K arim a q osim ova

O L M O S H N I 0 ‘R G A T ISH M E T O D IK A S I
Boshlang'ich ta’limda faqat kishilik olmoshlari o'rganiladi. 4-sinfda 
kishilik olmoshlari haqidagi dastlabki umumiy tushuncha beriladi; 
ularning kelishik qo'shimchalari bilan turlanishi va imlosi o'rgatiladi.
Kishilik olmoshlari bilan o'quvchilarni tanishtirishda predmetni 
nomlamasligi, ular faqat ko'rsatish uchun xizmat qilishi bilan tanishti- 
riladi. Boshlang'ich sinfda kishilik olmoshlarining ot bilan almashinib 
qo'llanishiga alohida to'xtab o'tilmaydi. Chunki 
men, sen
olmoshlari 
’.ech qachon ot bilan almashinib qo'llanmaydi: 
„Men o ‘qiyapnwn,

---

sen o ‘qiyapsan“
deyish mumkin, lekin 
„Salima chiqyapman, Salima
o'qiyapsan, qiz tikyapman“
tarzida qo'llanmaydi. Lekin III shaxs 
kishilik olmoshi ot bilan almashinib qo'llanadi: 
„Qiz tikyapti
— 
и tik-
yapti“.
0 ‘qituvchi kishilik olmoshlari bilan tanishtirayotganda shunga 
diqqatni qaratish lozim. Kishilik olmoshi haqidagi dastlabki ma’lumot 
badiiy asardan keltirilgan og‘zaki nutqqa doir misollarni kuzatish va 
tahlil qilish orqali beriladi.
Kishilik olmoshlarini o'rgatish jarayonida o'quvchilarda quyidagi 
bilim va ko'nikmalar hosil qilinadi:
— 
men, sen, u, biz, siz,
«/ar kishilik olmoshlari, ular 
kim?
so'rog'iga 
javob bo'ladi;
— kishilik olmoshlari so'z turkumi;
— kishilik olmoshlari 3 ta shaxsni birlik va ko'plikda ifodalaydi;
— ular kelishiklar bilan turlanadi; 
-ni, -ning
qo'shim chalari 
men,
sen
olmoshlariga qo'shilganda o'zakdagi л tushib qoladi; 
и
olmoshiga 
-ga, -da, -dan
qo'shimchalari qo'shilsa, bir n tovushi orttiriladi kabi 
bilimlar beriladi;
— olmoshlami nutqda to'g'ri va o'rinli qo'llash, ularni kelishikli ho­
latda to'g'ri yozish, so'roqlar yordamida aniqlash va farqlash ko'nikmalari 
hosil qilinadi.
Olmosh so'z turkumi 
suhbat, yarim izlanishli muammoli metod,
induktiv
metodlarda tushuntiriladi. Bu metodlarning qaysi birida tu- 
shuntirilsa, shunga mos usul va ish turlari tanlanadi.
O'quvchilar olmoshlaming kelishik bilan qo'llanishini o'rganmagani 
uchun dastlabki tanishtirishda bosh kelishikdagi olmoshlar qatnashgan 
gap tanlanadi.
Kishilik olmoshi quyidagi matn asosida tushuntirilishi ham 
mumkin:
— Men „Jimjiloq" hikoyasini o'qim.
— Sen qaysi hikoyani o'qiding.
— U „Nihollaming nolasi“ hikoyasini o'qidi.
Suhbat o'tkaziladi:
— Birinchi gapdagi otni toping.
— „Jimjiloq" nimaning nomi?
— Hikoya oti-chi?
— Shu gapda 
kim?
so'rog'iga javob bo'lgan so'zni toping.
Keyingi gapiar ham shu tarzda tahlil qilinadi.
Kim? so'rog'iga javob bo'lgan 
men, sen, и
so'zlarini bir ustun qilib 
yozib qo'yiladi.

---

Biz, siz, ular
so‘zlariustida ham shunday tahlil o'tkaziladi. Suhbat 
davom ettiriladi:
— Birinchi gapni kim gapiryapti? (so'zlovchi I shaxs)
— Ikkinchi gapni kim gapiryapti? (tinglovchi II shaxs)
— Uchinchi gapni kim gapiryapti? (o'zga III shaxs)...
Demak, 
men, sen, и
shaxsni bildiradi va bu so'zlar 
kim?
so'rog'iga 
javob bo'ladi.
Biz, siz, ular
so'zlari ustida ishlanadi.
O'quvchilar javobiga aniqlik kiritiladi:
— Men, sen, u - so'z turkumi. Bu so'z turkumining nomi olmosh 
deb yuritiladi. Men, sen, u — kishilik olmoshlari. 
Men
I shaxsni,