“О„zbek tili va adabiyotini о„qitish metodikasi” kafedrasi zulxumor Mirzayeva, Komil Jalilov

tasvirlash obyekti inson,
adabiyotning onasi esa hayot 
deb qaraydigan bо‗lsak, 1960 yillaridagi adabiyot о‗qitishga bо‗lgan yondashuvlarni 
butunlay inkor qilib bо‗lmaydi. Ammo о‗sha davrdagi, yuqorida ta‘kidlanganidek, 
vulgarlashgan, mutlaqlashtirilgan ijtimoiy-g‗oyaviy tahlil adabiyotning muhim 
spetsifikasi hisoblangan obrazli tafakkur mohiyatini ochishga qodir emasdi.
Keyingi yillarda o‗zbek (1970 yillardagi sovet) adabiyotini о‗qitish 
metodikasida yana bir yangi yondashuv – adabiy asarning estetik va badiiy 
tomonlariga kо‗proq diqqat qaratish shakllana boshlandi. Estetik hissiyot, estetik 
tarbiya haqidagi masalalar adabiy ta‘limning yetakchi vazifalariga aylandi. Badiiy 
asarni har jihatdan tushunish va anglashga qaratilgan nazariy qarashlarning paydo 
bо‗lishi, badiiy zavqni о‗stirishga, badiiy matnni tushunib о‗qishga hamda 
о‗quvchilarning qobiliyatini, mantiqiy tafakkurini rivojlantirish, adabiy nutqni tо‗g‗ri 
taraqqiy ettirishga qaratilgan tamoyillarning paydo bо‗lishi quvonarli hol edi. Demak, 
XX asr rus metodikasi va uning ta‘sirida umumlashgan milliy metodika ham ma‘lum 
ma‘noda muayyan takomil, rivojlanish bosqichlarini bosib о‗tdi.
Ammo о‗zbek sо‗z san‘ati namunalarini rus adabiyotini о‗qitish metodikasidagi 
yondashuvlar, tamoyillar asosida о‗rganish badiiy mantiq talabi va adabiy ta‘lim 
mantig‗i meyorlariga tо‗g‗ri kelmasdi. Rus adabiyotini о‗rganishga qо‗yilgan 
talablar, tamoyillar milliy tafakkur mahsuli о‗laroq yaratilgan ijod namunalaridagi 

---

mohiyatni, о‗zbek adabiyotining, ayniqsa mumtoz adabiyotning barcha masalalarini 
tо‗laligicha qamrab ololmasligi nuqtai nazaridan о‗zini tо‗laligicha oqlay olmadi. 
To‗laligicha Sovet adabiyoti tahlili mezonlariga asoslangan g‗arbona tafakkur yoxud 
dunyoqarashga oid ilmiy metodologik qarashlar bilan milliy adabiy ta‘limning 
nazariy asoslarini yaratish imkondan xorij masala edi.
О‗tgan asrning 80- yillarida adabiy ta‘lim yо‗nalishida amalga oshirilgan 
tadqiqotlar, ularning mavzu mundarijasining о‗ta sayozligi (masalan, IV-VI sinflarda 
ta‘limiy diktantlarni о‗tkazish, ―О‗g‗lim sira bо‗lmaydi urush‖ she‘rini о‗rganish‖, 
―VIII sinfda Avaz О‗tar ijodini о‗rganish‖, ―Qudratli tо‗lqin‖ romanini о‗rganish‖), 
konseptual masalalarning qо‗yilmaganligi ushbu davrda adabiyot о‗qitish metodikasi 
rus adabiy ta‘limi soyasida qolib ketgan, izchil takomil bosqichlaridan ortda qolgan 
o‗ta g‗arib va ―keraksiz soha‖ ga aylanib qolganini kо‗rsatadi.
3
Mustaqillik yillaridan keyin о‗zbek adabiyoti metodikasini ham boshqa san‘at 
sohalari qatorida tubdan yangilash zarurati tug‗ildi. Adabiy ta‘lim taraqqiyoti yо‗lida 
Safo 
Matchonov, 
Boqijon 
Tо‗xliyev, Qozoqboy Yо‗ldoshev, Marg‗uba 
Mirqosimova, Qunduzxon Husanboyeva, Ro‗za Niyozmetova va yana kо‗plab 
ustozlarimiz adabiyot о‗qitish metodikasining ayrim masalalarini yangicha 
yondashuvlarda tadqiq etib, adabiy ta‘lim sohasini yangi taraqqiyot bosqichiga 
o‘zlarining munosib hissalarini qo‘shdilar va hamon qo‘shib kelmoqdalar. Xususan, 
Q.Yo‗ldoshevning ―Adabiyot o‗qitishning ilmiy-nazariy asoslari‖ o‗quv qo‗llanmasi 
adabiy ta‘limga yangicha yondashuv tajribasi yo‗lidagi dastlabki qadamlardan biri 
bo‗lib xizmat qilgan bo‗lsa, Q. Husanboyev va R. Niyozmetovalarning yaqin yillarda 
yaratilgan ―Adabiyot o‗qitish metodikasi‖ ni esa har jihatdan pishiq, adabiy ta‘limga 
oid eng muhim jihatlarni qamrab olgan, o‗rganuvchilarni tanqidiy va ijodiy fikrlashga 
yo‗naltira oladigan o‗quv qo‗llanma sifatida e‘tirof etish mumkin.
4
O‗zbekiston 
mustaqilligining ilk yillarida milliy metodika taraqqiyoti uchun muhim ahamiyat kasb 
etgan yana ko‗plab darsliklar, o ‗quv va o ‗quv metodik qo‗llanmalarni, 
3
O‗zbek tili va adabiyot o‗qitish metodikasini takomillashtirish/ T. N .Qori Niyoziy nomidagi
O‗zbeksiton pedagogika fanlari ilmiy tadqiqot instituti. Toshkent, 1981.
4
Q. Husanboyeva, R. Niyozmetova. Adabiyot o‗qitish metodikasi. Toshkent. «Barkamol fayz 
media» 2018.

