A n a r əsərlər I hekayələr, povestlər

MƏNƏVİYYATIN ƏKS DƏRİNLİKLƏRİNDƏ: 

OKEANINDA VƏ KOSMOSUNDA 

 

Anarın nəsri,  şübhəsiz onun çoxşaxəli yaradıcılığının nüvəsini 

təşkil edir. Yazıçının nəsri 60-cı illərdən ta günümüzədək 

özünəməxsus zənginləşmə, dərinləşmə yolu keçmiş, gəlişməsində 

yeni çalarlar, özəl keyfiyyətlər qazanmışdır. Onun nəsr 

yaradıcılığındakı poetik təkamülün ritmlərini sanki bir-birindən 

doğulan, fəqət ayrı-ayrı dünyalardan keçən  əsərlərin ümumi 

 13 

arxitektonikasında aydınca bəlirləmək olur. Yazıçının daim gərilən 

üslubu, birərli-analitik təhkiyəsi, öz daxili enerjisinə güvəncli süjet-

obrazyaratma çəmləri, yorulmaz ideya axtarışları onun nəsr 

poetikasının dinamikasını təmin edir.  

Anarın bir əsərindən o birinə qapı açılır. Hər bir əsərin mövzu, 

üslub və forma bitkinliyi olduğu üçün bu "poetik məkana" sığdırılan 

hər bir detal incəliklərinə  qədər işlənildiyindən həmin "poetik 

məkana" sığmayanlar da yeni bir əsərin obraz potensiyasına çevrilir. 

Dərinlik genişlənmə, budaqlanma, dürləşmə situasiyası yaradır. Bir 

əsərin ötəri cizgisi, epizodik obrazı yeni bir əsərdə fokuslaşdırılır, 

mayalanmış bədii hüceyrənin orqanizmə çevrilməsi, doğuluşu, həyat 

qazanması kimi təbii bir proses baş verir. Bu mənada Anarın bütün 

nəsr  əsərləri bütöv, sürəkli bir romandır. Dünya ehramının  şüuraltı  

labirintlərində hörümçək torlarını  yırta-yırta gedən,  əlindəki lampa 

ilə qaranlıqları  işıqladan kahin bilib-bilmədiklərimizi bizə sirr 

gözəlliyi ilə açır… 

Anarın antik fəhmi onun bədii dünyagörüşü və düşüncə 

texnologiyasını klassik nəsrdən (məsələn, Lukian, Rable, Servantes 

satirasından, "Kəlilə  və Dimnə" müdrikliyindən) çağdaş  nəsrin 

modern axtarışlarınadək dünya bədii mədəniyyətinin  bütün buğum 

nöqtələrinə qaynaqlayır. Çağdaş  nəsr prosesi XX əsrin ikinci 

yarısından günümüzədək olan dövrü əhatə edir ki, bu  dövrün bədii 

atlasında Azərbaycan  nəsri həm də Anar yaradıcılığı ilə  dəyərincə 

təmsil olunmaqdadır. Çağdaş nəsr axtarışlarında Anarın yeri seçkincə 

görünür. Bu fikri ayrı variasiyasında belə də demək olar: Anar çağı 

ilə bütöv, dolğun, ahəngdar görünür. Anar nəsrində Zaman - saat 

kimi çıqqıldayır, hər Anın - əbədiyyət qədər zəngin və  ləzzətli 

olduğu duyğusu yaradılır. Altmışıncılar sırasında Anar dövrünün 

yazarları ilə  bənzəyişlərindən daha çox bənzəməzliklərinə görə 

nəsildaşdır. Yazıçı özü də "Nəsrin fəzası" adlı dəyərli araşdırmasında 

"Yeni Azərbaycan nəsrinin" yaradıcılarını ortaq bir müstəviyə 

gətirməyə çalışsa da, yenə  məhz onların bənzərsizliklərində, 

problemə ayrı  tərzdə yanaşmalarında "Yeni nəsrin"  ədəbi ruhunu 

görürdü.  

İnsanın daxili aləminə enməyin Balzak, Tolstoy, Dostoyevski, 

Unamuno bədii üsulundan ayrı bir səpkidə, ancaq gələnəkli bir 

bağlantıda təzahürü Yeni Çağ dünya nəsrinin estetikasını müəyyən 

etdi. Buradakı realizm mistika və sürrealizmə varmasında da, sosial 

 14 

problemləri insanın içərisinə ötürməsində, onları  şüuraltında 

oynatmasında, xırdalıqları qurdalamasında da daha inadlı idi. 

Dostoyevski və Eynşteyn "atomik başlanğıca", Markes və Priqojin 

isə materiya və ruhun "özünütəşkil stixiyasına", "xaosdan nizam" 

yaranmasına istinad etməklə çağlarının bədii və elmi təfəkkürünün 

konsentrasiya - birləşik nöqtələrini tapmış olurlar. Azərbaycan 

nəsrində Anar şüuraltı psixologiyanın dərinliklərini belə inadla 

araması ilə milli bədii düşüncəmizi çağdaş sorulara urcah edir. 

Markesin Melkiadesi ("Yüz ilin tənhalığı") isti Makondo şəhərciyinə 

qaraçının gətirdiyi buz külçəsinə  əlini vurub heyrətlə "Bu bizim 

əsrimizin ən böyük kəşfidir!" deyirsə, Anarın ‘eyzulla Kəbirlinskisi, 

Dantenin yubileyinə  dəvəti ilə aldadılıb çox pərt, yöndəmsiz 

vəziyyətə düşdükdən sonra arvadı Həcəri yalnız metro möcüzəsi ilə 

təccübləndirməyə gücü çataraq söyləyir: "bəli, görürsən, bu da 

yeriyən pilləkən…". Assosiasiya doğuran situasiyalar fərqli poetik 

açıma gedir. Markes bütöv bir nəslin aramsız süqutunu, Anar isə 

sayğısızlıq gerçəyində  mənəviyyatın ölümü təhdidində belə onun 

diriliyinə işartıları göstərir. "Xaosdan nizama" doğru gedən sanılmaz 

yolların biri də budur… Markesin gözəl Remediosu hamının gözü 

qabağında yerdən üzülüb göyə uçur, Anarın gözəl Təhminəsi isə 

ölümündən sonra Zaurun gözünə "beşmərtəbəli evin altıncı  

mərtəbəsində" görünür… Əslində, Yeni Çağ  bədii-fəlsəfi düşüncəsi 

elə "beşmərtəbəli evin altıncı mərtəbəsindəkiləri" ələk-vələk etməklə 

məşğuldur… 

Anarın nəsr  əsərlərinin  əksər mövzuları - göründüyü kimi,  

müasirlik, qəhrəmanları - müasirlərimizdir. Bu real obrazlar bizdə o 

fikri yaradır ki, deyək: "Bunlar ki bizik! Yaxud: "Biz ki elə onlarıq!" 

