“О„zbek tili va adabiyotini о„qitish metodikasi” kafedrasi zulxumor Mirzayeva, Komil Jalilov

baholash jarayonini
samarali tashkil qilish ta‘lim sifatini 
ta‘minlashda eng muhim omillardan biri hisoblanadi. Shu о‗rinda yuqori ta‘sirga ega 
bо‗lgan testlar ta‘lim tizimiga va pirovardida jamiyatning iqtisodiy, ijtimoiy va 
intellektual rivojlanishiga jiddiy a‘sir kо‗rsatuvchi baholash turlaridan biridir. 
―Yuqori ta‘sirga ega bо‗lgan testlar‖ (inglizcha 
“high-stakes testing”
) ta‘lim 
jarayoni qatnashchilari (о‗quvchilar, talabalar, pedagog-о‗qituvchilar, ta‘lim 
muassasalari, ta‘lim muassasalari menejerlari, ta‘lim tizimini boshqaruvchilar) ning 
bilimi saviyasi, dunyoqarashi umuman fanni bilish darajasi yuzasidan yakuniy xulosa 
va muhim qaror chiqarishga asos bо‗ladigan testlardir
19
. Yuqori ta‘sirga ega bо‗lgan 
testlar ta‘lim jarayoni qatnashchilariga qanday bilim, kо‗nikma, malaka yoki 
kompetensiyalar muhim deb kо‗rilayotgani haqida ma‘lumot beradi, natijada asosiy 
e‘tibor aynan shu bilim, kо‗nikma, malaka yoki kompetensiyalarni egallashga, 
о‗quvchi yoki talabalarda asosan testda tushadigan savollarni yechish strategiyalarini 
shakllantirishga qaratiladi. Bunday holat ―test uchun о‗qitish‖ (inglizcha 
“teaching 
for the test”
) deb ataladi va uning keng kо‗lamli salbiy oqibatlari turli davlatlarda 
olib borilgan ilmiy tadqiqotlar asosida о‗z isbotini topgan
20
. Masalan, О‗zbekiston 
Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Davlat test markazi tomonidan 
о‗tkaziladigan testlar, ayniqsa oliy ta‘lim muassasalari bakalavriatiga talabalarni 
qabul qilish test sinovlari aynan yuqori ta‘sirga ega bо‗lgan testlar sirasiga kiradi va 
ularning obyektiv, adolatli hamda sifatli testlar asosida о‗tkazilishi jamiyatimiz 
rivojlanishi uchun muhim bо‗lgan turli sohalar ehtiyojlariga xizmat qiladigan 
bо‗lajak mutaxassislarning boshlang‗ich sifatini belgilab beradi.
Har qanday test baholash о‗lchovi (pedagogik о‗lchov) vositasi sifatida 
ishlatilishi uchun ikki asosiy talabga javob bermog‗i lozim: validlik (inglizcha 
19
Popham W. James. Modern Educational Measurement: Practical Guidelines for Educational 
Leaders. 3rd edition. - Needham, MA: ―Allyn and Bacon‖, 2000.
20
Isaacs Tina et al. Key Concepts in Educational Assessment. - London: ―Sage Publications‖, 2013.

---

“validity”
) va ishonchlilik (inglizcha 
“reliability”
)
21
. Validlik deganda testning 
aynan baholanishi (о‗lchanishi) kerak bо‗lgan bilim, kо‗nikma, malaka yoki 
kompetensiyalarni tekshirishga qaratilganligi tushuniladi. Ishonchlilik esa testning 
muayyan о‗quvchilar (talabalar) kontingentida qaytadan olingandagi natijalarning 
oldin olingan natijalarga qay darajada yaqinligidir. Validlik va ishonchlilik 
kategoriyalarini tarozi misolida quyidagicha tushuntirish mumkin: agar biz tarozi 
yordamida vaznni о‗lchamoqchi bо‗lsak va tarozi bizga aynan vaznni (deylik, uzunlik 
yoki hajmni emas) kо‗rsatsa, bu tarozining biz kо‗zlagan maqsad, ya‘ni vaznni 
о‗lchash uchun valid о‗lchov vositasi ekanligidan dalolat beradi. Agar tarozi og‗irligi 
10 kg bо‗lgan jismni har safar tortganimizda 10 kg natija kо‗rsatsa, bu tarozining 
ishonchli о‗lchov vositasi ekanidan dalolatdir. Lekin 10 kglik jismni tarozi bir safar 
9,5 kg, boshqa safar 10,5 kg kо‗rsatsa, bu tarozining ishonchli emasligini anglatadi.
Pedagogik о‗lchovlar va baholash sohasida ilmiy tadqiqotlar olib borayotgan 
yetakchi mutaxassislarning yakdil fikricha, validlik va ishonchlilik nisbiy 
tushunchalar bо‗lib, hech qaysi test tо‗liq valid, ishonchli yoki aksincha, umuman 
novalid va ishonchsiz bо‗lishi mumkin emas. Validlik darajasi asosan test 
savollarining chuqur, ilmiy asoslangan tahlili natijasida belgilansa, ishonchlilik test 
savollarining aprobatsiyasi va aprobatsiya natijalarining statistik tahlili natijasida 
maxsus formulalar orqali matematik yо‗l bilan hisoblanadi va 0dan 1gacha bо‗lgan 
son bilan ifodalanadi. Bunda 1 testning о‗ta ishonchliligini 0 testning umuman 
ishonchsizligini bildiradi. Testlarning validligi ularning nima maqsadda tuzilganligi 
va nima maqsadda qо‗llanilayotganiga ham bog‗liq: bir maqsad uchun tuzilgan test 
boshqa maqsad uchun valid bо‗lmasligi mumkin, shuning uchun ham jahon 
tajribasida har bir alohida olingan vaziyatda muayyan maqsadlardan kelib chiqqan 
holda alohida testlar tuziladi va bir testlar bankidan faqat bir maqsadda 
foydalaniladi
22
. Shu bilan birga, pedagogik о‗lchov vositasi sifatida ishlatiladigan 
testlarning validlik va ishonchlilik darajasi testlarning ta‘lim sifatiga va keng 
21 Kubyszyn Tom, Borich Gary. Educational Testing and Measurement: Classroom Application 
and Practice. 10th edition. - Hoboken, NJ: ―Wiley‖, 2013.
22
Miller M. David et al. Measurement and Assessment in Teaching. 10th ed. - New Jersey, NJ: 
―Pearson Education‖, 2009.

---

ma‘noda jamiyatga ta‘siri (bundan ta‘sir baholash bо‗yicha ilmiy adabiyotlarda 
inglizcha