İşgüzar söhbət şifahi nitqin xüsusi növü kimi
Mütəmadi ola
raq bir-biri, həmçinin yanlarına gələnlərlə işgüzar söhbət apararkən
insanlar bəzən dəhşətli nitq savadsızlığı nümayiş etdirirlər ki, bu da
onların işgüzar fəaliyyətinə əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərərək,
imkanlarını tam şəkildə aşkarlamalanna mane olur. Eyni zaman
da demək lazımdır ki, işgüzar söhbət elmi anlayış kimi müasir
linqvistikada mövcud deyil. Bu səbəbdən, sahibkarlıq fəaliyyəti
sahəsində şifahi işgüzar nitqin araşdırılması heç vaxt aparılma
mışdır. Halbuki bu nitq növü də öz leksik-qrammatik və üslub
xüsusiyyətlərinə malikdir. Bu xüsusiyyətlər, onun sırf işgüzar və
konkret xarakteri bədii ədəbiyyatın qrammatik-üslub vasitələrinin
ona təsirinin qarşısını alsa da, lakin burada məişət danışığı və rəsmi-
işgüzar üslubların təsiri daha parlaq şəkildə özünü göstərir. Məhz
bu xüsusiyyətlər də işgüzar söhbətin nitq materialının təşkilini və
onun dil xüsusiyyətlərini müəyyən edir.
işgüzar söhbət
iş maraqlan ilə bağlı işgüzar əlaqələr qurmaq
və işgüzar problemləri həll etmək üçün lazımi səlahiyyətlərə malik
olan insanlar arasında ən geniş mənada başa düşülən şifahi nitq
rabitəsidir.
İşgüzar söhbət - ilk növbədə yazılı nitqdən əhəmiyyətli dərə
cədə fərqlənən şifahi işgüzar nitqdir. Hər şeydən əvvəl, işgüzar
söhbət bilavasitə ünsiyyət olub, konkret həmsöhbətin (yaxud
həmsöhbətlərin) mövcudluğunu nəzərdə tutur, bu isə ona (yaxud
onlara) bilavasitə təsir göstərmək imkanı yaradır.
Həmsöhbətin mövcudluğu mimikalar, jestlər, intonasiya və
digər ünsiyyət texnikasından istifadəyə imkan verir, bu da şifahi iş
güzar nitşi yazılı işgüzar nitqdən əhəmiyyətli dərəcədə fərqləndirir.
Bilavasitə ünsiyyət əvvəlcədən ətraflı düşünmə imkanını ləğv
edir, bu səbəbdən, işgüzar söhbət sərbəst ünsiyyət formaları ilə
zəngin, həmçinin bir sıra qrammatik və üslub xüsusiyyətlərinə ma
lik olur.
326
Adətən, işgüzar nitqin bu növü üçün işgüzar ünsiyyətdə onların
fikrincə lazımsız hesab edilən və mülahizənin mənasını dəqiq və
qısa şəkildə ifadə etməyə imkan verməyən ümumi ədəbi dilin adi
morfoloji normalarından uzaqlaşma səciyyəvidir. İşgüzar nitqdə
ədəbi dildə yalnız tək halda işlənən toplu isimlərin cəm halında
işlədilməsi artıq normaya çevrilib, məsələn: «Bu 5 aqreqat/лг daxi
li yanma mühərrikinə elastik mufta ilə bağlanan daimi gərginlikli
generatordan ibarətdir», yaxud «Bu stenddə prinsipial baxımdan
yeni kəsiciyə malik üç tokar dəzgah/an təqdim olunur».
Şifahi işgüzar nitqdə, ümumi ədəbi dildə yalnız tək halda iş
lənən isimlərin cəm halda işlədilməsi adi hal alıb.( məs., su- sular,
qəzet oxumaq- qəzetləri oxumaq və s.)