Əbədiyyəti də, çağı da yaradıcılığında uzlaşmada alan Anarın 

əsərləri yazıldığı vaxtla bu günü aktuallığı və sönməzliyi ilə bağlayır. 

Yazıçının cızdığı  bədii dünya daim zamanla tənləşmə  və 

dalaşmadadır. Onun əksər qəhrəmanları - "orbitindən çıxmış 

insanlar", "faktla həqiqət arasında" vurnuxan insanlar (O.Şpenqler) 

düşdükləri və ya özlərinin yaratdıqları çevrənin darlığında can 

çəkişdirirlər. Onlar "obıvatel" mühitinə  sığmaq istəmir, bu mühitin 

içərisində, yan - böyüründə öz antidünyalarını yaratmağa can atırlar. 

Xüsusilə urbanist mənəviyyatın mağaralarında Anar gəzişmələri çox 

orijinaldır. Meşşan həyatının yekrəngliyinə, dözülməzliyinə etiraz - 

ötən əsrin 60-70-80-ci illərinin mənəviyyat axtarışlarının palitrasında 

 15 

tünd boyaları da ortaya çıxarırdı, o dövrün sərt yasaq və tabularına 

əksbasqı kimi bir sıra sosial-siyasi mətləblərə də toxunulurdu. Anar 

qəhrəmanlarının çabalayışları, etiraz psixologiyası milli şüurun başqa 

qatlarını da tərpədir, vətəndaş  təpkilərinə impuls verirdi. 

Barışqanlığın, güzəştçilliyin, ipə-sapa yatarlığın içərisində bir 

barışmazlıq, güzəştəgetməzlik, ipə-sapa yatmazlıq ruhu çırpınırdı. 

Şüuraltı psixologiyanın içərilərinə varmada Anar əsrdaşları - ‘rans 

Kafka, Jan Pol Sartr, Alber Kamyu, Con ‘aulz, Çingiz Aytmatovun 

nəsr poetikası ilə  səsləşən, lakin tamamilə orijinal bir poetikanın 

yaradıcısı olur. Bu - büsbütün Azərbaycan psixologiyasının 

dərinliklərinin poetikasıdır. Personajlar bütün mental biçimlərində 

Azərbaycan ekzistensiyasını ifadə edirlər.  Şüuraltı proseslərin 

döngələri, uçurumları, çırpıntıları miniatür və epik təsvirlərin 

kontrastı ilə açılır. Yazıçının fikir, söz labirintləri, dolanbacları insan 

mənəviyyatının daha çatılmaz qatlarına yetmək vasitələridir. 

Mənəviyyatın  əks dərinliklərində - okeanında və kosmosunda 

bulunduqca nəinki realizmin və romantizmin hüdudları itir, həm də 

bu dərinliklərin birindən o birinə  əbədi yollar, cığırlar, ünsiyyət 

kanalları olduğu üzə  çıxır. Təbiətin okeanı  və kosmosu birləşdirən 

harmoniyası insaniçi dünyaların aranışında da tapılır. Bu mənada 

Anar qəhrəmanlarının Qəlb qalaktikasını, Marian çökəkliyini kəşf 

etmiş  sənətkardır. Bir-biri ilə incə, dordolaşıq, ötəri, isti, soyuq, 

sevgili, yağı münasibətləri olan bu qəhrəmanlar - zəngin dünyanın 

xırda, xırda dünyanın zəngin insanları Anar nəsrində bütöv bir 

cəmiyyət, "poetik dövlət" təşkil edirlər. Xarakterlərin açılması məkan 

dəyişmələrini, məkan dəyişmələri xarakter açılmalarını  şərtləndirir. 

"Ağ liman" - "Beşmərtəbəli evin altıncı  mərtəbəsi" - "Otel otağı" 

yalnız ayrılıqda mövcud olan fiziki məkanlar deyil, həm də 

sıralanmış düşüncə, tale məkanlarıdır. Nemətin qapalı dünyadan 

qurtuluşuna heç olmasa bir ümid yeri var: ağ liman. Zaur isə  hələ 

sağlığında əldən verdiyi ölmüş Təhminəni "beşmərtəbəli evin altıncı 

mərtəbəsində" tapıb da itirir. Bütün ümidlərin qırıldığı yer - otel 

otağı isə  Kərimin ölüm məkanı olur… Tragik sonluğa doğru bu 

çapışı Anarın başqa  əsərlərində  əks tərəfə  və ayrı  tərəflərə 

yönəlmələr  şəklində  də "düzmək" olar. Məsələn, "Otel otağı"ndan 

"Dədə Qorqud"a - dağ zirvəsində alovlanan, insanları bir-birinə hay 

verməyə çağıran  üç tonqala doğru… 

Burası da önəmlidir ki, yazıçının  əsərləri süjet xəttinin düyün 

 16 

məqamları, unudulmaz epizodları  və bitkin insan obrazları ilə daha 

çox yadda qalır. 60-70-80-ci illərdə yazılmış  əsərlər məhz belə 

səciyyəvi - seçənəkli xüsusiyyətlərinə görə indinin və  gələcəyin də 

diri  əsərləridir. Bütün səviyyələrin və zövqlərin yazarı Anarın 

qəhrəmanları elə real və tükənməzdir ki, onlara bütün səviyyə  və 

zövqlərdən yanaşmaq olar. Heç şübhəsiz, bu qəhrəmanların 

"yaşadığı"  əsərlərdən başqa, minlərlə oxucunun yaddaşında da 

onların bənzərsiz obrazı var. Həmin qəhrəmanlar və onların 

yaddaşımızdakı obrazları bizim mənəvi-intellektual həyatımızın 

sinirlərindədir. 

