Biotop daxilində yayılmış bütün canlılar- müxtəlif
növlər və hər
bir növü təşkil edən fərdlərin təbii qrupları biosenozları əmələ
gətirir.
Biosenoz- quru və su hövzəsinin eyni (oxşar) sahəsini tutan,
orada yaşayan bir-biri ilə və abiotik amillərlə əlaqəsi olan bitki,
heyvanlar və mikroorqanizmlərin məcmusudur.
Bioloji dövranda iştirakına görə biosenozda əsas 3 orqanizmlər
qrupu olur:
1.avtotrof orqanizmlər- q/üzvi
maddələrdən üzvi maddələr
əmələ
2.heterotroflar- hazır üzvi maddələrlə qidalananlar. Bura insan
,heyvanlar və bəzi bitkilər (göbələklər) və mikroorqanizmlər
aiddir
3.redusentlər-orqanizmin parçalanmış qalıqları
ilə qidalanan
saprofitlər aiddir. Bu orqanizmlər öz həyat fəaliyyəti prosesində
ölü kütlənin və qismən biokütlənin mürəkkəb üzvi maddələrini
sadə birləşmələrə çevirir, yəni minerallaşdırır.
Biosenozlar növlərin zənginliyi və kasadlığına
görə iki yerə
ayrılır. Şimal tundrada istiliyin defisitliyi şəraitində, susuz isti
səhralarda qruplaşmalar olduqca kasatlaşır,
çox az növlər
əlverişsiz şəraitə uyğunlaşa bilirlər. Əksinə həyat üçün abiotik
mühit şəraiti optimuma yaxınlaşdıqda olduqca zəngin növə
malik olan qruplaşmalar(biosenozlar) əmələ gəlir.
Buna tropik
meşələri, çox müxtəlif orqanizmlərlə zəngin olan mərcan
riflərini misal göstərmək olar.
Hər bir biosenozda müəyyən bir növ üstünlük təşkil edir. Məhz
onlar arasında olan əlaqələr bütövlükdə biosenozun fəaliyyətini
müəyyənləşdirir. Sayına görə üstünlük təşkil edən növ dominant
növ adlanır. Məs., şam ağacı meşələrində şam ağacı, yovşan
yarımsəhralarında yovşan dominantlıq təşkil edir.
Biosenozda orqanizm əlaqələrinin 4 tipi vardır: trofik, topik,
forik, fabrikasiya.
Trofik əlaqələr- bir növün digər növün fərdinin hesabına
qidalanması zamanı baş verir. Iynəcənin digər həşəratı uçan
zaman , peyin qurdu böcəyinin iri dırnaqlıların
peyini ilə
qidalanması, arının bitki nektarının toplaması onlara qida olan
növlə bilavasitə trofik əlaqəyə girməsi deməkdir.
Topik əlaqələr- bir növün həyat fəaliyyəti nəticəsində digər
növün yaşayış şəraitinin dəyişməsi ilə xarakterizə olunur.
Milçək sürfələrinin inək peyinində məskunlaşması, ağacın
gövdəsindəki şibyələr buna misal ola bilər.
Forik əlaqələr- bir növün digər növün yayılmasındakı iştirakı
deməkdir. Heyvanların bitki toxumlarını, sporlarını,tozcuqları
bir yerdən başqa yerə aparması buna misaldır.
Heyvanlar bitki
toxumlarını passiv və aktiv üsulla saxlaya bilirlər. Passiv tutma
heyvanın bədəninin təsadüfən bitkiyə toxunması ilə baş verir.
Aktiv
ilişmək
üsulu-heyvanların
bitkinin
meyvə
və
giləmeyvəsini yeməklə baş verir. Həzm olunmayan toxumları
peyinlə bərabər xaric olur.
Fabrikasiya əlaqələri- növ öz tikintisində (fabrikasiyada)
ayrılma məhsullarından ,digər növün canlı fərdlərindən istifadə
edir. məs.,quşlar yuvasını qurmaq üçün ağacların budaqlarından,
məməlilərin tükündən istifadə edir.
Dostları ilə paylaş: