə qoşulub qaçan gün, gözüm kor olaydı, səni görən gün. Kül mənim gic ağlıma, uşaq idim, nə qanırdım, gəldin kəndə teatr çıxartdın, mənim də gözüm tutuldu. Mən Qəmərdən min pay gözəl idim, o, İsgəndər Muradəliyevə qismət oldu, mən də sənə... Feyzulla boşqabını, çəngəlini mətbəxə apardı, səsi dəhlizdən gəldi.
–Utanmırsan, Həcər? Heç olmasa Qəmər yazığın adını çəkmə.
–Yazıq niyə olur Qəmər? –Bəs yazıq deyil. O cür faciənin qurbanı oldular, o da, İsgəndər yazıq da. Nə yaşları vardı, ölməli vaxtlarıydı heç? Həcər köksunü ötürdü, bir müddət susdu, sonra öz fikirlərinə cavab verirmiş kimi sözünə davam etdi... –Zato bir gün gördü. Öldüsə də heç olmasa yaşayanda insan kimi yaşadı. Evi, eşiyi, pulu, varı, dövləti... Beş gün dünyada kefin çəkdi, dünyadan gedəndə də bir şey görub getdi. Amma mən sabah yıxılıb öləndə nə deyəcəm. Nə gördüm bu dünyada? Sənin bu qıcqırmış sir–sifətini, bir də bu iylənmiş xarabanı... Budu mənim gördüyüm... Camaat kefində-damağında… eh, — deyə birdən özü öz sözünü kəsdi, —sənə dedim–demədim nə təfavütü var? Feyzulla özünə çay töküb gətirmişdi, balaca armudu stəkandan qurtum–qurtum içirdi.
408 –Həcər, —dedi, — görürəm bu gün sənin əhvalın özündə deyil. Anaxanım da gəlib səni fitdəyib. –Məni fitdəmək–zad lazım deyil. Özüm koram, görmürəm, xalq necə dolanır, biz necə dolanırıq. Feyzulla çayını içdi, aparıb stəkanı əlüzyuyanın altında suya çəkdi, otağa qayıtdı. Həcər:
–Eldar dünən bir halda gəlmişdi ki, çırtma vursaydın qan damardı. Dərsə bir müəllim gəlib, səni yaş yuyub, quru sərib. Feyzulla: –Eşitmişəm, — dedi, — Aydın dedi mənə, Eldarın yoldaşı. –Eşitməyindən nə olsun? Guya gedib o müəllimi asıb- kəsəcəksən. Kimdi sənin sözünə məhəl qoyan? Feyzulla sakit qulaq asırdı. Ən ağır, ən kinayəli sözləri belə gündə eşidərsənsə, onlar artıq dəyərsizləşir, vərdiş halına keçir, odur ki, nə incidir, nə ağrıdır. Bəlkə bir qədər yorur, vəssalam. Həcər isə yorulub usanmaq bilmirdi. –Deyir, ay ana, mənim atam axı niyə belə fərsizdir. Mənə də deyir onun ucbatından hamı yuxarıdan aşağı baxır. Atam olmasaydı, deyir, heç olmazsa bilərdim ki, yetiməm, biri mənə gözün üstə qaşın var deyə bilməzdi, amma bu sağdır, hamı bunu körür, tanıyır, hamı buna gülür, rişxənd eləyir, ələ salır, mən də qalıram içimi yeyə–yeyə. —Eldar heç vədə belə söz deməz. —Yalan deyənin lap atab atasına lə'nət. —Həcər əlini stolun üstündəki kiçik çörək qırıntısına uzatdı, onu barmaqları arasında ovxaladı, — bax bu bərəkət haqqı, uşaq danışırdı, ürəyim qan olurdu. Mama, deyir, mən kimdən əysiyəm ki, kaş deyir mən də böyük bir adamın oğlu olaydım. Mən deyir cavanam, gözələm, öz üzərimdə deyir, çalışıram, gecəni gündüzə qatıb oxuyuram, biliyimi, savadımı artırıram. Görürsən, deyir, bir məclisdə, bir kompaniyadayıq. Qızların hamısının gözü məndədir. Mənim də deyir görürsən birindən xoşum gəlir. Tanış oluruq, danışırıq. Kitablardan, teatrlardan,
409 kinolardan, hardan deyir desə mən də xəbər verirəm, xəcalət qalmıram. Amma bir də görürsən deyir, axmağın birisi gəlir, nə bir savadı, biliyi var, nə də bir əməlli sir-sifəti, vücudu üç qəpiyə dəyməz, amma di gəl böyük bir şişqanın oğludur, ya da ki, atası kalandır, ayağının altında maşını, cibində pulu. Görürsən qıza dedi ki, gəl otur maşınıma, səni gəzdirim. Qız da deyir daha onu qoyub mənimlə gəzməyəcək ki... Feyzulla: —O cür qızla elə gəzməsə yaxşıdır, —dedi. — O nə qızdır ki, pula, maşına qəlbini satır. Həcər susub bir müddət maddım–maddım Feyzullaya baxdı, sonra iki əliylə ona boğma çıxarıb: –Ala ey, külü qoyum ağlıva, —dedi, —durdu, durdu, söz danışdı da... Elə bütün ömrünü belə əfəl olmusan ki, bu günə qalmısan da... Feyzulla nəhayət hövsələdən çıxdı: —Arvad, bilirsən nə var?—dedi. — Bəsdi. Sən dedin, mən dinmədim, amma daha cızıqdan çıxdın, ağ elədin. Mənim də özümə görə heysiyətim, mənliyim var. Həcər: –Sənin mənliyinə ki, — dedi, — yaxşı, yum, səninlə danışanda bütün qanım qaralır. Feyzulla ayaqqabılarını çıxarıb çarpayısına uzandı. Həcər dəhlizə çıxdı. Ordan qab-qacaq səsi, çəngəl–bıçaq cingiltisi eşidildi. Feyzulla gözlərini yumdu, mürgülədi. Bir azdan Həcər yaş əllərini silə-silə otağa qayıtdı: –Anaxanım deyir, bəs bütün artistlərə ad veriblər, ərivi niyə yaddan çıxarıblar? Feyzulla cavab vermədi. Ya doğrudan yatmışdı, ya da yalandan özünü yuxuluğa qoymuşdu. Həcər:
–Sən yat, —dedi, — sənə nə var ki, buğda yeyib cənnətdən çıxmısan. Dəhlizə getdi, bir azdan yenə qayıtdı.
410 –Eldar deyir ki, kaş bircə dəfə mənim dədəm haqqında da qəzetdə bir kəlmə xoş söz yazaydılar. Yoxsa ya heç nə yazmırlar, ya da bircə kəlmə yazırlar ki, "Kəbirlinski yenə də rolunun öhdəsindən gələ bilmədi". Feyzulla aramla gözlərini açdı, uzun–uzadı Həcərə baxdı: –Həcər, — dedi. — Bəlkə məsələni açıb Eldara deyək. Həcər birdən–birə elə bil dəyişib başqa adam oldu, sapsarı saraldı, sanki balacalaşdı, büzüşdü və qəflətən qocaldı. Boğuq səslə:
–Nə danışırsan, ay kişi? —dedi. — Ağlın çaşıb. Sən atovun goru heç o fikri başına gətirmə. Gözləri dolmuşdu. Dəsmal çıxarıb gözlərini sildi, dəhlizə keçdi və Feyzulla evdən gedənəçən bir kəlmə də danışmadı. Düz altıda Feyzulla televiziya studiyasında idi. Yavaş–yavaş artistlərin hamısı gəlib yığışdı. Rejissoru gözləyirdilər. İri projektorların işığı və istisi studiyanın içini hamama döndərmişdi. Mikrofonlar — budaqdan sallanmış armud kimi artistlərin başları üzərindən asılmışdı. Cürübbəz, balaca boylu, çevik Mamed ora–bura şütüyür, bu qapıdan girib, o qapıdan çıxırdı, müxtəlif göstərişlər, sifarişlər verirdi. Tez-tez "deməli belə, deməli belə" deyə təkrar edirdi. "Deməli belə, sən burda durarsan, sən burdan girirsən. Aha, deməli belə, üçüncü kamera, sən bu tərəfdən nayezd eləyirsən, krupnı plan, sonra sən soldan götürürsən, ikinci kamera. Deməli belə, mən, işarə verəndə bas düyməni. Burax musiqini. Deməli belə, hamı burdadır, hamı öz yerindədir. Budey Siyavuş müəllim də gəldi". Feyzullanın ürəyi düşdü. Nə biləydi ki, televizorun bu axşamkı verilişinə Siyavuş dəvət olunub. O, televiziyaya tez- tez gələn deyildi. Rejisorun Siyavuş olduğunu bilsəydi, mütləq boyun qaçırardı. Siyavuş da dərhal onu gördü. –Kəbirlinski, — dedi: — balam, mən səndən qaçıram, sən də hara getsəm çıxırsan qabağıma. Ay kişi, qoymazsan gözümüzü açaq.