"Asılqanda işləyən qadın"ı xatırlayaq. Sən demə, heç nəyi ilə 

diqqəti cəlb etməyən, cəmiyyəti kənardan izləyən bu qadın insan 

münasibətlərinin kardioqrammasını hamıdan yaxşı  çıxarırmış. 

"Ağzında bir dənə də sağ dişi" olmayan adi bir idarə işçisi Məmməd 

Nəsir sən demə, əsl insan sərrafı imiş… 

Buna görə  də Anarın bədii yaradıcılığında tamdeyilməzliyin 

estetikası xüsusilə önəmlidir. Anar heç vaxt hazır dəyərlər 

kompleksini təqdim etmir. Əksinə, Anarın təqdim etdiyi dünya öz 

dəyərlər kompleksini təbii şəkildə doğurur.  

Bu yöndə o ən müxtəlif bədii forma və üslublara müraciət edir. 

Yazıçı hiperbolik rəvayət üslubunda qələmə aldığı "Yaxşı padşahın 

nağılı"nda (1970) totalitar rejimin hansı mühdiş absurda gətirib 

çıxara bilməsini qroteks  

yapqıları ilə görükdürür: Qaçırdığı 

arvadının xorultusunu maqnitafona yazıb məmləkətin himni edən 

təzə padşah (köhnə  vəzir), qaçırılmış arvadını heç kim yuxuda 

görməsin deyə, bütün rəiyyətdən gördüyü yuxuları  yazılı surətdə ona 

təqdim etməsini tələb edən köhnə padşah total özbaşınalığın 

fantasmoqorik ipostaslarıdır.  Şerlərini bəyənmədiyindən tövləyə 

saldırdığı şairdən intiqam alsın deyə bir gün də padşahın ağlına gəlir 

ki, belə bir fərman çıxarsın: "Məmləkətin bütün əhalisi  şer 

yazmalıdır! Bu isə görün nəyə gətirib çıxarır: "…Yazmaqdan başqa 

hamı bir-birilə  şerlə danışmalı idi. Hər  şey qafiyələnmişdi - dövlət 

qanunları, restoran menyüləri, qatarların gəlib-getmə  cədvəli.  Əgər 

qafiyə düz gəlməsə, qanun maddəsi, ya cədvəl dəyişdirilirdi. Xırda-

para müvəqqəti çətinliklər meydana çıxırdı. Bir yerdə yanğın 

olmuşdu, ev sahibi yanğınsöndürənlərə  zəng vurmuşdu, amma 

ünvanın qafiyəsini tapanacan bina yanıb qurtarmışdı…" Padşah 

bütün ölkəni "şair" edəndən sonra tövləyə saldırdığı  şairi azadlığa 

 17 

buraxır…  "Biçarə şair küçəyə çıxdı… Susuzluqdan dodaqları cadar-

cadar olmuşdu. Su istədi, amma nəsrlə istədiyindən ona su verən 

olmadı. Özünə  çəkmə almaq istəyirdi, yeyib qarnını doyurmaq, bir 

yer tapıb dincəlmək istəyirdi. Amma elə  nəsrlə danışırdı. 

Tərsliyindən yox. Bacarmadığından. O, şer yazmağı bacarırdı, amma 

şerlə danışmağı bacarmırdı.  Şairə ya heç cavab vermirdilər, ya da 

şerlə cavab verirdilər. Şair gün ərzində o qədər qafiyə eşitdi ki, gedib 

özünü qayadan atdı." 

Məmləkətində  hər  şeyi qadağan edib qurtarandan sonra padşah 

axırda ölkə  vətəndaşlarına ölməyi də qadağan edir! Yazıçı 

qadağanlar ölkəsinin bu ironik hiperbolasını yaratmaqla, əslində 

totalitar mənəviyyata, diktatura psixologiyasına meydan oxuyur, 

ictimai-siyasi azadlığın mənəviyyat dayaqlarına diqqət yönəldirdi. 

Anar kənardan gətirilən, yad nəzəriyyələrdən diktə edilən 

qondarma azadlıq ülgülərinin deyil, milli mənəviyyatın doğurduğu, 

Azərbaycan insanının içindən baş alıb gələn azadlıq duyğularının 

fərdin və  cəmiyyətin həyatında dönüş yarada biləcəyinə inam və 

güvənc verən bir sənətkar kimi Yeni Çağın yönəldici istiqamətlərini 

düzgün sezmiş və seçib göstərə bilmişdir. Yazıçının nəsr yaradıcılığı 

bu təkamül prosesini izləyib  əks etdirən çox güclü və  dəyərli sənət 

örnəklərindəndir. 

 

DÜNƏNSİZ YAŞAMAĞIN FACİƏSİ 

 

İndi aydın hiss edirik ki, bütövlükdə çağdaş  mədəniyyətimizi 

düşündürən  əsas mətləblərdən, sorunlardan biri - kökündən 

uzaqlaşdıqca özündən uzaqlaşan, özünəyadlaşan insanın yenidən öz 

təbii ilkinliyinə, əzəli saf varlığına qayıtması olmuşdur. Bu problemi 

müxtəlif dünyaduyumuna malik olan sənətkarlar özünəməxsus 

şəkildə - yəni ya mənəviyyatın təbii-instinktiv durulaşması, ya ört-

basdır edilməsi mümkün olmayan əzəli sentimental   -   romantik 

duyğuların insana verdiyi daimi narahatlıq,  əbədi həyəcan, təşviş, 

nəyinsə yerində olmamasının, nəyinsə dolaşıq-çalpaşıq düşdüyünün 

dumanlı, yaxud aydın duyuluşu, ya coşğun temperamentin bütün 

yabançı, yad, qondarma-qurama görünən şeylərə qəfil nifrəti, qəlbin 

hansı bir guşəsindəsə  işaran ilkinlik duyğularının birdən kükrəyib 

üzə çıxması, nəhayət, qəti inkar və doğmalıqdan hədsiz vəcdəgəlmə 

şəklində özünü göstərən xarakter-ruh dəyişmələri ilə açıqlayırlar. 

 18 

Bitkin - tutarlı  əsərlərdə isə bütün təbii hisslərin,  əgər belə demək 

mümkünsə, "kortəbii" özünütəsdiqinə  ağılın, rasional məntiqin 

sübutları da hay verəndə insanın  əxlaqi intibahı, özünəqayıdışı 

qanunauyğun-zəruri mənəviyyat hadisəsi kimi insanı daha dərindən 

düşündürür. Anarın "Macal" povesti (1977) belə  əsərlərdəndir. 

Özünəqayıdışın mürəkkəb psixoloji şərait və münasibətlər zəminində 

təsvirini verən bu povestdə Anarın yazıçı  sənətkarlığının  ən etgili 

xassələri qabarıq görünür... 

Gəlin söhbətə  həmin  əsərin elə bir surətindən başlayaq ki, 

oradakı, demək olar, bütün hadisələr, münasibətlər məhz onun 

düşüncələrindən süzülüb keçirilərək təqdim olunur. Bu ‘uaddır. Bu 

‘uad o ‘uaddır ki, gecənin tən yarısı  məmləkətimizin böyük 

paytaxtının reklamları sönmüş küçələrini "hadılayaraq"  Şövqü 

Şəfizadəgildən gəlir. O Şövqü  Şəfizadə  və o Bilqeyis xanımgildən 

ki... Yox!.. Bunlar çox böyük adamlardır... Onların qızını almış, 

onların qohumu olmuş ‘uad bu xoşbəxtliyin baş verməsinə, artıq 

həyata keçmiş bu həqiqətə inana bilmir. Hey çalışır ki, bu səadətin 

şirinliyinə acı qatan qara-qura fikirləri başından qovsun. Bu zaman 

ürəyinə  əvvəlcədən daman hadisə  də baş verir; lakin o qarşılaşdığı 

cinayət hadisəsini görməməzliyə vurur, ölümü də,  Əzrayılı da 

"aldadır..." Və bundan sonra ta ömrünün yetkin çağlarınacan - 40 

yaşınacan qara-qura fikirləri başından qova-qova, gördüklərini, 

duyduqlarını görməməzliyə, bilməməzliyə vura-vura yaşayır... ‘uad 

öz real yaşayış  tərzinə, həyat, iş haqqındakı öz konsepsiyasına nə 

qədər haqq qazandırmağa çalışsa da, qəlbinə, şüuruna hopmuş əbədi, 

heç cür qarşısı alınmayan narahatlıqdan yaxa qurtara bilmir. Ancaq 

onun, ömrünün keçmişinə boylanmağa, etdiyi işləri necə etdiyini 

götür-qoy eləməyə macalı yoxdur! Bax, burada bizim qarşımızda 

Yeni Çağın tipik bir insanı canlanmış olur. Özü də bu Çağın 

problemlərini əks etdirən bir çox əsərlərdəki "insanın soyuqlaşması", 

"robot-rasional insanın peydası" kimi ənənəvi ideyanı deyil, "dövrün 

vaxt qıtlığı", "ritm uyğunsuzluğu", "götür-qoyların, davamlı 

ünsiyyətin qeyri-mümkünlüyü", nəhayət, "macalsızlıq" kimi başqa 

bir sosioloji ideyanı təmsil edən bu insan özünün "dəqiq məqsədlər" 

konsepsiyasının doğruluğunu hər vasitə ilə sübut etməyə çalışır. Özü 

də kimə sübut etməyə? - Özünün ikinci daxili "mən"inə  və keçmiş 

tələbə yoldaşı Oktaya. ‘uad ardıcıl, davamlı-sürəkli düşüncələr 

axarında bir də ayılıb görür ki, Oktayla əməlli-başlı "ideya davasına" 

 19 

girişib, təəccüblənir ki, Oktay niyə onun belə daxili opponentinə 

çevrilib, niyə özünə belə  mənəvi problem yaradır, niyə Oktayın 

prinsiplərini təkzib eləmək üçün vurnuxur. Ancaq ‘uad Oktayın 

həyat və düşüncə mövqeyinə nə qədər əks olsa da, dəqiq desək, əks 

olmağa çalışsa da, ona əhəmiyyət verməyə bilmir. ‘uadın gündəlik 

işlər dəftərində icra olunmamış bir iş kimi hər gün o biri günə 

keçirilən "özümlə görüş" ifadəsi də  məhz Oktayın ciddi zarafatı, 

təlqini ilə yazılmışdır. "Özümlə görüş!" - bu, "Macal" povestinin 

başlıca ideyasıdır. Vaxt qıtlığından  şikayətlənən ‘uadın ömrü sanki 

tarıma çəkilib: onun üçün zaman bütöv bir vahid kimi yoxdur, onun 

üçün saatlara, dəqiqələrə bölünmüş zaman qırıqları, parçaları var ki, 

bu qırıqlar, bu parçalar heç vaxt böyük, əbədi, ali məqsədə xidmət 

etmir. Hər zaman parçasının üzərinə bir konkret iş düşür, hətta ‘uad 

üçün zamanın bir parçasında gördüyü işin ondan sonra gələn parçada 

gördüyü işlə  əks olmasının da əhəmiyyəti yoxdur. Belə  şəraitdə 

zaman insana yox, insan zamana xidmət eləmiş olur, zaman özü 

parçalandığı kimi insanı da parçalayır, xırdalayır, onu həyatının 

bütünü ilə vahid ali ideal uğrunda  əbədi mübarizə edən insandan, 

prinsip və ideyaca bir-birini tamamlamayan, hətta "dəqiq məqsədlər" 

naminə bir-birinin əksi olan işlər icraçısına çevirir. Belə  şəraitdə 

"İnsan zamanın özündən də  əbədidir" - ideal maksimalizmi süquta 

uğrayır... Maraqlıdır, tənqid obyekti kimi ‘IX əsrin sonu - ‘‘ əsrin 

əvvəlləri üçün (Mirzə  Cəlil, Sabir) nadan, passiv, bekara, əsrin 

ritmindən geri qalan insan ədəbiyyatı düşündürən əsas məsələ idisə, 

indi - Yeni Çağ Azərbaycan nəsri üçün nadan yox, intellektual, 

passiv yox, aktiv, əsrin ritmindən geri qalan yox, əsrin ritmini 

qabaqlayan ("macalsızlıq!") insan əsas problemlərdən olub!.. 