İşgüzar adamların şifahi nitqində bəzi söz və ifadələr adi ədəbi
dildən fərqli olaraq, qrammatik qaydalan pozur. Məsələn, «fəhlələr
gəlirlər» əvəzinə «fəhlələr gəlir», «qonaqlar ayağa qalxdılar» əvə
zinə «qonaqlar ayağa qalxdı » kimi cümlələr normal işlənir.
İşgüzar adamların şifahi nitqində rast gəlinən ən populyar dil
qaydalarının pozulması - əcnəbi dillərdən, xüsusilə də rus dilindən
götürülmüş sözlərin adi hal kimi işlədilməsidir. Məs., rus dilindəki
“uje”, “davay”, “zanit”, “xodlamaq”, ”prosto” və s. kimi sözlər iş
güzar mühitdə geniş istifadə edilir.
Danışıq işgüzar nitqinin bü xüsusiyyətləri ədəbi dil üçün arzu-
olunmazdır, çünki dilin dəqiqlik normasını pozur. Burada onları
nitqin qüsurları kimi nəzərdən keçirmək düzgün deyil, çünki onlar
işgüzar mühitdə hər yerdə işlədilməklə normal aşmışlar.
M allar və onlann istehsal proseslərinin təsvirinin sırf işgüzar
və konkret xarakteri, yuxanda qeyd edildiyi kimi, işgüzar nitqə
bədii ədəbiyyaün qrammatik-üslubi vasitələrinin daxil olmasına
imkan vermir, halbuki, bu hal adi nitq üçün xarakterikdir.
Buna baxmayaraq, işgüzar adamlann məişət nitqi yazılı işgü
zar nitqə də xas olan ümumi qrammatik-üslubi hadisələrdən for
malaşır. Şifahi işgüzar nitqin dilinin spesifikliyi orada yalnız ayn-
ayn leksik törəmə və sintaktik quruluşlara yazılı formaya nisbətən
bir qədər tez-tez rast gəlinməsindədir.
327
İstehsalat terminləri ilə yanaşı, işgüzar adamların şifahi
nitqində çoxsaylı konkret texniki sistem və qurğu növlərinin, həm
çinin xammal və materialların adlarına rast gəlinir.
Bu cür leksik elementlər spesifıkdir. Onlar, bir növ, apara
tın, cihazın, mexanizm yaxud maşının onu hazırlayan zavodun
markası formasındakı xüsusi adını təmsil edir. Bu adlar həmin
mexanizmlərə ixtiyarı surətdə yapışdırılır və şərti olur.
M arka və modellərin adları, adətən, bir sözdən, yaxud sözlə
rəqəm göstəricisinin uzlaşmasından ibarət olur. B ir çox istehsalat
sahələrinin təcrübəsində belə bir qayda mövcuddur ki, yeni quru
luşlu, lakin eyni təyinatlı olub, eyni iş prinsipinə malik aparatlara
əvvəlki ad verilir, yalnız rəqəm göstəricisi fərqli olur.
Həmçinin istehsal edilən və satışa çıxarılan texnikanın elə
konkret növləri mövcuddur ki, onların adı əsas sözlərin baş hərflə
rindən (müvafiq rəqəm göstəricisi ilə birlikdə) ibarətdir və bu hərf
lər istehsalçı zavodun, yaxud bu və ya digər cihazın, mexanizmin,
maşının tam adını ifadə edir.
Qeyd edildiyi kimi, şifahi işgüzar nitq bir qədər sadələşdirilmiş
xarakterə malikdir. Bununla yanaşı, bu heç də o demək deyil ki,
mücərrəd anlayışları ifadə edən sözlər burada yolverilməzdir. La
kin yazılı işgüzar nitqlə müqayisədə onlar kəmiyyət etibarilə əhə
miyyətli dərəcədə azdır.