411 Hamı gülüşdü. Siyavuşun özünün də deyəsən kefi kök idi. Mamedə müraciətlə yavaşdan: –Bu zırramanı hardan tapıb gətirmisən? — dedi. –Deməli belə, Sadıq bu gün zəng elədi ki, xəstəyəm, qaldım əlim yandıda, rastıma Kəbirlinski çıxdı, çağırdım. Siyavuş başını buladı. Mamed:
—Əşi cəmi-cümlətanı ikicə kəlmə sözü var, — dedi. —Poz onu da. —Nəyi? —Kəbirlinskinin sözünü. Nə sözdü ki? —Heç nə, kağızları gətirir, deyir... qoy bu saat baxım nə deyir — mətni vərəqlədi, — hə, deməli belə, "bu da sizin kağızlar". –Poz getsin. Gəlsin, dinməz–söyləməz kağızları versin, izalə olub çıxıb getsin. Onun səsini eşidəndə təpəmdən tüstü qalxır. Mamed güldü və cümləni pozdu. Sonra Kəbirlinskiyə yanaşdı: —Deməli belə, Feyzulla, — dedi, — sözlərini saldıq ixtisara, elə belə dinməzcə girərsən bax bu tərəfdən, kağızları verib çıxıb gedərsən, vəssəlam, bildin? —Salam da verməyim? —Yox, yox, sən atovun goru, xataya salma bizi, elə kağızı qoy çıx, bildin? —Bildim, bildim. Baş üstə. Mamed: —Deməli, belə. Hərə öz yerinə keçsin, —dedi, —beş dəqiqədən sonra efirdəyik. Hamı öz yerini tutdu, donub qaldı. Kameralar tüfənk lüləsi kimi hədəflərə —aktyorlara tuşlandı. Siyavuş, Mamed, səs rejissoru idarə pultunun arxasına keçdilər, daxili ekranlarda müxtəlif kameralarla —müxtəlif görüm nöqtələrindən göstərilən səhnə donub qalmışdı. Çay nəhrə tərəf axan kimi maddiləşmiş, sərhədlənib qalıba, məcraya salınmış televiziya
412 vaxtı qaçılmaz bir labüdlüklə saat yeddiyə doğru axırda —düz saat 7:00-də efirə çıxacaqdılar. Yeddiyə 15 saniyə qalmış Siyavuş daxili mikrafonla: —Diqqət! Efirdəyik, — dedi və düyməni basdı. Səs rejissoru musiqini buraxdı, birinci kamera verilişin titrlərini göstərdi. Veriliş başlandı. Qırx dəqiqədən sonra Siyavuş papiros yandırıb ayağa durdu. Veriliş sona yetmişdi. Aktyorlar studiyadan çıxdılar. Kəbirlinski Mamedin qoluna girib bir qırağa çəkdi. –Mamed, başıva dönüm,— dedi, — pul kağızında mənim adım var da? –Əlbəttə, Kəbirlinski, ayıb sözdur, havayı işləmirsən ki, hələ kommunizma gəlməyib, hələ sosiyalizmadır —kommunizmaya keçid mərhələsi. –Yox, bilirsən niyə soruşuram? Deyir başına kələn, başmaqçı olar. Bir dəfə də sözsüz çıxış eləmişdim, beləcə sözsüz rol idi. Buxqalteriyada adımı pozmuşdular. Mamed: –Yox, arxayın ol, —dedi, —gözüm üstündə olacaq. –Ömrün uzun olsun. Yoxsa bu buxqalter yaman köpəkoğlu adamdır. Qoca kişidir, məndən beşbetər, gözü də görmür. Deyirlər taxır eynəyini, dayanır ekranın qabağında, bir–bir sayır, neçə nəfərdir, kim neçə söz deyib, sonra da dava–mərəkə qaldırır ki, mən dövlətin pulunu havaya səpələyə bilmərəm. –Lap Məşədi İbadın hambalına döndü. Qənaəti gərək elə sənin bir manatında eləsin. —Day demə. —Yox, Kəbirlinski, xətircam ol. —Çox sağ ol. — Kəbirlinski minnətdarlıqla Mamedə əl verib görüşdü, hamıyla xudahafizləşdi, binadan çıxdı, uzaqdan trolleybusun dayanacağa tərəf getdiyini görüb qaçdı, birtəhər çatdı, özünü içəri saldı. Azneftin yanında düşüb ayrı avtobusa mindi, saat 9-a on beş dəqiqə işləmiş gəlib karamel fabrikinə çıxdı.
413 Üç il idi Feyzulla karamel fabrikində dram dərnəyinə rəhbərlik edirdi. Dərnəyin hələlik altı üzvü var idi — dördü kişi, ikisi qadın. Kişilərdən biri Salman — qoca qarovulçu idi, tək yaşayırdı. Evinə getməyə darıxırdı, odur ki, gəlib dərnəyə yazılmışdı. İkinci kişi — Muxtar dərnəyə arvadı Rozaya görə yazılmışdı. Roza erməni idi, azərbaycanca pis bilmirdi, amma ləhcəylə danışırdı. Dürüst danışmağa səy göstərirdi, rəfiqəsi Bəhicə də ona bu işdə çox kömək edirdi. Dərnəyə də elə Bəhicəyə görə yazılmışdı. Bəhicə orta yaşlarında dul qadın idi. Kəbirlinskinin rəyincə əsil səhnə istedadına malik idi. Üç ildi ki, Kəbirlinski dərnəkdə "Oqtay Eloğlu" tamaşasını hazırlayırdı, Bəhicəyə Firəngiz, Rozaya Nadya rolunu tapşırmışdı. Oqtay rolunu Kəbirlinski özü hazırlayırdı. Başqa rolları Muxtara, Salman kişiyə tabelşik Bəşirə və şofer Davuda vermişdi. Dərnəyin hələlik az üzvü olduğundan Kəbirlinskidən başqa hamı iki-üç rolda oynayırdı. Roza həm Nadya, həm də aktrisa Tamara rolunu, Bəhicə həm Firəngiz, həm də Oqtayın bacısı Sevər rolunu ifa edəcəkdi. Dərnəyin məşğələləri həftədə bir dəfə fabrikin qırmızı guşəsində keçirilirdi. Qırmızı guşə — divarlarına müxtəlif şüarlar, lövhələr və şəkillər vurulmuş bir otaq idi. Divarda qırmızı kətan üstündə "İncəsənət — xalqa məxsusdur" sözləri yazılmışdı. Cürbəcür cızıqlar və dairələr çəkilmiş bir lövhədə fabrikin illik planı və məhsulun hansı şəhərlərə göndərildiyi göstərilmişdi. Zər çərçivəli ikinci lövhədə — qırmızı pluş üzərində zərli hərflərlə —"İstehsalat qabaqcılları" — yazılmış və iyirmi nəfərin, o cümlədən şofer Davudun fotoşəkilləri yapışdırılmışdı. Sırayla düzülmüş bu şəkillərin üstündə Kəbirlinski knopkayla Cəfər Cabbarlının və Stanislavskinin şəkillərini vurmuşdu. Pəncərələrdə pərdə yerinə saralmış qəzetlər görünürdü. Otağın divarları təzə ağardılmışdı və əhəng iyi hələ də gəlirdi. Kəbirlinski otağa girəndə dərnəyin üzvləri hamısı
414 yığışmışdı. Rozayla Bəhicə nə barədəsə pıçıldaşırdı. Davud və Bəşir papiros çəkir, Muxtar isə Salmana bəzi sözlərin mənşəini başa salırdı. –Məsələn, kolbasa, — deyirdi, — qol basan. Əti doldururdular bağırsağın içinə, qolnan basırdılar, qolbasan, qolbasan, indi gəlib olub kolbasa. Salman:
–Əşi, dünyada işlər varmış, — dedi. –Bə nə? Bax, məsələn, sən nəçisən, hə, de görüm nəçisən? Salman özünü itirən kimi oldu: –Mən? Nə bilim... Oxrannik. –Ay sağ ol. Oxrannik, qarovulçu. Ruslar da, deyir karavul. Amma əsli bizim sözdür. Qara qul. Ya məsələn loşad nədi? –Bilmirəm, —dedi. Salman gözünü döydü. —Loşad —alaşa at. Gördün? Salman:
—Pay atonnan, —dedin, —əşi işlər varmış dünyada. Kəbirlinski: –Yaxşı, dostlar başlayaq işimizə — dedi. — Bağışlayın, bir az geçikdim. Televizora çağırmışdılar. Roza: –V tot raz mən gördüm sizi televizorda, — dedi. Kəbirlinski bir az tutulan kimi oldu. —Əşi, — dedi, — lap başımı dəng eləyiblər, gündə çağırırlar. Televizora, radioya, kinoya, çoxundan otkaz eləyirəm. Deyirəm, yaxşı deyil, başqaları da var axı... Əl-qərəz, — istədi bu gün Cavadla maşınla getdiyini də desin, bilirdi ki, Bəhicənin Cavaddan xoşu gəlir. Kəbirlinski özü də bir balaca Bəhicədən kəsirdi. Amma bilmədi necə desin, nə bəhanə tapıb desin. Muxtar Salmana tərəf dönüb: –Arvadlar xəz şuba geyir e, karakul, — dedi, —əsli nədi? Qara gül! Salman "nırç" eləyib fikirli–fikirli başını buladı.