Bəli, insanın bütövləşmədiyi,  əksinə, vaxtın quluna çevrildiyi, 

xırdalandığı bir vəziyyətdə, yəqin ki, özünüdərketmədən, 

özünəqayıdışdan da söhbət gedə bilməz. Bu elə böyük bəşəri faciədir 

ki, ona nə macalsızlıqla, nə Yeni Çağ insanının yaşayış  tərzindən 

doğan vaxt qıtlığı ilə, nə  də bunları  təsdiq edən maddəli-sübutlu 

empirik-sosioloji nəzəriyyə  və  fıkirlərlə haqq qazandırmaq olar. Öz 

keçmişini düşünüb-daşınmağa macalı olmayan ‘uad məhz vaxt 

qıtlığından  şikayət etsə  də, özü də hiss edir ki, bu - macalsızlıqdan 

daha çox, "öz-özündən qaçma"dır. Bu artıq ‘uadın real naqisliyidir, 

əsrin, zamanın, onu əhatə edən mühitin günahı yox, özünün daxili 

əxlaqi-mənəvi çatışmazlığıdır. Bax, bu zaman aydın olur ki, 

 20 

"macalsızlıq" povestin başlıca ideyası olsa da, hələ bütün ideyası 

deyildir; çünki insanın öz mənəviyyatını müəyyənləşdirməsinə təkcə 

macalsızlıq mane ola bilməz; çünki özünümüəyyənləşdirmə daha 

əhatəli ictimai-əxlaqi amillərlə və xüsusilə hər hansı bir insanın fərdi 

mənəvi keyfiyyətləri ilə şərtlənir. Anarın da məqsədi bu olmamışdır 

ki, özünüdərketmənin, özünəqayıdışın yeganə maneəsinin 

macalsızlıq olduğunu sübut etməyə çalışsın. Elə buna görədir ki, 

daimi narahatlıq keçirən ‘uadın vaxtı  nə  qədər saatlara, dəqiqələrə 

bölünsə  də, təbii olaraq o hərdənbir özünü götür-qoy edir, öz-

özündən qaça bilmir, bu ikili hisslər, düşüncələr onun varlığını didə-

didə böhran vəziyyətinə çatdırır. 

Fuadın anlayıb-duyduğu 7-8 yaşlarından tutmuş 40 yaşınacan 

mürəkkəb ömründə elə hadisələr olub ki, ‘uad onları heç cür unuda 

bilmir, hətta xoşbəxt olduğu anlarda belə, "keçmişin hansı bir müdhiş 

qəlpəsi" isə ona sarı atılır və ona əzab gətirir. ‘uadın keçmişi onu 

ağrıdır, yaxşı hisslərlə, hətta "yüngül qəribsəmə duyğuları" ilə 

xatırlanmayan ləyaqətsiz keçmişi onun arxasınca gəzir. Əgər əvvəllər 

də onu keçmişi məyus edirdisə, asta-asta ağrıdırdısa, nəhayət, elə bir 

gün gəlir ki, onun bütün varlığını, mənliyini, kişiliyini alt-üst edə 

biləcək hadisə baş verir; bu hadisə ‘uadın keçmiş müəllimi ‘uad 

Salahlının ölümüdür. Bu ‘uad Salahlı o ‘uad Salahlıdır ki, bizim 

qəhrəmanımız ‘uad - "balaca" ‘uad dünyanın bütün məntiqini 

pozaraq, həmin ‘uad Salahlıya - "böyük" ‘uada xəyanət etmişdir. Bəs 

‘uadın həyatında baş vermiş bu köklü-köməcli məslək, mövqe 

dəyişməsində əsas rol oynamış Şövqü Şəfizadə kimdir? 

Fuad Salahlı ilə (həmçinin, Oktay, ‘uadın atası Qurban) Şövqü 

(həmçinin, dekan Zülfüqarov, Qafur Əhmədli) bir-birindən qəti 

ayrılan iki dünyanın adamlarıdır. Bu iki əqidə sahibləri arasında 

saziş, yekdillik heç cür mümkün deyil. 

Fuad Salahlı elə adamdır ki, haqsız olaraq institutdan qovulandan 

8 ay sonra yenidən doğma məktəbə qayıdanda qalib gəlməsindən, 

rəqiblərinin uduzmasıdan danışmaq  əvəzinə, arasından 8 ay keçmiş 

mühazirəni iki 45 dəqiqə arasındakı fasilədən  əvvəlki söhbət kimi 

davam etdirir: "Keçən dəfə biz modulyardan danışmışdıq, deməli, 

modulyar..." Oktayın qəbirüstü nitqdə dediyi kimi, təkcə elə bu 

hərəkət ‘uad Salahlının bütün mahiyyətini ifadə edir; "onun üçün 

vaxt ayrı-ayrı dövrlərə, kəsiklərə, parçalara bölünmür. ‘uad Salahlı 

üçün vaxt bütöv, aramsız, fasiləsiz, daim hərəkətdə olan tam bir etik 

 21 

vahiddir". O özünün əsil memarlıq prinsiplərini heç vaxt tez-tez 

dəyişən və ondan da dəyişməyi tələb edən dəblərə, ucuz zövqlərə 

tabe eləməzdi. Yəqin ki, ‘uad Salahlı ‘uad kimi ömründə vaxt 

qıtlığından, macalsızlığından da şikayətlənməzdi. ‘uad Salahlı Şövqü 

və ‘uad kimi özünü zamana yox, zamanı özünə tabe edir! ‘uad 

Salahlı üçün ömür dediyimiz fəaliyyət, dirilik yalnız bütöv bir ali 

məqsəd üçündür. Belə adamları, əlində imkan olan, nüfuz sahibi olan 

Şövqünün etdiyi kimi susdurmaq yox, əksinə, onların qarşılarındakı 

hər cür qadağaları,  şlaqbaumları atmaq lazımdır. Qorxmaq lazım 

deyil. Onlar bəşəriyyətə xeyirdən başqa heç nə verməzlər, özlərini 

pərvanə kimi oda-közə vurarlar, dünyanı dəyişdirib təzədən qurarlar, 

dünyanı elə  rəngarəng, elə gözəl edərlər ki, elə çiçəklənən dünya 

yaradarlar ki, gəl görəsən!  Əsl istedad, bənzərsiz memar olan Fuad 

Salahlının ölümü - faciəvi ölümdür! Çünki Fuad Salahlı dünyaya 

yaratmaq üçün gəlmişdi. Ancaq onu bu böyük insani arzularını 

həyata keçirməyə qoymurlar, çertyojlar, layihələr  şifonerin altında 

toz basıb qalır... Bütöv bir şəxsiyyət öz varlığını, öz yeganəliyini 

xalqına, doğma torpağına, dünyaya əməli olaraq sübut edə bilmədən 

həyatdan gedir. Həyatdan elə bir adam gedir ki, onun görmək istədiyi 

işləri bir də heç kim görə bilməyəcək!.. Bu faciənin konkret olaraq 

adını nə qoymaq olar? - İçində boğulub qalmış imkan! 

Bax, Fuad belə bir insana, insana yox, böyük, əsl  əqidəyə, 

məsləkə dönük çıxır. Və onun dəfn mərasimində ilk dəfə olaraq ağrı 

ilə peşimançılıq duyğusu keçirir; müəlliminin ölümünə inanmır, 

onunla "bir daha görüşməyəcəyinə, nahaq olmuş bu qəbahətləri 

təshih edə bilməyəcəyinə" inanmır, bu ölümün yalana çıxmasını, 

təkzibini gözləyir. Axı "ölüm - adamları  əbədiyyətə bir növ bitkin, 

tamamlanmış  şəkildə.., qoyduğu irsin, izin, adın müəyyənliyi 

baxımından yekunlaşdıraraq, nəticələyərək təqdim edir. Fuad Salahlı 

haqqındasa ölümü ilə tamamlanmış, bitmiş  fərd kimi düşünmək 

mümkün deyil"... Fuad dönük çıxdığı zamandan bəri ilk dəfə olaraq 

müəllimi haqqında belə insani mühakimə yürüdür, dumanlı da olsa, 

Fuad Salahlının böyük faciəsini və özünün bir də heç vaxt 

düzəldilməsi mümkün olmayan səhvini ağrı ilə duyur... 

Zamanın, tarixin bütün dolanbaclarından məharətlə irəliləyən, hər 

günün, hər saatın hökmünə, tələbinə "ləbbeyk" deyib itaətkarlıqla 

əməl edən və bütün bunları yalnız özünün mənafeyi, "güclü olması" 

xatirinə edən, bununla da, dünyanın, insanlığın, idealın bütövlüyünə, 

 22 

harmoniyasına  əbədi bir ləkə  gətirən insanlardan biri də  Şövqüdür. 

Fuadın fikrincə, "bütün əvvəlki və sonrakı dövrlər üçün ən böyük 

memar" hesab olunan Şövqü mahir, kələkbaz bir diplomatdır. O, 

"rütbə diplomatiyasını" - açıq yox, xəlvəti mübarizəni, düşməni 

məhv etmək üçün taktiki sxem qurmaq üsulunu, tərəfdar, arxa, 

havadar qazanmaq vasitələrini, hər zaman parçasının tələbinə uyğun 

hərəkət etmək vərdişini, prinsipsiz olaraq hər cür şəraitə 

uyğunlaşmaq səriştəsini - belə bir əcaib mimikriyanı - dünənsiz 

yaşamağı bütün varlığı ilə  mənimsəyərək, bütün bunları konkret iş 

gedişatında həyata keçirə bilir. Bu adam qətiyyən imkan verməzdi ki, 

onun çertyojları  şifonerin altında toz basıb qalsın,  əgər onlar işə 

keçməyibsə, başqasını  çəkərdi, o da dövrə uyğun olmayanda, daha 

başqasını qurardı!.. Çünki Şövqüdən hər nə desən olar: hərəmxana 

qapısında boynunu büküb oturan xacə  də,  əli baltalı  cəllad da... 

İndiki  şəraitdə isə  Şövqü kimi adamlar, heç vaxt əvvəlcədən kişi 

kimi müharibə elan edib döyüşmürlər, onlar yalnız gizli kəşfiyyat, 

casusluq yolu ilə  əməliyyat aparırlar. Onlar qarşılarına çıxan 

maneəni bütövlükdə yox, altdan-altdan, asta-asta, didə-didə  məhv 

edirlər. Bu adamlar əvəzsiz bir insanı sıradan çıxarıb məhv edərlər, 

sonra gəlib onun dəfn mərasimində mərhumla 40 ildən artıq dostluğu 

ilə  fəxr etməsindən danışarlar, yaxşı-yaxşı, cani-dildən "yanıb 

tökülərlər!.." 

...Övlad başqa nemətdir! Fuad Salahlının isə övladı yoxdur, o, 

Fuadı, Oktayı özünə  oğul bilir, onların simasında özünün ardıcılını, 

davamçısını görür, ümidlə alışıb yanır ki, onun arzularını  məhz 

bunlar davam etdirəcəklər. Şövqü isə bilir ki, tək Fuad Salahlı  hələ 

gücsüzdür, onu bütövləşdirən, güclüləşdirən Oktaydır, Fuaddır, neçə-

neçə gözəl ideallı  gəncdir, bax, bu zaman Fuad Salahlı - bütöv, 

köklü-budaqlı Fuad Salahlıdır. Ona görə  də  Şövqü bütöv Fuad 

Salahlını (böyük bir gücü, idealı!) parça-parça, tikə-tikə doğramağı 

qət edərək, onun ardıcılını, davamçısını - balasını əlindən alır! Çünki 

bilir ki, Salahlılar arta bilərlər, daha böyük, gücçatmaz maneəyə 

çevrilə bilərlər, ona görə  də onların kökünü kəsmək, onları 

davamçıdan, övladdan, nəsildən məhrum etmək istəyir... Bu zaman 

Şövqü əla düşünülmüş taktiki sxem hazırlayır: 

Salahlının  əsas davamçısını - Fuadı uçurumun lap kənarından 

xilas edir və digər psixoloji üsullardan istifadə edərək (məsələn, 

istedadlı, yüksək nəzəri səviyyəli, hətta ədalətli olmasını, özünün də 

 23 

indiyədək gördüyü işlərdən narazı olduğunu "sübut edərək") Fuadı 

ram eləyir... Daha sonralar Fuad Şövqünün  əsl simasını, kimliyini 

öyrənir və bundan sonra da Şövqünün iş üsullarını,  Şövqü 

prinsiplərini,  Şövqü  əqidələrini - bütöv bir Şövqüzmi tədriclə 

mənimsəyir, özünküləşdirir. 

