“О„zbek tili va adabiyotini о„qitish metodikasi” kafedrasi zulxumor Mirzayeva, Komil Jalilov

strategiyalarni 
ishga soladi. An‘anaviy qarashlarda ko‗nikmalar 
avtomatlashtirilgan, o‗quvchi ixtiyoridan tashqaridagi hatti-harakatlar bo‗lsa, meta-
kognitiv qarashlardagi strategiyalarni o‗quvchi ixtiyoriy, tanlab, vaziyatga, 
o‗qilayotgan matnga va maqsadga moslashtirib ishlatadi. Masalan, gazetadagi tahliliy 
maqolaning asosiy ma‘nosini ilg‗ab olishga harakat qilayotgan o‗quvchi maqolaga 
tez ko‗z yugurtirib olib, undagi asosiy ma‘no tashuvchi so‗zlarga (kalit so‗zlarga) 
e‘tibor bersa, teledasturlardan o‗ziga kerakli kinofilmning efir vaqtini topishga 
harakat qilayotgan o‗quvchi esa kerakli film nomini qidirib, boshqa, ayni paytda unga 
keraksiz bo‗lgan ma‘lumotlarga e‘tibor bermaydi. Mijozini sud jarayonida himoya 
qilishi kerak bo‗lgan advokat esa ishga tegishli har bir hujjatni sinchiklab, barcha 
detallarga e‘tibor bergan holda o‗qiydi. Shu bilan birga, mutolaa jarayonini 
boshqarish va kerakli strategiyalarni tanlab ishlata olish uchun o‗quvchi o‗qish 
29
Block, E. See How They Read: Comprehension Monitoring of L1 and L2 Readers. // TESOL 
Quarterly, 1992, Vol. 26, No. 2. pp. 319-343. 
Ma'no 
Matn 
sintaksisi va 
semantikasi 
Ijtimoiy 
kontekst va 
vaziyat 
Grafofonika - 
harflar va 
tovushlar 
o'quvch
i 

---

tajribasiga ega bo‗lishi va ma‘lum bir dajaraga yetgan bo‗lishi talab qilinadi. Demak, 
o‗qishni endi boshlagan o‗quvchiga harflarni tanish, ularni qo‗shib bo‗g‗inlar va 
so‗zlar yasash o‗rgatilsa, bu bosqichdan o‗tgan o‗quvchiga mutolaa jarayonini 
boshqarish va o‗qilayotgan matnni tushunish imkonini beradigan strategiyalarni 
o‗rgatish talab qilinadi. Bu strategiyalar esa o‗quvchining matnni o‗qishdan maqsadi 
va o‗qilayotgan matn turiga (badiiy, ilmiy, publitsistik, informatsion) ham bo‗g‗liq.
Adabiyot fanining asosiy obekti 
badiiy asardir
. Adabiyot darslarida o‗quvchilar 
milliy va jahon adabiyotining yetuk namunalarini o‗qiydilar, o‗rganadilar va tahlil 
qiladilar. Shu bilan birga, badiiy asar boshqa turdagi matnlardan (darsliklar, 
ensiklopediyalar, ma‘lumotnomalar va hokazo) tubdan farq qiladi va bu farqlar badiiy 
asarni o‗qish jarayoniga ham ta‘sir qiladi. Badiiy asarning o‗ziga xos xususiyatlari va 
bu xususiyatlarning asarni o‗qish jarayoniga ta‘siri adabiyot fanini o‗qitishda va 
o‗quvchilarning adabiy bilimlarini baholashda hisobga olinishi lozim.
Badiiy asar – 
badiiy ijod mahsuli bo‗lib, unda muallif so‗z vositasida inson his-
tug‗ulariga ta‘sir qilish orqali o‗zining maqsadini ifodalaydi. 
Oksford nashriyotining adabiyotshunoslik atamalari izohli lug‗ati
30
badiiy 
asarning uch asosiy 
mezonini
keltiradi:
- to‗qimalilik, ya‘ni asar muallifning badiiy to‗qima mahsulidir; 
- kreativlik, ya‘ni muallif asardagi voqea-hodisalar, his-tug‗ular bayoniga ijodiy 
yondashadi; 
- badiiy qiymat, ya‘ni asar so‗z san‘ati namunasi sifatida badiiy qiymatga bo‗lishi 
lozim. 
Rautlej (Routledge) nashriyotining adabiyotshunoslik atamalari izohli lug‗ati
31
esa