Mövzu 6:BİOSFER.
Biosfer termini ilk dəfə 1875 –ci ildə Avstriya geoloqu
paleontoloqu Eduard Züss tərəfindən elmə daxil edilmişdir. Yer
qabiğının əmələ gəlməsində canlı orqanizmlərin rolunu
göstərən ilk bioloq Lamark olmuşdur. Biosfer haqqında biliklər
botanika,torpaqşünaslıq,bitkilərin coğrafiyası, biologiya və
geologiya elminin inkişafı nəticəsində toplanmışdır. Biosfer
təbii sistemdir, onun əsas xüsusiyyəti canlı orqanizmlər üçün
enerji və maddələr mübadiləsini təmin etməkdir.
“Biosfer” haqqında təlimi böyük rus alimi akademik Vernadski
yaratmışdır. Biosfer bütün canlı orqanizmlərin məskunlaşdığı
mühitdir. Vernadskinin fikrincə biosfer geoloji cəhətdən
qarşılıqlı əlaqədə olan 7 hissədən ibarətdir: canlı maddə,
biogen maddə, radioaktiv maddə, kosmik mənşəli maddə, seyrək
yayılmış atomlar, atil və biratil maddələr.
-canlı maddələrə bitkilər, heyvanlar, mikroorqanizmlər daxildir.
-biogen maddələrə canlı orqanizmlər tərəfindən yaradılan üzvi
mineral maddələr ( daş kömür, torf, neft, əhəng, gil,mərmər,
qranit) daxildir.
-atil maddələrə q/üzvi mənşəli dağ süxurları aiddir.
-biratil maddələr canlı və cansız maddələrin sintezindən yaranır.
Planetin biratil maddələrinə çöküntüsüxurları, bütün təbii sular,
torpaq, sualtı torpaq(lil) daxildir.
Yer səthinə daxil olan enerjinin 99%-dən çoxunu günəş
şüalanması təşkil edir. Bu enerji hidrosfer, atmosfer, litosferdə
gedən fiziki və kimyəvi proseslərə : hava və su kütlələrinin
qarışmasına, buxarlanmaya, maddələrin yenidən paylanmasına,
qazların udulmasına, ayrılmasına sərf olunur.
Planetdəki bütün orqanizmlərin məcmusu canlı maddə adlanır.
Canlı maddələr ətraf mühitin formalaşmasında mühüm rol
oynayır. Bunun üçün onlar bir neçə funksiyanı yerinə yetirirlər:
-Energetik funksiya bioloji dövranın bütün həlqələrini enerji ilə
təmin edir.
-Mühit yaratma funksiyası nəticəsində ilkin atmosferin qaz
tərkibi, ilkin okean suların kimyəvi tərkibi dəyişir, litosferdə
bəzi dağ suxurları əmələ gəlir, quruda torpaq qatı əmələ gəlir və
buxarlanma prosesi baş verir.
Biosferə atmosferin azon səthinə kimi olan bir hissəsi (20-25
km); litosferin üst hissəsi(2-3 km); bütün hidrosfer(okean
dibindən 1-2 km aşağı) daxildir.
Biosferi ümumi qalınlığı 40 km -ə çata bilər. Biosferdə həyat
q/bərabər yayılmışdır. Məs., səhrada, tundrada, okean dibində
həyat zəif inkişaf etsə də biosferin digər sahələrində isə zəngin
və çox müxtəlifliyi ilə fərqlənir.
Canlı maddələrin ən yüksək konsentrasiyası litosferin və
atmosferin sərhəd qatında, yəni torpaqda, 3 mühitin –torpaq, su,
havanın bir - birinə yaxın qonşuluğunda yəni okeanın üst
qatında ,su hövzələrinin dibində müşahidə olunur.
Biosferin tərkibinə aşağıdakılar daxildir:
Atmosferin aşağı hissəsi; bütün hidrosfer; litosferin yuxarı
hissəsi.
Atmosver yer kurresinin xarici qazli tebeqesinde 3000km
hundurlukde yerleşir.Atmosver 2 hisseye bolunur:1.homosver
2.heterosver.Onlar ozon qatindan texminen 100km serhetde
yerlrşir. Litosver yerin xarici berk qatidir. Yerin yuxari
mantiyasinin yarisi ile butun yer qabigini ehate edir ve
metamorfik suxurlardan ibaretdir. Litosverin qalinligi orta
hesabla 25200 ve 5-100 km beraberdir. Yer qabiginin
maddelerinin ekser hissesi berk halda olub,yuxari mantiyanin
serheddinde yumuşalmiş dag suxurlarinda yerleşir. Hidrosver
planetin
su
tebeqesi
olub,denizlerin
okeanlarin
sukontinentlerinin ve buz tebeqesinin ceminden ibaretdir.tebbi
suyun ümumi hecmi 1,39mird km
3
yaxindir ve planetin sethinin
71%ni teşkil edir.
Yerin canli ailemi ve biosver 3 tip orqanizimlerden ibaretdir:
1:Produsentler ve ya Avtotroflar-guneş enerjisi,su,karbon qazi
ve mineral duzlarla uzvu madde emele getiren orqanizimlerdir.
Buna Yer kuresinde olan texminen 4500 bitki novu aiddir.
2:Konsumentler ve ya Heterotroflar hazir uzvu maddələrlə
qidalananlar. Bura aiddir ot yeyen heyvanlar, yirticilar,bitkiler
ve gobelekler aiddir. Bu qurupun nov miqdari 15mil coxdur.
3:Redusentler- produsent ve komsumentlerin uzvu maddesinin
sade birleşmelere su,karbon qazi ve mineral duzlara parcalayan
mikroorqanizimlerdir. Bunlarin novu 75min dir.
Muasir Biosfer 3 tebeqeye bolunur: aerobiosver-aero biontlarin
məskunlaşdiği ve onlarin heyat substratnin mikroorqanizimlerin
emele getirdiyi hava muhitidir.
2:Hidrobiosfer-Hidrobiontlar meskunlaşan dunya okeani ve
denizlerdir.
3: Geobiosfer- Geobiontlar meskunlaşan yer qati litosverdir.
Biosfer murekkeb daxili quruluşa malik olub 3 esas
komponentden
ibaretdir.:
canli
madde;biohereketsiz
madde;hereketsiz madde.
Canli madde biosferin-butun canli varliqlarinin cəmidir.
Biohərəkətsiz maddəyə-canli orqanizimlər ve qeyri uzvu
materiya
daxildir.Biohereketsiz
maddenin
suturuktur
kompanentlerine
torpaq,lil,aşinma
qabigi,rutubetli
horizontlar,landşaft ve s. aiddir.
Yerin uzvu maddesi 2 formada olur: adiogen ve biogen.
Yəni canli madde butun orqanizimlerin ve cansiz biohereketsiz
maddelerin cemidir. Biohereketsiz yeni biogen uzvu maddelere
biosver, hidrosver ve hidrosverin butun qabiqlarinda rast gelmek
olur.
|