415 Feyzulla: –Hə, o səhnəni hazırlamısınızmı? —dedi, —tamam hazır olanda Cavad Cabbarovu çağırıram gəlib baxsın, görsün Oqtayı necə oynayarlar, bu gün bir xeyli məni maşında gəzdirib, deyir Feyzulla müəllim, eşitmişəm bir əntiqə dərnək düzəltmisiniz, daha bizdən niyə gizlədirsiz? Dedim tələsmə, hələ hazır deyilik, səbr elə, hazır olanda çağıraram, gəlib baxarsan. Bəhicə: –Yox, mən utanaram, — dedi, — Cavad Cabbarovun yanında oynaya bilmərəm. Kəbirlinski: –Niyə oynamırsan, lap yaxşı oynarsan, — dedi, — bəs Firəngizi görmürsən, hələ o zamanda atıldı çıxdı səhnəyə, qorxmadı, çəkinmədi. Muxtar Salmana: –Moskvada bir küçə var, —dedi, — Arbat. Bilirsən nə sözündəndir: araba–at. Kəbirlinski: –Yaxşı, başlayaq məşqə, —dedi: Firəngiz "Mənəm bu ananın doğma yavrusu" deyə səhnayə atıldığı yeri məşq edirdilər. Dolu əndamlı, yorğun baldırlı, cod dərili, başı vız, corabları həmişə buruq-buruq Bəhicəni gənc və məlahətli Firəngiz təsəvvür etmək bir qədər çətin idi, amma Kəbirlinski ifadan razı qalmışdı. –Sağ ol qızım, — deyirdi, — Yaxşıdır. —Sonra hamıya müraciətlə əlavə etdi: sənət yanmaq deməkdir, yanmaq, yaratmaq! Burada yaradıcılıq, istedad lazımdır. Bir də hərarət. Bəli, hərarət! 36,6 hərarətlə sənət yaratmaq olmaz. Gərək qaynayasan, yanasan ki, yaradasan. Gərək sənətkar canını səhnəyə fəda etsin, yanıb kül olsun ki, tamaşaçı da onun yaratdığı, obraza inansın. Heç bilirsiz Konstantin Sergeyeviç Stanislavski nə deyib? Qarovulçu Salman Muxtara baxdı.
416 Roza:
–Moya jizn v iskusstve — dedi. –Ay sağ ol, — dedi. — yəni ki, Salman qağa, mənim həyatım incəsənətdir. İncəsənət olmasa mənə yaşayıb eləmək lazım deyil, başa düşdün, Salman qağa. Salman tez-tez başını yellədi. Kəbirlinski: –Sənət, səhnə, aktyor ki var, böyük sözdür. — dedi. — Sənət daimidir, həyat müvəqqəti. Bax, Bəhicə qızım, sən o sözü deyəndə ki, "Mənəm bu ananın doğma yavrusu" gərək salon zağ-zağ əssin. — Qəfilcən Kəbirlinski susdu, fikrə getdi. — Siz o günləri görməmisiz, mən görmüşəm. Rəhmətlik Cəfər hamısını olduğu kimi yazıb. İndi, maşallah bir rola on artistkamız can atır, o vaxt arvad rolunu oynamağa artistka tapa bilmirdik, özümüz məcbur olurduq oynamağa. Mən özüm o qədər Firəngiz, Gültəkin, Xumar oynamışam ki... Roza:
–Vı Firəngiz? — deyə pıqqıldayıb güldü. Kəbirlinski də gülümsündü. —Bəli, bəli, elə günlərimiz olub. Əmim oğlu qaçaq idi. Xəbər göndərmişdi ki, gedin deyin o dəyyusa, bir də arvad tumanı geyib mütriblik eləsə, qəmedyə çıxartsa, onu da vuracağam, bütün artist tayfasını da. Gecəynən fayton tapıb kənddən qaçdıq. Eh, günlər vardı. Roza:
–Bəs qorxmurdunuz Feyzulla Xudaverdiyeviç? — dedi. –Ay rəhmətliyin qızı, qorxuya–zada kim idi baxan. O vaxt nə pul gözümüzdə idi, nə şöhrət, nə zvanya-filan. Kənd–kənd gəzib teatr çıxardardıq. "Şamdan bəy", "Zorən təbib", "Yağışdan çıxdıq, yağmura düşdük", "Bizim kirayənişin özünü öldürdü". Camaatımızı ayıltmaq, gözünü açmaq istəyirdik. — O, köksünü ötürdü. — Eh, deyir ötən günə gün çatmaz... Xorultu eşidildi. Qarovulçu Salman oturduğu yerdə mürgüləyirdi. Muxtar dümsükləyib onu oyatdı.
417 Feyzulla boğazını arıtladı. –Yaxşı, məşqimizi davam etdiririk, dedi, ayağa durdu, gərginləşdi, üzünün damarları çıxdı, rəngi pörtdü, gözü-başı qaynadı, üzünü Bəhicəyə tutub: —O... Firəngiz, sənsan! Yuxumu görürəm. Of, ilan... Əqrəb. O... Fəqət... Bunu mənim yanıma kim gətirdi? — deyə bağırdı. Bəhicə özünü itirdi, diksindi, əti biz-biz oldu, elə bil qorxub büzüşdü. Sonra nədənsə ağladı. Feyzulla evlərinə gecə on ikidə gəlib çıxdı. Həyət qaranlığa qərq olmuşdu. Göz gözü görmürdü. Hamı yatmışdı. Feyzulla dəmir pilləkənləri asta-asta çıxdı, açarını çıxarıb qapını açdı, otağa girdi. Həcər yatmamışdı. –Nə yavaş-yavaş gəlirsən, deyərsən quş lələyi üstündə yeriyir. Feyzulla təəccüblə: –Nə olub ki? — dedi. –Zəhirmar olub, çor olub. Bilmirəm, yoxsa niyə belə yeriyirsən, dəmir pilləkənə ayağını basmağa qorxur ki, səs çıxar. –Hə də, axı qonşular yatıb. –Qonşuların dərdin çəkirsən! İnanan daşa dönsün. Sən qorxursan ki, səs olar, aşnan oyanar. Yaqut xanımın şirin yuxusuna haram qatılar. Yaqut onların qonşusu idi, üçüncü mərtəbədə yaşayan cavan gözəl gəlin idi. Təzə köçmüşdü bu evə, Kəbirlinski onu cəmisi iki-üç dəfə pilləkəndə görmüşdü. Bir dəfə həyətdən vedrəylə su daşıyırdı, Feyzullayla pilləkəndə rastlaşdı. Feyzulla vedrəsini götürüb yuxarı qaldırdı. Həcər də bunu görmüş və indiyə qədər bağışlaya bilməmişdi. İndi də kişini alıb yatırdı: –Arvadının, uşağının qaydına qalmır, o lotunun yuxusunun dərdini çəkir... –Ay arvad, mən həmişə gec gələndə belə çıxıram ki, heç kəsi dəng eləməyim. –Gec gələndə! Gec niyə gəlirsən ki, hansı xarabadaydın
418 yenə... –İşdəydim də, kefdə, damaqda deyildim ki... Həcər yenə nə isə deyir, deyinir, deyinirdi. Feyzulla yerinə girib yorğanını başına çəkdi, dərhal yuxuladı və nədənsə yuxuda Konstantin Sergeyeviç Stanislavskini gördü. Səhər tezdən Feyzulla teatra yollandı — tamaşaya ictimai baxış təyin olunmuşdu. Eldar da işə getdi, Həcər evdə qaldı. Bir azdan Anaxanım gəldi. —Bacı, sabahın xeyir, deyəsən paltar yuyursan. Mən də yuyacaqdım, suyumuz kəsildi zəhrimar. Nə var, nə yox? –Sağlığın. Anaxanım keçib stulda oturdu, əliylə üzünü yellədi. –Puf istidi... Dünən gördüm ərivi televizorda, amma qaragün yenə-ağzını açıb bir kəlmə dinib danışmadı. Belə lal dinməz oyunu niyə oynayır, ay Həcər bacı! –Nə bilim, ay Anaxanım. Amma onların sənəti belədir ki, şərt danışmaq deyil. Elə fərasət ondadır ki, danışmaya- danışmaya göznən, qaşnan, himnən–cimnən rol yaradasan. Belə rolları da uşaq–muşaq oynaya bilməz də. Gərək təcrübən, səriştən olsun. Belə rol olanda harda olsa bizim kişini tapıb çağırırlar. Nədi bələddirlər səriştəsinə, bilirlər ki, təcrübəsi çoxdur... –Hə, belə de, yoxsa mən də deyirəm ki, bu qaragün niyə elə həmişə susub durur. Bir kəlmə söz demir. Həcər yuduğu ağı çıxarıb burdu, bərk–bərk sıxdı. –Ay Anaxanım, sənə də zəhmət verirəm, —dedi, — tut bunun o başından dart. Arvadlar hərəsi ağın bir tərəfini tutub özlərinə tərəf çəkirdilər. Həcər: –Elə hey televizora çağırırlar. Kinoya çağırırlar, — dedi, — çoxuna özü getmir. Abrın, həyasın saxlayır, Yoxsa o, da başqaları kimi sırtıqsifət olsaydı, çoxdan ad da almışdı, ev də. –Hə, mən də deyirəm də. Bayaq qızım gəlib ki, bu günlərdə
419 Feyzulla dayıgilin teatrında təzə teatr çıxardacaqlar. Deyirlər bir qiyamət şeydir, biletçün baş yarırlar. Deginən deyir Feyzulla dayı bizə də bilet gətirsin. Elə mən də sən deyəni dedim. Dedim Feyzulla dayı çox utancaq kişidir. Ağız açıb bilet-zad tapan deyil, tapan elə Həcər xalaya tapar da... qaragün evdən bayıra çıxmır. Həcər qıpqırmızı qızardı. Anaxanım görməsin deyə, aşağı əyildi, guya yerdən nəsə götürəcəkdi. Sonra başını qaldırıb: –Mənim özümün teatrla o qədər aram yoxdur, — dedi, — çavanlıqda o qədər baxmışam ki, ömürlük bəs eləyib. Yoxsa getsəm, niyə tapmır. İstəsəm hər axşam gedərəm. O tası ver bura, zəhmət olmasa. Ay sağ ol... İntəhası mənimki televizordur, oturub rahat baxıram özümçün. –Yox, demə, teatrın öz yeri var. Televizora sən baxırsan, amma teatrda həm sən baxırsan, — o, Həcərə göz vurdu, güldü, — həm də sənə baxırlar, ay Həcər bacı. Geyinib-kecinirsən, sırğadan, üzükdən nəyin var taxırsan, çıxırsan beş adam içinə. Ürəyivə ayrı şey gəlməsin ha, Həcər bacı, bilet-zad istəmirəm. Lazım olsa deyərəm qardaşım oğluna, əlli yerdən tapar. Belə, söz gəlişi dedim... Bazara gedirəm. Bir şey lazımdır, alım səninçün. Yaxşı ləpə qoz var... Beş kilo aldım. Bayramqabağı tapılmayacaq. Bir şey lazımdırsa, düzünü denən. –Yox, yox, sağ ol. Səhər özüm getmişdim.
Tamaşanın müzakirəsi, qızğın keçirdi. Çıxış eləyənlərin əksəriyyəti quruluşu bəyənir, yüksək qiymətləndirir, xırda- mırda kəm-kəsirləri qeyd edirdilər. Kəbirlinski də başqa aktyorlar kimi səhnə libasını, qrimini soyunub, gəlib bir qıraqda oturmuşdu. Axıra yaxın eynəkli cavan bir oğlan söz aldı. Feyzulla onu tanımırdı, Əlikram pıçıldadı ki, teatr tənqidçisidir, Moskvada qurtarıb təzəcə gəlib, özü də filankəsin oğludur. Kəbirlinski: –Maşallah, — dedi, — vallah belə cavanları görəndə adamın
420 ürəyi dağa dönur, görürsən necə bulbül kimi ötür. Millətimizin ümidi bunlaradır. Gənc tənqidçi: –Mən bir məsələyə də toxunmaq istəyirəm, —dedi, — kötüklər məsələsinə, — burada o, kiçik bir pauza verdi. Salonda bir hərəkət, bir pıçıltı gəzdi: "Necə? Kimlər? Nə? Nələr? Kötüklər". Gənc tənqidçi güclə sezilə biləcək bir məmnunluqla bu pıçıltının susmasını gözlədi, camaatı bir az da intizarda saxlayıb: –Bəli, bəli, kötüklər, — dedi. — O kötüklər ki, inkişaf yolumuza yıxılıb bizi irəliləməyə qoymurlar. Bağışlayın, mən bir az sərt, kəskin danışıram, amma axır əvvəl bu məsələyə son qoymaq lazımdır. —O, qrafindən stəkana su töküb, bir stəkan içdi və təmkinlə davam elədi, — ayrı-ayrı adamlara yazığımız gəlir, amma sənətimizə yazığımız gəlmir, ayrı-ayrı şəxslərin qeydinə qalırıq, amma səhnəmizin qeydinə qalmırıq, ayrı-ayrı qocamanların — "qocaman" sözünü açıq iztehzayla dedi, — bəli, ayrı-ayrı qocamanların hörmətini saxlayırıq, amma işimizin, peşəmizin hörmətini saxlamırıq. O, yenə pauza verdi, yenə camaatı intizarda qoydu, görəsən kimi deyir, çoxunun ürəyi gup elədi, görəsən ad çəkəcəkmi, ya elə belə ümumi sözlər deyir. Əgər ümumi mücərrəd danışırdısa, hamı bu doğru fikirlərlə razılaşacaq, hamı şərik çıxacaq, hamı bərkdən əl çalacaqdı. Gənc münəqqid: –Bax, məsələn, götürək bu günkü tamaşanı, — dedi. — Zövqlə işlənmiş müasir tamaşadır. Brext teatrının səmərəli təsiri duyulur. Rejissor, rəssam işi təqdirəlayiqdir. Cavad Cabbarov yadda qalan obraz yaradır. Amma bir aktyor görürsən kobud, biçimsiz oyunuyla, bütün ansamblı pozur, təəssüratı xarablayır. Mən e... — əlindəki kağıza baxdı, — e… Kəbirlinskini nəzərdə tuturam. Gərək ki, Siyavuş müəllim, o, tamaşada üçcə kəlmə söz deyir… E… bu qoca, bu gecə, bu,
421 ocaq?
Siyavuş yorğun gözlərini qaldırıb: –Bəli, — dedi. –Aha. Amma bu sözləri bir kökdə, bir tərzdə deyir ki, adam təəccüb edir, bu adam səhnəyə hardan və necə gəlib. Və ikinci sual: bu və bunun kimi adamlar səhnəmizdən necə və haçan gedəcəklər. Haçan səhnəni tərk edib çoxdan layiq olduqları qanuni istirahətə gedəcəklər. "Qanuni istirahət" sözlərini deyəndə hamı gülüşdü. Münəqqid də xəfifcə gülümsünüb davam etdi: –Bu, xırda məsələ deyil. Mən bayaq Siyavuş yoldaşla bu barədə danışdım. Deyir, yazıqdır, necə atım bayıra. Yoldaş Siyavuş, bir nəfərə yazığınız gəlir, amma teatra, sənətə, nəhayət tamaşaçıya yazığınız gəlmir. Bilirsinizmi bu nədir? Xırda humanizm. Siyavuş yerdən: –İrisi hansıdır? — dedi. Münəqqid: –Bəli, bəli, — dedi, — xırda humanizm, mən deyərdim burjua humanizmi. –Sən direktor olanda çıxardarsan, — deyə Siyavuş yenidən replika atdı. Kimsə güldü. Gənc münəqqid pərtləşdi, amma pərtliyini biruzə vermədi, dərhal özünü ələ aldı: –Yox, liberallıq lazım deyil, — dedi və yerinə keçdi. İclasın sədri: –Deməli, tamaşanı qəbul edirik, — dedi. — Göstərilən nöqsanları da yoldaşlar işləyib düzəldərlər. Salondakılar əl çaldılar və yerlərindən durdular. Bir-bir yanaşıb Siyavuşu, Cavadı, rəssamı təbrik edirdilər. Əlikram: –Gördün də, — dedi — dəysin dədəsinə. Kəbirlinski:
422 –O papurusundan görüm, —dedi. –Sən ki, çəkən deyilsən. –Hərdən-birdən çəkirəm. Foyeyə çıxdılar. Foyedə gənc münəqqid Siyavuşla və rəssamla dayanıb nə barədəsə qızğın mübahisə edirdilər. Kəbirlinski bir qıraqda sütuna söykənib dayanmışdı, onlara baxırdı. Sözlərini eşitmirdi, amma görürdü ki, nə isə çox odlu-odlu danışırlar. Kəbirlinski onlara baxır və qeyri-ixtiyari zövq alırdı — üçü də cavan, gözəl-göyçək idi, səliqə və dəblə geyinmişdilər. İstedadlı, ağıllı-kamallı idilər, bütün ömürləri, şöhrətləri də hələ qabaqda idi. Birdən rəssam nə isə dedi, üçü də bərkdən şaqqıldayıb güldülər, üçünün də eyni açıldı. Münəqqid ərkyana əlini Siyavuşun çiyninə vurub onlardan aralandı, kiməsə ötəri salam verdi, kiməsə əl elədi, kiməsə gülümsündü və qıvraq addımlarla pilləkənləri düşməyə başladı. Nədənsə Kəbirlinski də birdən onun ardınca getdi və aşağı foyedə ona yanaşdı: –Salaməleyküm, — dedi. — Bağışlayın, tanış deyilik, amma çıxışınız mənim çox xoşuma gəldi. Təbrik edirəm. Cavan münəqqid: –Çox sağ olun, — dedi və çevrilib getmək istədi. Kəbirlinski: –Amma bircə məsələni sizə demək istəyirəm, — dedi. –Nə məsələ? –Dediz ki, Kəbirlinskini qovmaq lazımdır. –Bəli. Düz demədim? –Bəs necə olsun axı... –Nə necə olsun. Sizin xoşunuz gəldi Kəbirlinskinin oyunundan? Feyzulla: –Kəbirlinski mənəm, — dedi. Gənc münəqqid diksindi. –Siz? Kəbirlinski... — deyə karıxdı, amma yenə özünü ələ aldı quru bir tərzdə, — çox əcəb, — dedi, — qrimsiz sizi
423 tanımadım. Tanışlığımıza şadam. Amma fikrimdə qalıram. Kəbirlinski: –Mən qırx ildir aktyorluq edirəm, —dedi. –Axı bu cavab deyil. Stajla talant ayrı–ayrı şeylərdir. Mən açıq danışmağı sevirəm, mənim fikrimcə, siz aktyor deyilsiz. Kəbirlinski nədənsə münəqqidin pencəyinin döş cibində ucu görünən mil-mil göy dəsmala baxırdı. –Oğlum, — dedi, — sən cavansan, talantlısan, ağıllı, savadlısan. Bütün ömrün də qabaqdadır. Qabağında da maşallah dağ kimi dədən var. Münəqqid qızardı. Feyzulla sakit–sakit sözünə davam etdi: –Amma mənim altmış yaşım var. Ailə saxlayıram, əlimdə də ayrı heç bir sənətim yoxdur. Olsaydı gedib pinəçi, ya qalayçı, ya dəllək olardım. Amma neyləyim, deyir, altmışında öyrənən gorunda çalar. İndi pis-yaxşı mənimki də bu artistlikdir. Çıxardıb atsalar acından ölərəm. Hiss olunurdu ki, gənc münəqqid bu söhbətə darılır. –Yox, mən elə demədim ki, bəlkə siz başqa rolların öhdəsindən gələ bilərsiz, —deyə vəziyyətdən çıxmağa çalışdı. —Amma bu rolunuz, mənim fikrimcə, müvəffəqiyyətsizdir. Mən də öz şəxsi fikrimi dedim. Kəbirlinski: –Çox sağ ol, bala, — dedi, —allah səni xoşbəxt eləsin... sözü mərd–mərdanə deməyindən xoşum gəldi. Amma mənim də, vallah bir təqsirim yoxdur. Srağa gün... Gənc münəqqid: –Bağışlayın, — dedi, — yoldaşlarım küçədə gözləyir məni... Sağ olun. Kəbirlinski foyedəki güzgüyə tərəf getdi, uzun–uzadı baxdı.