Ancaq canında-qanında Şövqü əlamətləri olan Fuad üçün əsl, kişi 

insan nümunəsi uzaqda deyildi, öz doğma evində idi - atası idi, 

həmçinin, o, Fuad Salahlıtək bir adamın tələbəsi olmaq kimi bir 

xoşbəxtliyə malik idi! Fuadda isə,  əksinə, getdikcə  məhz 

özünüqoruma "yarağı" möhkəmlənərək, "Şövqü prinsipləri" ilə  də 

"zənginləşir". 

Başqa-başqa məqamlarda Fuad Salahlı  Şövqü haqqında 

"konyukturşik" (prinsipsiz adam), Şövqü isə Salahlı haqqında 

"neudaçnik" (müvəffəqiyyətsiz adam) deyir! Povestdəki bu iki 

mövqeyin fərqi də  məhz prinsip haqqındakı iki əks həyatayanaşma 

yolu ilə bağlıdır. "Neudaçnik" Fuad Salahlının həmfikri Oktayın 

"xoşbəxtlik və  əzab gətirən prinsiplər" haqqındakı mövqeyi ilə 

razılaşmayan, "konyukturşik" Şövqünün "adamı" Fuada elə gəlir ki, 

hər hansı bir konkret dövrün tələblərinə cavab vermək özü də bir 

prinsipdir. O, dövrün qəbul etmək istəmədiyi prinsiplər,  əqidələr 

üzərində  əsib durmağı  məqbul hesab eləmir. Bax, bu zaman 

prinsipsizliklə "dəqiq məqsədlər" konsepsiyası birləşərək, həm 

insanı, həm də onun görəcəyi böyük işin mahiyyətini heçə endirir. 

Fuad öz fikirlərini sübut eləmək üçün, əqidələri yolunda qurban 

gedən ilk xristianları, islam şəhidlərini misal gətirir, bəs görəsən, 

niyə misallarını davam etdirə bilmir, Nəsimini, Brunonu və neçə-

neçə zamanın özündən də əbədi olan, yaşadığı dövrlərin dediklərinə 

əməl etmədiklərinə görə bütün dövrlər üçün prinsipiallıq 

mücəssəməsinə çevrilən adamları xatırlamır?! B.Şounun zarafatyana 

aforizmlərindən birində deyilir ki, ağıllılar dünyaya uyğunlaşırlar, 

axmaqlar isə dünyanı özlərinə uyğunlaşdırmağa cəhd edirlər, elə 

buna görə də dünyanı dəyişdirir və tarixi axmaqlaşdırırlar. Şövqü və 

Fuad belə "ağıllıardandır"... Birinci tərəfi "dəqiq məqsədlər" olan 

"prinsipsizlik" ideyasının ikinci mühüm tərəfi də "dünənsiz 

yaşamaq"dır. Bu əslində o deməkdir ki, sən keçmişdə etdiklərin üçün 

nə peşimansan, nə də cavabdehsən, çünki keçmişdə səndən başqa şey 

tələb edirdilər, indi isə ayrı bir şey tələb edirlər, indi nə etsən olar, 

axı, onsuz da sən gələcəkdə yaxşı işlər görəcəksən! - Bu elə bir əyri 

 24 

düşüncənin,  şikəst mövqeyin bəliridir ki, onu bir qədər də davam 

etdirsən,  ən rəzil hərəkətlərə, nəzəriyyələrə belə haqq qazandırmaq 

mümkündür; hətta insanların kütləvi fiziki sağlamlığı naminə 

anormal körpələri tələf edən qədim yunanlara da, bəşəriyyətin 

gələcək səadəti naminə, onların bir hissəsini qırmağı  təklif edən 

maltusçusayaq  konsepsiyalara da! Povestin epiqrafındasa oxuyuruq: 

"İşlənmiş günahları sonrakı yaxşılıqlarla yumaq fikri, gələcək 

bəxtiyarlıq naminə hazırkı yamanlıqlara bəraət qazandırmaq ideyası 

Zen  əxlaqına kökündən ziddir". Sufilərin dörd pillədən (şəriət, 

təriqət, mərifət, həqiqət) keçən yolu, Dostoyevski Raskolnikovunun 

faciəvi sarsıntıları, Kamyunun "Alman dostuma məktubu"nda 

dedektivləri məhz bu əxlaqi axtarışların məbədinə gətirir və buradan 

qaldırır insanı. F.Engels isə yazırdı: "Şəxsiyyət nə etdiyi ilə deyil, 

həm də bunu necə (kursiv bizimdir - R.U.) etdiyi ilə xarakterizə 

olunur". Zen fəlsəfəsində  və Engelsin ibrətamiz cümləsində ifadə 

olunan və çağımız üçün də  qətiyyən  əhəmiyyətini itirməyən bu 

böyük humanist fikirlərlə Şövqü və Fuad "prinsiplərinin" qəti əksliyi 

göz qabağındadır. Elə bütün dövrlərdə olduğu kimi, indi də 

prinsipiallıq, dəyişməz əqidə, məslək uğrunda əbədi mübarizə davam 

edir. Sanki Fuad Salahlının faciəli taleyi Oktay üçün də gözlənilir; 

əbəs yerə Fuadın ürəyinə dammır ki, Salahlının dəfnində nitq 

söyləyən Oktay həm də özünə, öz gələcək taleyinə  ağı deyir. Biz 

Salahlı ilə  Şövqünün mübarizəsinin davamını  nəsillər mübarizəsi 

kimi, startda imkanları Fuadla eyni olan Oktayla Fuadın  əks  əxlaqi 

mövqelərində görürük... 