---

monografiyalarni, ilmiy tadqiqot ishlarini keltirish mumkin. Bundan tashqari, 
adabiyot bо‗yicha mavjud DTS va darsliklarmizda ham muayyan yutuqlar mavjud. 
Masalan, ta‘limdagi izchillik, uzviylik, kompetensiyaviy yondashuv, mavzuiy (quyi 
sinflarda) va xronolgik (yuqori sinflarda) yondashuvlar, adabiyot darsliklaridagi 
о‗zbek va jahon sо‗z san‘atining eng yuksak namunalarini jalb etilishi yoki ayrim 
sinflarning adabiyot darsliklari (masalan, 7 sinf) dagi savol va topshiriqlarning ijodiy 
fikrlashga, bevosita matn bilan ishlashga yо‗naltirilganligi (masalan, Chingiz 
Aytmatovning ―Oq kema‖ asari yuzasidan berilgan savol va topshiriqlar) nuqtai 
nazaridan ham e‘tirofga loyiq.
Ammo bugungi milliy metodika о‗qitishning jahon miqyosidagi xalqaro 
strategiyalari, jahon adabiy ta‘limidagi yondashuvlarning turfalashuvi, dunyo 
maydonlarida sohaga oid yaratilayotgan tadqiqotlarning rivojlanishi, ahamiyatiga 
asoslangan tahlil natijalari bilan qiyoslansa adabiyot о‗qitish metodikasining ilmiy, 
nazariy asoslari, taraqqiyoti xavas qilgudek darajada emasligini kо‗rsatadi.
Yaqin о‗ttiz yil mobaynida adabiyot о‗qitish metodikasi sohasida kо‗plab 
tadqiqotlar, darsliklar, о‗quv qо‗llanmalar yaratildi va yaratilmoqda. О‗nlab 
nomzodlik, doktorlik dissertasiyalari himoya qilinmoqda. Shu о‗rinda yana savol 
tug‗iladi. Bugungacha mavjud tadqiqotlar milliy adabiy ta‘lim rivojiga qay darajada 
hissa qо‗shmoqda? Nima uchun adabiyot о‗qitish ta‘lim bosqichlarining deyarli 
hamma bо‗g‗inlarida kо‗ngildagidek emas? Nima sababdan milliy metodika bugungi 
xalqaro adabiy ta‘lim jarayonlaridan ortda qolib ketgan
?
Xullas, bunday savollarni 
yana kо‗plab keltirish mumkin.
Keyingi о‗n yillikda yaratilgan adabiyot о‗qitish metodikasi yо‗nalishida amalga 
oshirilayotgan tadqiqotlar, darsliklar, о‗quv, о‗quv-uslubiy qо‗llanmalarni jahon 
adabiy ta‘limi bilan qiyosiy о‗rganish natijasida milliy metodika kutilgan darajada 
xalqaro standartlarga mos rivojlana olmayotganiligining eng muhim sababablarini 
quyidagicha tasnifladik.