Eldar radionun pilləkənləriylə qalxanda Aydınla rastlaşdı. Aydın: –Xəbərin var? — dedi. — Rəna ərə gedir. Eldar udqundu:
424 –Yalan sözdür, — dedi. –Nə bilim, dedilər mənə. Deyirlər bu gün elçi gələcək evlərinə. Eldar dinmədi, Aydından aralanıb pilləkənlərlə ikinci mərtəbəyə qalxdı. Boş otaqların birinə girdi, daldan qapının cəftəsini vurdu. Əvvəl papiros çıxartdı, titrəyən barmaqlarıyla kibrit çəkdi, yandırdı, kəsik-kəsik sümürdü, sonra dəstəyi götürüb zəng vurdu. Nömrə məşğul idi, asıb dərhal yenidən zəng elədi. Yenə asdı, yenə nömrəni yığdı. Dördüncü ya beşinci dəfə cavab aldı. –Allo.
–Salam, — dedi, — mənəm. –Tanıdım. –Rəna, bir söz eşitmişəm. Rəna sakit və bir qədər bezgin səslə: –Düzdür eşitdiyin, — dedi. — Bu axşam elçi gəlir mənə. Eldar yanındakı pəncərənin sınığını, laxlamış cəftəsini, pəncərə arxasındakı mənzərəni, şəhəri, evləri, tüstüləri, dənizi, gəmiləri sanki birinci dəfə görürdü. Həyətdə sürücü maşını heç cürə işə sala bilmirdi. Motor dişovan maşın kimi uğuldayır, sonra susurdu. Telefon sükuta qərq olmuşdu. Eldar əlindəki qələmlə stolun üstündəki kağıza "Eldar. Eldar Ələsgərov. Ələsgərov Eldar. Eldar. Eldar" sözlərini yazırdı. Rəna: –Eldar, məndən niyə inciyirsən, — dedi, —söhbətimiz yadında, özün demədin ki, hələ 5-6 il evlənmək fikrim yoxdur. Cürbəcür planların var, Moskvaya getmək, oxumaq, kino çəkmək. Kim bilir ondan sonra nə fikrə düşəcəksən. Bu qədər vaxta yəqin məni də unudacaqdın. Altı ilə kim bilir nə, olacaq. İndi məni yaxşı yerdən istəyirlər. Oğlanı da tanıyıram. İnsan adamdır. Anam da deyir axmaq olma. Dünən mən... Eldar ardına qulaq asmadı. Dəstəyi qoyub otaqdan çıxdı.
Siyavuşla Cavad radioya çağrılmışdılar. Təzə tamaşaya həsr 425 olunmuş müsahibəyə. Onların çıxışlarını Eldar lentə yazacaqdı. O, studiyanın qabağındakı otaqda — səsyazan cihazlar olan otaqdaydı. Cavadla Siyavuş studiyanın içindəydilər. Bu otaq studiyadan qalın divarla və səs keçirməz iki qat şüşəylə ayrılmışdı. Şüşə divardan studiyanın içi aydın görünürdü, amma orda top atılsaydı, burda eşidilmirdi. Siyavuşla Cavad studiyada oturub yavaşdan söhbət edirdilər. Onlar radioya çoxdan gəlib gedirdilər, amma studiyanın kiçik bir fəndini unutmuşdular. Ya da heç buna fikir vermirdilər: mikrofonun açarı açıq olanda studiyada pıçıltıyla deyilən söz belə qabaqdakı otaqda iri dinamikdən gur səslə yayılır. Studiyadakı adama elə gəlir ki, o, xısın-xısın, yavaş-yavaş danışır. Daha bilmir ki, o biri otaqda səsi gur–gur gurlayır. Siyavuşla Cavad teatrdan, tamaşadan, biri günkü premyeradan danışırdılar. Eldar onların söhbətinə fikir vermir, lentləri, cihazları rahlayırdı. Birdən o, studiyadan eşidilən söhbətə diqqət eləməyə başladı, ondan danışırdılar. Siyavuş: –Yox əşi, — dedi, — doğrudan deyirsən Kəbirlinskinin oğludur? Cavad:
–Bəs bilmirdin — dedi –Yox, hardan bilirdim. Bu ki, mənim tələbəmdir. –Hə. Sən də o gün bunun yanında başlamısan Kəbirlinskini söyməyə. Kişi əməlli-başlı səndən inciyib. Gülüşdülər. Siyavuş: –Kəbirlinski ayrı aləmdir, — dedi. –O gün tutub məni ki, Siyavuşa de məni acılamasın. Yaxşı yadıma düşdü, deyirəm, axı sənə nə isə deməliyəm, yadımdan çıxır. Kəbirlinskinin könlünə zvaniya düşüb. O gün məni tutub ki, bəs altmış yaşım tamam olub, Siyavuşa de, mənə ad verdirsin. –Deyəydin keçəl dərman bilsə öz başına elər də.
