Fanidan tayyorlangan o`quv-uslubiy majmua «Vatan tarixi» kafedrasi professor-o`qituvchilaringing yig`ilishida muhokama qilingan va foydalanish uchun tavsiya etilgan
Yüklə 2,28 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 1. IX asr boshlaridagi va siyosiy jarayonlar Tohiriylar davlatining tashkil topishi
|
Tayanch so‘z va iboralar.
Somoniylar, Somonxudot, mahalliy zodagonlar, turk g‘ulomlari, Karmatlar harakati, dargoh, devonlar, harbiy-ma’muriy amaldorlar, hanafiylik, diniy me’morchilik, Qoraxoniylar, chig‘illar, yag‘molar, o‘g‘izlar, Hasaniylar sulolasi, Tamg‘achxon, Qoraxitoylar, elekxonlar, Xorazmshoh-anushteginiylar, Otsiz, Sulton Sanjar, Gurganj, Amiri-oxur (miroxo‘r), Amiri-shikor, Tashtdor. 1. IX asr boshlaridagi va siyosiy jarayonlar Tohiriylar davlatining tashkil topishi IX-XIII asrlarda O‘zbekiston hududida turli boshqaruv usullari va ma’muriy tizimiga ega bo‘lgan turli sulolalar boshqargan bir qancha davlatlar hukm surdi. Xalifalikka qarshi kuchayib borayotgan qo‘zg‘olonlar xalifalarning mahalliy zodagonlarga bog‘likligini kuchaytirib yubordi va viloyatlarni boshqarishda mahalliy zodagonlarning roli ortdi. Shu jarayonda Xurosonda Tohiriylar xonadoni hukmron mavqeni egallay boshladi. Siyiston (Seiston) hokimi Abdulmuhammad Talxa ibn Abdulloh qo‘lida xizmat xonadon boshlig‘i, Roziqning Mus’ab, Xusayn va Tohir ismli o‘g‘illari bo‘lib, ular birgalikda Hirot viloyatidagi Bushanj shahrini boshqarganlar. Xorun ar Rashid (786-809) vafotidan so‘ng uning o‘g‘li Amin xalifa bo‘ldi. Bu vaqtda Xursonda noiblik qilayotgan Abdulloh (keyinchalik, Ma’mun laqabi bilan mashhur bo‘lgan) 806-yildan boshlab o‘tgan vaqt mobaynida Xuroson va Movarounnahrning noibi sifatida bu 47 yerda hukmronlikni to‘laliligicha o‘z qo‘liga olgandan so‘ng boshqaruvda katta o‘ringa ega bo‘lgan mahalliy zodagonlarning ayrimlarini o‘z atrofiga yig‘ib, ular bilan juda yaqinlashib ketgan edi. Garchi uni mahalliy zodagonlar qo‘llab-quvvatlasada, ammo xalifalikning markaziy qismidagi arablar Aminni xalifalik taxtiga ko‘taradilar. Bundan norozi bo‘lgan Ma’mun ukasi Aminga qarshi kurashish va o‘zining qonuniy hokimiyatini o‘rnatish uchun besh yil tayyorgarlik ko‘radi. Albatta, bu ishlarni Ma’mun yakka o‘zi amalga oshira olmas va mahalliy zodagonlarning ko‘magiga muhtoj edi. Ma’munning siyosiy va harbiy jihatdan bunday murakkab vaziyatga tushib qolishi mahalliy zodagonlarning hokimiyatdagi mavqeyini oshib borishi uchun zamin yaratdi. Ma’mun o‘z siyosiy maqsadlarini amalga oshirish uchun Xurosondan Tohir ibn Husayn va Movarounnahrdan e’tiborli va mavqeyi yuqori bo‘lgan Somonxudot xonadoni vakillari bilan ittifoq tuzadi va ularning bevosita qo‘llab-quvvatlashlari va harbiy yordamlari bilan taxtni ukasidan tortib oladi. Ma’mun xalifalik taxtini egallab, Bag‘dodni qo‘lga kiritgach, 813-yilda Tohirni al-Jazirada noib, Bag‘dodda xalifalik qo‘shinlari sipohsalori, Iroqda esa soliq majburiyatlarni yig‘ish boshqaruvchisi, 821-yil esa Xuroson noibi etib tayinladi. Ayni vaqtda Ma’mun o‘ziga taxtni egallashda yordam bergan Movarounnahr zodagonlaridan Somonxudotning nabiralari – Asad ibn Samonxudotning farzandlarini bir qator viloyatlarga noib etib tayinlaydi. Jumladan, Nuh ibn Asadni Samarqand, Ahmad ibn Asadni Farg‘ona, Yahyo ibn Asadni Shosh va Ustrushonaga, Ilyos ibn Asadni esa Hirotga hokim etib tayinlaydi. Somoniylar xonadoni vakillari bevosita Tohiriylarga bo‘ysungan holda Movarounnahr viloyatlarining yillik daromadidan ma’lum miqdordagi mablag‘ni xiroj sifatida xalifalik xazinasiga yuborish majburiyatini olganlar. IX asr arab geografi Xo‘rdodbeh ma’lumotlariga qaraganda, har yili xalifa xazinasiga Shoshdan 607 ming kumush dirham, So‘g‘ddan 326 ming kumush dirham, Farg‘onadan 280 ming kumush dirham, Ustrushonadan esa 50 ming kumush dirham yuborilgan. Tohir ibn Husayn vafotidan so‘ng Xurosonni Talxa (822-828-yy.) va Abdullohlar (828-844) boshqardilar. Mustaqillikka intilgan Tohiriylar 48 vakili Abdulloh 833-yilda Ma’mun vafotidan so‘ng o‘zini xalifalikdan mustaqil deb e’lon qildi va Marv (keyinchalik, Nishopur) davlat poytaxti bo‘ldi. Bu vaqtda Tohiriylar davlati tarkibiga Tabariston, Jurjon, Ray, Kirmon, Xuroson, Seyiston, Movarounnahrning janubiy hududlari kirgan. Muhammad ibn Tohir (862-873-yy.) hukmronligi davrida mamlakat hududlariga hujum qilgan o‘g‘uz qabilalaridan mudofaa maqsadida Farova (Qizilarvat yaqinida) va Dehiston (Mashhad) qal’a- qo‘rg‘onlari qurilib, davlat hududlarining xavfsizligi birmuncha kuchaytirildi. Ayni vaqtda Tohiriylar xalifalikning qo‘llab-quvvatlashi ostida Movarounnahr viloyatlari ustidan ham hokimlikni to‘laligicha o‘z qo‘llariga olgan edilar. Mamlakat garchi xalifalikdan mustaqil siyosat yuritib, o‘z ichki muammolarini o‘zi bevosita hal etish imkoniga ega bo‘lsada, mamlakatdagi oddiy soliq to‘lovchi xalqning ahvoli soliqlarning ko‘pligi va bir tomondan ko‘chmanchi turkiy qabilalarning hujumlari ta’sirida birmuncha og‘irlashgan edi. Shu boisdan mamlakatda xalq qo‘zg‘olonlari tez-tez ko‘tarilib turardi. Ularda, ayniqsa, “g‘oziylar” faollik ko‘rsatardilar. G‘oziylar ko‘chmanchilar hujumini daf etib turish maqsadida ko‘ngillilardan IX asrning 60-yillarida tashkil etilgan bo‘lib, ular mamlakat siyosiy hayotidagi faolliklarini ham oshirib borar edilar. Tohiriylar o‘z hokimiyatlarini mustahkamlash uchun qishloq xo‘jaligi va hunarmandchilikka e’tiborni kuchaytirdilar. Biroq, bu davrda aholidan olinadigan soliqlar ham ko‘paytirildi. IX asr o‘rtalariga kelib mamlakat ichida yuzaga kelgan siyosiy keskinliklar va xalq qo‘zg‘olonlari natijasida aholining quyi tabaqasidan bo‘lgan Safforiylarning mavqeyi kuchayib boradi. Mazkur xonadon vakillarining yetakchisi Ya’qub ibn Lays o‘zining Amr, Tohir, Ali ismli ukalari bilan birgalikda 861-yilda Sijistonni, 867-yil Hirot va Bushanjni, 869-yil Kirmon va Forsni qo‘lga kiritdilar. Tohiriylarning so‘nggi vakili Muhammad ibn Tohir (862-873 yy) Ya’qub ibn Lays bilan bo‘lgan jangda mag‘lub bo‘lgach, safforiylar Nishopurni egalladilar. 879-yilda Ya’qub vafot etgach, hokimiyatni uning ukasi Amir ibn Lays egalladi (879-900-yy.) va xalifaga o‘zining vassalligini ma’lum qildi. Safforiylar hukmronligi davrida ham xalq 49 ommasining ahvoli yaxshilanmadi. Tuzilgan katta qo‘shinni oziq-ovqat, kiyim-kechak bilan ta’minlash uchun soliqlar ko‘paytirildi. Xurosonda eng yuqori mavqega erishgan safforiylarga xalifa Mo‘tazid (870-892-yy.) tomonidan Xuroson viloyatining hokimligi topshiriladi, ya’ni Ya’qub ibn Laysni Balx va Toxariston hokimi etib tayinlash to‘g‘risida yorliq jo‘natdi. 873-yil Ya’qub Tohiriylar hukmdori Muhammad ibn Tohir qo‘shinlarini mag‘lubiyatga uchratib, Tohiriylar davlatiga barham berdi. Yüklə 2,28 Mb. Dostları ilə paylaş:
|