Bəs necə olur ki, Şövqünün içərisində az qala həll olmuş, əriyib 

yoxalmış Fuad özünə qayıda bilir?! 

Yox! Biz burada hind filmlərində olduğu kimi, mənfi qəhrəmanın 

hansı bir hadisənin təsiri nəticəsindəsə birdən müsbət qəhrəmanın 

qarşısında diz çökərək bağışlanmaq diləməsinin şahidi olmuruq. Bu 

özünəqayıdış gündən-günə qövr eləyən,  əbədi narahatlığa,  əzaba 

səbəb olan hisslərin, nəhayət, ağıl məntiqi ilə calanaraq insanda 

özünənifrət yaratması  nəticəsində baş verir. Ürəyindən keçən 

giziltini, sentimentallığı özündən qovmağa çalışan Fuadda çoxdan 

başlamış  mənəvi ağrıların təbii davamı mütləq böhranla 

nəticələnməliydi. Özü də Fuadın böhranı, "öz-özü ilə görüşü" - məhz 

Fuad Salahlının dəfni günü olmalıydı! Bu elə bir gündür ki, eyni bir 

Fuad xarici qonaqları qarşılayarkən "bu gün bizimçün çox sevincli 

 25 

bir gündür", Salahlının dəfnində isə "bu gün bizimçün çox kədərli bir 

gündür" deyir! Bu elə bir gündür ki, Fuad Salahlını bütün arzuları ilə 

birlikdə  dəfn edirlər, Fuadın isə arzuları  həyata keçir! (Onu daha 

yüksək vəzifəyə layiq görüblər.) Və bu zaman Fuadın günahları - 

BMV-li oğlan qarşısında alçalması, çox böyük şərəfsizlik edib 

atasının adını biabırçı halda divara yazması, Asyaya xəyanəti, doğma 

ata-anasına yadlaşması, cinayətə rast gəlib onu gizlətməsi və 

nəhayət,  şüurlu  şəkildə etdiyi ən böyük səhvi - Fuad Salahlıya 

dönüklüyü - Şövqüyə  təslimçiliyi (bir görün, insan necə damcı-

damcı, mərhələ-mərhələ  məhv olarmış!) - bir-birinin üstünə 

qalaqlanaraq, onun mənəviyyatını sarsıdır. Fuad bir də ayılıb görür 

ki, o bütün varlığını, heysiyyətini, kişiliyini itirmişdir, o bütün 

doğma, əziz olan varlıqlardan uzaqlaşmışdır, görür ki, o qəti olaraq 

müəyyən bir dünyanın adamı deyil, aralıq dünyanın adımıdır. Duyur 

ki, sevdiyi arvadı, uşaqları, pulu, vəzifəsi olsa da, xoşbəxtlik sarıdan 

əbədilik qısırdır. Müəllimigildə yediyi limon qabığı da, doğmaca 

evlərindəki akvarium balıqları da, anasının ütülədiyi paltarların iyi də 

- malik olduğu bütün naz-nemətlərdən daha əzizdi, da istəklidi... 

Fuad ikinci dəfə özünün ayda bir dəfə  gəldiyi, Rumiyyənin 

tərbiyəsini görmüş  uşaqlarının isə iyrənib gəlmədiyi ata evində - 

oğlanlarının şəklini atası Qurbanın çarpayısı yanında asılmış görəndə 

sarsılır: - "Fuadın içindən buğum-buğum qalxan, boğazını  qəhərlə 

tıxayan, gözlərini dumanlandırıb dolduran duyğu-peşimançılıq, 

günahlılıq, nisgil idimi bu, qəribə, izahsız, dolaşıq dünyada qəribə, 

izahsız, dolaşıq insan münasibətlərinin, ata-oğul, ailə, nəsil 

əlaqələrinin pırtlaşıq kələfiydimi, bilmirdi, nə idi bu bağrını çatladan, 

nə idi axı..." Fuadın oğlanları isə tamam yad mühitdə  tərbiyələnib 

böyüyür... Fuad yəqin bunu da anlamalıydı ki, onun övladları  mərd 

atasının - Qurban kişinin deyil, Şövqünün nəslini davam etdirəcəklər. 

Doğma nəvələri ola-ola, Qurban kişinin nəsli kəsiləcəkdir! Fuad 

məhz bu anda dərk edir ki, həmişə nəyisə itirə-itirə yüksəlib, amma 

əslində heç nə qazanmayıb. Özü də elə  şeyləri itirib ki, onu bir də 

heç vaxt qazanmaq mümkün olmayacaq!… Düşünür…, düşünür və 

nəhayət Çərkəz ananın yanına qayıdır: "Gəldim balıqların suyunu 

dəyişməyə". 

Biz buna nə deyiriksə deyək: özünəqayıdışmı, təmizlənməmi, 

Yeni Çağ katarsisimi, Buddasayağı daxili işıqlanmamı, Karmanın 

genetik təcəllasımı, Tolstoyun əxlaq fəlsəfəsinin yeni təsdiqimi, -

 26 

əslində, mahiyyət birdir ki, birdir. Bu - hər yerdə  və  hər zaman 

şəxsiyyətin özünü dərk etməsi, özünə qayıtması kimi böyük bir 

mənəvi intibahın,  əxlaqi inqilabın gerçəkləşməsidir. Bu mənəvi-

psixoloji çevrilişin, özünəqayıdışın ümumbəşəri əhəmiyyəti  isə odur 

ki, bu dünyada ocağa dönüklükdən də yaman dərd olmadığına 

inanırsan!… Bu itirgənli çevriliş - son çağın ağrılı Azərbaycan 

özünəqayıdışını da ifadə edir. 

Anarın özünəqayıdış çarpışmalarında bulunan Fuadı  həm də bir 

təzadlı milli obraz olaraq qloballaşma çağında başqa 

mədəniyyətlərdə əriyib itməyin, özünə yadlaşıb puç olmağın faciəvi 

sonuclarını öncə görükdürür. Bu ayıldıcı sağlam ideyanın 

mədəniyyətimizdə varlığı - qloballaşma epoxasında Azərbaycanın 

itirgənliksiz təbii çağdaşlaşmasının  ən möhkəm milli-mənəvi 

təməllərindəndir.