426 Hər ikisi güldü. –Mən də deyirəm də. Deyirəm, a kişi, bu cür əjdahalar qalıb burda, sən də ad davası eləyirsən. Amma, zarafat bir yana bir Siyavuş, yazıqdı, qoca kişidir. Bəlkə belə xudmani yığışıb öz aramızda ona yubiley-filan bir şey eləyəydik. Bir blaqodarnost, bir də pul yığıb vazdan-zaddan bir şey alardıq, vəssalam. Siyavuş: —Nə olar ki, mümkündür, — dedi. — Amma, bilirsən, iştah diş altındadır, Blaqodarnost verəcəksən, gələcək ki, maaşımı artır, maaşını artıracaqsan, gələçək ki, mənə baş rol ver. Cavad:
–Yox, bu elə kişi deyil, allahın fağırıdır, öz yerini də biləndir, — dedi, — amma bunun könlündən bilirsən nə keçir. İstəyir teatrda bir balaca yubiley düzəldək ona. Çağırsın qohum-qardaşın, ləzzət çəksin. —Pis olmaz. Feyzulla Kəbirlinskinin yubiley gecəsi. Hamlet. Otello. Od gəlini. Fortinbrasın 3-cü əsgəri — Kəbirlinski. Otellonun dördüncü gözətçisi — Kəbirlinski. Beşinci ərəb — Kəbirlinski. İkinci skelet — Kəbirlinski. –Sən zarafat edirsən, amma, vallah, belə afişa versən, camaat tökülüb gələr. Kəbirlinskini kim tanıyır, amma zalım balasının adı gur-gur guruldayır: Feyzulla Kəbirlinski! Deyəcəklər görəsən bu haranın böyük artistidir. Siyavuş: –Bəli, —dedi. —Kəbirlinski, Ərəblinski. —Sonra üzünü şüşəyə tutub, — yaxşı, bu Kəbirlinskinin oğlu bizi niyə bu qədər yubadır, — deyə əlavə etdi, — yazsın çıxıb gedək işimizə də. Eldar divara söykənmişdi. Rəngi sapsarı, dodaqları göm– göy idi. Şüşə arxasından Cavadın ona əl elədiyini görüb tələsik çevrildi, cəld otaqdan dəhlizə çıxdı. Qapıda Məcidlə toqquşdu. Məcid onu görüb irişdi, üst dodağını çirmədi, qızıl dişləri
427 göründü. Çənəsindəki iri xalın üstündən qızılı tüklər uzanırdı. Məcid: –Privet Kəbirlinski, — deməyiylə Eldarın ona şillə çəkməsi bir anda oldu. Aydın dəhlizin o başından özünü atıb Eldarı qucaqladı, kənara dartdı... Axşam Eldarla Aydın "Drujba"da kiçik stolun arxasında oturmuşdular. Masanın üstündə balıq kababı, göyərti, araq şüşəsi və qrafin vardı. Şüşədəki arağı içib qurtarmışdıdar. Əlavə sifariş verdikləri üç yüz qram hələlik qrafinin içində idi. Musiqiçilər ritmik rəqs havası çalırdılar, oynayanlar da vardı. Xüsusilə bir oğlanla bir qız heç aradan çıxmaq bilmirdilər. Onlar müasir dəbdə bir-birindən aralı rəqs edir, hərə müstəqil surətdə öz rəqs hərəkətlərini icra edirdi: yalnız baxışlarıyla bir-birinə bağlanırdılar. Eldar içib nəşələnmişdi, kefi bir az durulmuşdu. Elə bil o həmişəki qaraqabaq, qaşqabaqlı oğlan deyildi. Elə hey danışır, danışırdı. —Aydın, — deyirdi, — sən elə bilirsən mən o Məcid qurumsağı xub əzişdirə bilmərəm. Vallah qol-qabırğasını sındırıb şil-küt elərəm onu. Amma eləmirəm, niyə, çünki o saat gedəcək şikayətə, məni qovacaqlar işdən. Mən bu işdən gedə bilmərəm, Aydın. Gərək iki il də işləyəm. İki ildən sonra... Aydın: —İki ildən sonra nə olacaq ki? — deyə soruşdu. Eldar başını süfrədən qaldırıb dalğın-dalğın uzaqlara baxdı, üzünə xəyalpərvər bir ifadə çökdü, siqareti sümürüb tüstüsünü həlqə-həlqə havaya buraxdı. –O, o... iki ildən sonra burdan diplomu alıb gedirəm Moskvaya, vısşi rejissorski kurslara. –Necə düşəcəksən ora? –Niyə düşmürəm. Cibimdə diplom desən diplom, pul desən pul.
–Orda pul keçmir. O bizdədi pulnan ali məktəbə girmək. 428 –Asta ye, boğazında qalar, soruşub öyrənmişəm, lap yaxşı keçir. İntəhası bizdə nəqd puldur, orda podarka-filan, gərək lazım olan adamları qonaq eləyəsən. Orda komissiyada cavan qızlar-arvadlar çoxdu, bir-ikisinin başını tovlayacam, işim gedəcək yağ kimi. –Ay zalım, deynən bazlığa gedirəm də. Eldar:
–Yox, — deyə bərkdən qışqırdı. Elə bərkdən qışqırdı ki, ətraf stollar arxasında oturmuş adamlar çönüb onlara baxdılar. Eldar sərxoş bir inadla dönə-dönə bərkdən təkrar etdi, — yox, çanımçün yox, Aydıncanı yox, anamın ölmüşünə yox. Ancaq kurslara düşənəcən. Düşdüm, qurtardı, daha nə qız, nə içki, nə gəzmək, nə filan. Gecə-gündüz oxuyacam, Aydın, yuxu yatmayacam, çörəksiz, susuz qalacam, amma oxuyub hər şeyi öyrənəcəm. Ondan sonra gələcəm bura — o, qrafindən qədəhə araq tökdü, iri bir qurtum aldı, — pıf zəhirmar, — deyə üz- gözünü turşutdu, çörəkdən bir tikə götürdü, — gələcəm bura... hə, onda baxarıq. Tamaşa onda olacaq. — Aydının düz gözlərini içinə baxdı. — Siyavuşu neyləyəcəm, Aydın, əgər bilsən? Aydın:
–Mən nə bilim, — dedi. —Siyavuşu götürəcəm özümə müavin. –Yəni ministr–zad olacaqsan? –Hələ bilmirəm. Amma hər halda bir böyük vəzifə tutacam. Siyavuşu da götürəcəm özümə müavin. –Birdən istəmədi sənə müavin olmaq? Eldar bir an susdu. Görünür, xəyallarında bu variantı düşünməmişdi. Nəhayət: –Niyə istəmir? — dedi, — nə qədər istəsə maaş təyin eləyərəm. Lap öz maaşımdan da artıq. Amma gərək mənim müavinim olsun, mütləq. Zəngi basıb çağıracam yanıma. Girib içəri güləcək. Amma mən gülməyəcəm. "Gülməli nə var, yoldaş Siyavuş, — deyəcəm. Bəlkə deyəsiz biz də gülək. Yox,
429 deyəcək, Eldar, elə-belə. Eldar yox, yoldaş Ələsgərov — deyəcəm. Evinə qonaq gələndə Eldar deyərsiz, bura idarədir, burda mən yoldaş Ələsgərovam. Özü də zəhmət çəkin, işə vaxtında gəlin. Bu gün on beş dəqiqə gecikmisiniz". Aydın:
—Fantansan, —dedi, — Siyavuşun bağrı çatdar. Eldar məmnun halda gülümsündü. —Bəs nə bilmisən, — dedi. — Cavadı bilirsən neyləyəcəm? –Onu da müavin eləyəcəksən? –Yoox. Onu qoyacağam qalsın səhnədə, oynasın. Amma hər müzakirədə durub deyəcəm ki, Cavad yoldaş yenə primitiv obraz yaradır, yenə rolunun öhdəsindən gələ bilmir, Məcid... –Hə, hə, Eldar, mən ölüm, — deyə Aydın ləzzətlə əlini əlinə sürtdü, — Məcidi neyləyəçəksən? –Məcidi redaktorluqdan çıxardıb eləyəcəm artist, özü də ancaq bircə rolda çıxış eləsin —çaqqal rolunda. Yenidən rəqs musiqisi başlandı. Yenə bayaqkı oğlanla qız ortaya çıxdılar. Amma indi aram rəqs çalınırdı, onlar qucaqlaşıb oynayırdılar. Qız oğlanın köksünə qısılmışdı, başını onun çiyninə qoymuşdu. Oğlan qızın saçlarını oxşayırdı. Aydın acıq həsəd hissiylə onlara baxırdı. Eldar: –Gəl içək, sənin sağlığına, — dedi. İçdilər. Eldar:
–Gör hələ səninçin nələr eləyəcəm, — dedi. Aydın:
–Yaxşı, bəs özün nə olacaqsan axı? — dedi. –Özüm sənətkar olacam, Aydın, böyük sənətkar, o vazifə- zad müvəqqəti şeylərdi, əsas isə mən fikrimi verəcəm rejissorluğa və aktyorluğa. Həm rejissor, həm aktyor. Öz teatrım olacaq e, məsələn, necə demirlər Tovstonoqov teatrı, ya nə bilim Oxlopkovun teatrı, bax mənim də elə teatrım olacaq. Aydın:
430 –Maşın da ki, sama saboy, —dedi. –Əlbəttə, maşınım da olacaq. Özüm də sürəcəm, şoferim də olacaq. Hər dəfə premyera günü maşını göndərəcəm Rənagilə, on dənə də bilet özünə, ərinə, anası, atası, podruqaları, kimi istəsə gətirsin. Aydın: –İçək sənin sağlığına, —dedi. –İçək. Mən bilirəm Aydın, sən elə bilirsən mən piyanam, amma özüm ölüm, zərrə qədər piyan deyiləm, bax, nə qədər içirəm tutmur məni, bilirəm, sən ürəyində inanmırsan mənə, bəlkə gülürsən, amma özüm ölüm, hamısı olacaq bunların, ad da, maşın da, kalan pul da. –Bilirsən, Eldar, inanıram, hamısı olacaq. Amma çox gec olacaq e... Yaşımız ötəcək. Kaş onlar hamısı bax indi, bu saat olaydı, bu yaşımızda. Musiqiçilər yavaş-yavaş alətlərini yığışdırırdılar. Adam seyrəlmişdi. İşıqların bir qismi keçirilmişdi. Dəniz tərəfdən əsən külək pərdələri yellədirdi.
Həcər: –Lül–piyan gəlib, — dedi. –Harda içib, kimnən? –Mən nə bilim, — sükutdan sonra əlavə etdi, — yazıq dərdindən içir də. Cavandır, geyinib-gəzmək istəyir. Gördüyü nədir, sənin sir-sifətin. Feyzulla qaranlıqda Həcərin çarpayısına tərəf çevrildi. –Bilirsən, Həcər, — dedi, — mən çox fikirləşirəm. Düz deyirsən, o mənə görə xəcalətli niyə olsun. Niyə düzünü açıb deməyək. Deməyək ki, bala, sən də balaca kişinin oğlu deyilsən. Sənin atan da beş kişinin biri idi. Qaranlıqda Həcərin üzünün ifadəsini görmədi. Ancaq onun əllərini öz ağzında hiss elədi. Həcər ovcuyla bərk–bərk onun ağzını yumub: –Sus, sus, görüm, — deyə pıçıldadı. 431 Feyzulla özü də bilirdi ki, heç bir vaxt ürək eləyib həqiqəti Eldara aça bilməyəcəkdir. ...İsgəndər Muradəliyev arvadı Qəməri və yeddi aylıq oğlunu Şuşaya istirahətə aparırdı... Yola axşamüstü çıxmışdılar ki, istiyə düşməsinlər. İyulun cırhacırı idi. Xırdalan tərəfdə dəmir yoluyla şose yolu çarpazlaşan yerdən keçəndə qaranlıq idi. Yaxınlaşan qatarı görməmişdilər. Gözətçinin səhlənkarlığından şlaqbaum bağlanmamışdı. Dəmir yolunu keçəndə sürücü sürəti dəyişdi, üçüncüdən ikinciyə qoşdu, motor söndü, maşın qatarın qarşısında qaldı. Tale kimi qaçılmaz və müdhiş bir labüdlüklə üstlərinə gələn qatarın yaxın nəfəsini duyanda Qəmər qışqırdı, bayıldı. İsgəndər iradəsinin son fəal çırpıntısıyla uşağı Qəmərin qucağından qapıb yolun kənarına atdı. Uşaq salamat qaldı. Bircə sol qıçı şikəst olmuşdu. Qalan hamısı həlak olmuşdu. Qəməri məscidə gətirib yuyanda döşündən süd axırdı. Həcərlə Feyzullanın övladı yox idi. Uşağı saxladılar, böyütdülər, öz adlarına keçirtdilər, həqiqəti gizlətdilər.
Səhər Eldar masanın arxasında oturub qatıq içirdi. Ağrıdan başı çatlayırdı. Feyzulla üzünü qırxırdı. Geyinib çıxanda Həcər:
–Feyzulla, — dedi, — sabah premyeradı, bizə də bilet gətir. İkisin, Eldarla mənə, ikisin də Anaxanımgil istəyiblər. Eldar: –Mən getməyəcəyəm, — dedi. Feyzulla: –Həcər, çətindir, —dedi. — Biletçün qırğındır. Həcər: –Daha bu lap ağ oldu, — dedi,— özün işlədiyin teatra da bilet tapa bilmirsən. Allah bilmirəm niyə səni belə aciz–avara yaradıb. –Yaxşı, yenə başlama. Anaxanıma söz vermə, Eldar da istəmir, sənə bir bilet düzəldərəm. 432 Pilləkənlərlə düşəndə arxadan Həcərin səsini eşitdi: –Sən mənə bilet gətirmə, gör iki gözüvü bir deşikdən çıxardaram, yoxsa yox.
Kassaçı: —Yox, yox, yox, — dedi, — bir dənə də bilet qalmayıb. —Axı mən bu teatrın işçisiyəm. —Teatrın iki yüz yetmiş işçisi var. Feyzulla administratorun yanına gəldi. —Canımçün, Feyzulla, sabahla biri günə heç bir şey eləyə bilmərəm, sonrakı günlərdən birinə gözüm üstə, neçə bilet istəsən. Feyzullanın hər yerdən əli üzülmüşdü. Siyavuşun yanına getmək istəmirdi, ancaq ayrı əlacı qalmamışdı. Siyavuşun otağına elə hey adamlar girib çıxırdı. —Necə yəni gələ bilmir, — deyə Siyavuş kiməsə qışqırırdı, —gələr, canı da çıxar, sabah tamaşadı, bu nə oyundur çıxarır. Kimsə: –Bu səhər qaynanası ölüb, — dedi. –İstəyir lap bütün qohum-əqrəbası qırılsın, sabah burda olmalıdır, bu basabasda kimnən əvəz eləyəcəm onu. Telefon zəng çaldı, Siyavuş dəstəyi qaldırdı: –Yox, — dedi. — Sabah axşam. Biri gün gündüz və axşam. Bəli. Dəstəyi asdı. –Aslan, — deyə qapının yanında dayanmış oğlana müraciət elədi, — proqramlarda Səlimovun yerinə Hacıyevi qeyd elə. Sabir, sən də denən səhnədə stolun üstünə qara yox, ağ telefonu qoysunlar. O dünənkini. Yenə zəng olundu. Siyavuş: –Bəli, — dedi. — Bəli, mənəm, buyurun, əleykisalam. Bağışlayın, indi imkanımız yoxdur. Bazar ertəsi zəng elərsiz. Dəstəyi qoyan kimi yenidən zəng çalındı. — Bəli, bəli. Yox, yox, heç bir şey eləyə bilmərəm. Bir bilet də qalmayıb.
433 Bilirəm, çox yaxşı, qəzetinizə böyük hörmətim var, amma sabaha heç bir şey mümkün deyil, biri günə tapşıraram. Dəstəyi qoydu. –Aslan, Şərifə xanıma de gəlsin mənim yanıma, — birdən küncdə dayanmış Feyzullanı gördü. — Kəbirlinski, sən nə deyirsən? Feyzulla: –Siyavuş müəllim, — dedi, — sizə bir işim düşüb, heç üzüm də gəlmir. –Kəbirlinski, uzatma. De görüm nə deyirsən. –Deyirdim bu gün mənə bir bilet bəlkə... Siyavuş qəti səslə: –Yox, — dedi. –Hə? –Dedim ki, yox. Mən bilet paylamıram. Bu iş üçün nahaq gəlmisən mənim yanıma, —zəng çalındı, — bəli, mənəm. Gəlirəm, siz başlayın, bu saat gəlirəm, — dedi. — Onsuz da başım qazana dönub, Kəbirlinski, — tələsik otaqdan çıxdı. Feyzulla yavaş–yavaş aşağı düşdü, teatrdan çıxıb radioya gəldi. Fikir onu almışdı. Arvada nə cavab verəcək, evə nə üzlə gedəcək. –Nə olub, Kəbirlinski, qaşqabağın yer süpürür. — Məcidi səsindən tanıdı. –Heç, ay Məcid, — dedi, — fikirləşirəm. –Xeyir ola, nə fikirləşirsən belə. –Fikirləşirəm ki, mənim kimi bir insanın yer üzündə yaşamağının nə mənası var. –Bıy, sağ ol... –Altmış il ömür sürmüşəm, nə bir qəpiklik iş görmüşəm, nə bir xətir–hörmətim var. Sabah yıxılıb öləm, kimin vecinə olacaq. Bir aydan sonra adım da yadından çıxacaq hamının. –Nə olub, özünütənqidə keçmisən? –Yox, bilirsən, adam papağını qoyur qabağına, fikirləşir, bütün ömrüm lent kimi keçir gözümün qabağından, görürəm ki,
434 elə əvvəlcədən düz yolumla getməmişəm. Bütün ömrüm hədərə çıxıb gedib, indi də daha gecdir. –Nə olub, Kəbirlinski, bu gün yenə fəlsəfə qırıldadırsan? Bəlkə bir şey–zad deyən olub sənə, ürəyivə-zada toxunublar, vallah hamısını qataram bir-birinə, səni çöldən tapmamışam ki... –Ey ay Məcid, qırx ildir teatrda işləyirəm, qarderobşik qədər hörmətim yoxdur. Adam yerinə saymırlar məni, it dəftərində adım yoxdur. Bir bilet nədir ki, onu da mənə çox gördülər. Onlar dəhlizlə gedirdilər, Eldar qabaqlarına çıxdı, Feyzullanın Məcidlə danışdığını görüb üzünü yana çevirdi. Bu hərəkəti Məcidin nəzərindən qaçmadı. Məcidin gözlərində cinlər oynadı, bic-bic gülümsündü. –Kefini pozma, Kəbirlinski, — dedi, ondan aralanıb uzaqlaşdı. Feyzulla rolunu yazdırdı, bufetdə bulkayla kefir içdi, binadan çıxırdı ki, daldan səs eşitdi, dönüb baxdı. Məcid ikinci mərtəbənin pəncərəsindən boylanıb onu haraylayırdı. —Kəbirlinski, bir bura zəhmət çək. Feyzulla geri döndü. Məcid pillələrdə onun qabağına çıxdı. –Bayaqkı sözlərin yaman mənə yer elədi, Kəbirlinski, — dedi, — gedib mestkomla danışdım. Sənə ikiadamlıq dəvətnamə aldım. Amma sizin teatra yox, Akademiyaya. Özü də sabaha yox, bu günə. Sabah, bilirəm tamaşadı, məşğulsan. Bu gün vur arvadı da qoltuğuna gəl Akademiyaya — yaxşı yığıncaq var orda. Bax, görürsən, burda da yazılıb Dantenin yubileyidir. Dante məşhur italyan şairidir, 700 il bundan qabaq yaşayıb. Bax, adıvı da yazdırmışam. Feyzulla dəvətnaməni alıb baxdı. Doğrudan da dəvətnamədə "ikiadamlıq" sözləri və onun adı, familiyası yazılmışdı: "Hörmətli yoldaş Feyzulla Kəbirlinski! Sizi böyük italyan şairi Dante Aligyerinin anadan olmasının 700 illiyinə həsr olunmuş təntənəli yığıncağa dəvət edirik.
435 I — hissə Dantenin həyat və yaradıcılığı haqqında məruzə. II — hissə Böyük konsert". Gecənin tarixi də əllə yazılmışdı — mayın 11-i, yəni bu gün. Məcid: –Səliqəli geyin ha, Feyzulla, — dedi, — üst-başıva fikir ver, hökumət-zad olacaq. Feyzulla dili-dodağı əsə-əsə: –Çox sağ ol, bala, — dedi, — çox sağ ol, — ayrı söz deyə bilmədi. Qəhərlənmişdi. Evinin pilləkənlərini quş kimi çıxdı. Amma içəri girəndə özünü tox tutdu, təmkinlə danışdı: –Arvad, hazırlaş, — dedi. — Bu axşam Dantenin yubileyinə gedirik. –Hara? –Dantenin yubileyinə. Heç bilirsən Dante kimdir? Böyük İtaliya şairidir. Özü də yeddi yüz il bundan əvvəl yaşayıb. Həcər:
–Bıy, mənim orda nə işim var? — dedi. –Bəs demirdin məni teatra, konsertə apar. Teatr, konsert bunun yanında nədir ki? Yubiley bilirsən nə olan şeydir? Təntənə, bayram. Doklad da olacaq, konsert də. Hələm–mələm adama bilet vermirlər. –Bəs sənə nə əcəb veriblər, gün hayandan çıxıb. –Bizə də bir gün düşər də. Altmış ildir külüng çalıram, saç- saqqal ağartmışam. Özü də adımı da yazıblar e... Məxsusidir. Di yaxşı, hazırlaş, mənim də qara kostyumumu ütlə. Feyzulla arvadıyla nə isə təzə bir tonda, yeni bir intonasiya ilə, göstəriş, əmr ədasında danışırdı və qəribədir ki, arvad da bu tonu etirazsız qəbul edir, ərinin dediklərinə əməl edirdi. Qara kostyumu sandıqdan çıxartdı, çırpdı, üstünə su səpdi, səliqəylə ütülədi, şalvarın bükümü taxta kimi dümdüz oldu. Yaş əskiylə Feyzullanın qara çəkmələrini də sildi, parlatdı. Yeddiyə hazır oldular. Həcər arada vaxt tapıb bir Anaxanımgilə də baş çəkdi, təzə xəbərdən agah elədi onu, dedi
436 ki, İtaliyadan şair gəlib, biz də onun gecəsinə gedirik, Bakıda say-seçmə adamları çağırıblar. Feyzullaya məxsusi dəvətnamə göndəriblər. Bu bahar axşamı Bakının küçələri adamla dolu idi. Cavan oğlanlar, qızlar qol-qola gəzirdilər. Feyzulla da Həcərin qoluna girmişdi. Həcər qara gülməxmər paltarını geymiş, çiyninə ağ ipək örpəyini salmışdı. Ayağında dikdaban qara lak çəkmə vardı. Neçə illərdən bəri ilk dəfə idi ki, belə qol-qola küçəyə çıxmışdılar, neçə illərdən bəri ilk dəfə idi ki, deyişmir, dalaşmırdılar, Həcər də deyinmirdi, gülümsünürdü. Feyzulla: –Belə görünür, bizim teatrdan bircə mənə veriblər, — deyirdi. — Uşaqlardan heç biri bir şey demədi. Alsaydılar, o saat deyərdilər. Səkkizə beş dəqiqə qalmış Akademiyanın qabağına çatdılar. Qapını itələyib içəri girdilər. Qəribədir ki, qaranlıq idi, adam da gözə dəymirdi. Geniş mərmər pilləkənlərə tərəf addımladılar, birdən səs eşidib dayandılar. Kimsə boğuq bir səslə oxuyurdu, səsi binanı başına almışdı:
Paytona mindir mani.
Feyzulla baxıb oxuyanı gördü. Qarovulçuydu. Qarovulçu da onları gördü. Oxumağına ara verib onlara yanaşdı: –Kimi istəyirsiz, ara? — dedi. Feyzulla bayaqdan bəri ovcunda hazır tutduğu dəvətnaməni təmkinlə qarovulçuya uzatdı. Qarovulçu dəvətnaməyə etina etmədən: –Bu nadir? — dedi. Feyzulla: –Yubiley də, — dedi, qarovulçunun gözünü döydüyünü görüb əlavə etdi, — bəs yubiley burda deyil? Dantenin yubileyi... Qarovulçu patron kimi açıldı: 437 –Ha da, gündə birinin yubileyidir. Bir gün Davıdovun, sabah Mamedovun, onunçün dükanda spiçka tapılmır da... dünən əldən almışam. Beş korobka... on beş kopeyka. Feyzulla və Həcər maddım-maddım qarovulçuya baxırdılar. Qarovulçu doyunca deyinib ürəyini boşaltdı. Sonra onlara tərəf döndü: –Yox, qardaş, — dedi. — Bu gün burda yubiley-zad yoxdur. Səhv eləmisiz. Yəqin ayrı gündür. Feyzulla: –Axı burda mayın 11-i yazılıb, — dedi. Qarovulçu özündən çıxdı. –Kişi, nə istəyirsən, nə qaribə adamsan, dedim yoxdur, vassalam. Burda heç kəs yoxdur, hamı gedib evinə, iş qurtarıb. Siz də çıxın gedin evinizə. Pilləkənlərdən addım səsi eşidildi. Yuxarıdan eynəkln bir oğlan düşürdü. –Nədir, Aristakes dayı, —deyə qarovulçuya müraciət etdi. Aristakes əyilib aliminium çaynikdən bankasına çay tökür, zumzümə edirdi. Başını qaldırıb: –Nə bilim, deyir yubileyə gəlmişik, deyirəm burda yubiley– zad yoxdur, elə manimla spor eləyir. Cavan oğlan Feyzullagilə yaxınlaşıb salam verdi, dəvətnaməni alıb baxdı, güldü: –Əmi, kimsə sizinlə zarafat edib, — dedi, — bu yubiley bir həftə bundan qabaq oldu. Feyzulla: –Axı..., –dedi və udqundu, — burda yazıblar 11 may. Oğlan: –Kimsə əlnən yalandan yazıb. Kimsə zarafat eləyib, — dedi və xudahafizləşib getdi.
Paytona mindir mani.
Qarovulçu yenə bir ağız oxudu, səsi boş binada hamamdakı 438 kimi yayıldı. Feyzullayla Həcər küçəyə çıxdılar. Feyzulla gözünü qaldırıb Həcərə baxa bilmirdi. Bilirdi ki, Həcər bu saat açılacaq: yerə soxum sənin fərsiz boyunu, mən də deyirəm axı... Kimdir səni adam yerinə qoyan? Amma Həcər də dinmirdi. Beləcə lal–dinməz addımlayaraq metro stansiyasına çatdılar. Həcər: –Metro, —dedi. Feyzulla boğuq səslə: –Hə, —dedi. Çırtma vursaydılar ona, qan damardı. Həcər Feyzullanın çoxdan yadırğadığı yumşaq və həlim səslə: –Gəlsənə metroya gedək, gəzək, ay Feyzulla, — dedi. Feyzulla: –İstəyirsən gedək, — dedi, sonra xəbər aldı, — heç metroya minmisən? Həcər ani sükutdan sonra: –Yox, —dedi, — hələ minməmişəm. Təbəssümə bənzər bir şey Feyzullanın dodaqlarına qondu. –Bah, onda kef çəkəcəksən, — dedi, — bir özgə aləmdir. Beş qəpikləri yarığa atdı. –Keç.
Həcər keçdi. Feyzulla: –Beş qəpik atmasaydım keçə bilməzdin, — dedi, —o saat adamın qıçından vurur. –Sən nə danışırsan. –Bəli, bəli, görürsən, bu da yeriyən pilləkən. Həcər: –Bıy, ay Feyzulla, bu nə qiyamət şeydir, — dedi. Feyzulla arvadının təəccübündən daha da həvəslənir, təcrübəli bələdçi kimi metronun müxtəlif möcüzələrini Həcərə göstərir, danışır, izahat verirdi.
439 Həcər də elə hər şeyə təəccüblənir, hər şeydən zövq alır, elə hey için çəkirdi. Sabah yəqin ki, Həcər yenə deyinəcək, söylənəcək, Feyzullanın gününü göy əskiyə düyəcəkdi. Amma bu gün onun könlünü qırmaq istəmirdi. İstəmirdi Feyzulla bilsin ki, düz iki aydır — metro açılandan bəri Həcər hər səhər həmin bu qatarlarla bazara gedib gəlir.
Yüklə 3,29 Mb. Dostları ilə paylaş:
|