İşgüzar söhbətin sintaksisi bütünlüklə nitq ünsiyyətinin sadə
lik və təbiiliyi şərtlərinə cavab verir. Hazır, donuq ifadələrin, nitq
qəliblərinin çoxluğu fikri konkret, yığcam və anlaşıqlı ifadə et
məyə, izahda hər hansı ikimənalılığı kənarlaşdırmağa imkan verir.
Buradan da işgüzar ünsiyyətin tipik vəziyyətlərinin təsviri zamanı
işgüzar nitqin standartlaşdınlmasına və istifadə edilən nitq vasitə
lərinin əhatə dairəsinin daralmasına aid tələb meydana çıxır.
Bu tələb işgüzar söhbətin aparılmasını əhəmiyyətli dərəcədə
asanlaşdırır. Həqiqətən, əgər hazır, işgüzar ünsiyyətin illərdən
bəri toplanmış təcrübəsində artıq sınaqdan çıxmış standart,
qəlib - ifadələr mövcuddursa, onlara əsasən istənilən lazımi fik
ri formalaşdırmaq mümkün olursa, deməli, onları şifahi nitqdə
ifadə etmək xüsusi bir çətinlik yaratmaz. Bu tip quruluşa malik
328
ifadə və cümlələr qavrama zamanı minimum gərginlik tələb edir
və lazımi fikri formalaşdırmaq üçün əlavə səy göstərməyə ehti
yac qalmadığından danışanın vəziyyətini əhəmiyyətli dərəcədə
yüngülləşdirir.
İşgüzar söhbətin sintaksisi də qrammatik tərkibin natamamlığı
və onlarda sintaktik əlaqələrin formalarının zəifləməsi ilə xarak
terizə olunur. Burada həm də birləşdirici sintaktik quruluşa malik
cümlələr, tabeli mürəkkəb cümlələr və xitablar geniş yayılmışdır.
Buraya həmçinin feli bağlama və feli sifət tərkiblərinin budaq
cümlələrlə əvəz edilməsini aid etmək olar.
Mürəkkəb cümlələrdən istifadə yazılı işgüzar nitqin fərqlən
dirici xüsusiyyətidir. İşgüzar insanların nitqində, əsasən sadə cüm
lələrdən, həm də daha çox yarımçıq cümlələrdən istifadə olunur
(bu və ya digər sözün boş qalan yeri çox zaman mimika, jest, bədən
hərəkətləri ilə doldurulur). Bu onunla izah edilir ki, mülahizələrin
məzmunu, adətən, söylənilənlərin hissələri arasındakı məntiqi-
qrammatik əlaqələri əks etdirəcək mürəkkəb sintaktik quruluşların
mövcudluğunu tələb etmir.
Belə nitqdə bağlayıcılann olmaması məna və sintaktik müna
sibətlərin m üxtəlif çalarlanm ifadə etmək üçün burada həlledici rol
oynayan intonasiyanın mövcudluğu ilə tənzimlənir.
İşgüzar danışıq təcrübəsində texniki sənədləşmələrdən, texniki
standartlardan və digər sənədlərdəki çoxsaylı parçalardan istifadə
olunur. Təbii ki, belə bir dil bu növ nəşrlər üçün səciyyəvi olan ge
niş həcmli sintaktik quruluşlara ( feli sifət tərkibləri, məsdərlər və
s.) daha çox meyl edir.
Göstərilən formalar bu nitqdə üslub qüsuru kimi qəbul edilmir,
çünki onlar şifahi işgüzar nitqə işgüzar informasiyanın dəqiq ötü
rülməsi üçün tələb olunan ciddilik verir.
İşgüzar adamlar, xüsusilə ticarət fəaliyyəti ilə əlaqədar olanlar
çox tez-tez konkret cihaz və avadanlıqların istismarı ilə əlaqədar
əməli məlumatlar vermək zərurəti ilə üzləşirlər. İşgüzar məlumat
ların sintaktik baxımdan qeyri-müəyyən şəxsli, şəxssiz, məsdər
tərkibli cümlələrin və məchul-qayıdış quruluşa malik birləşmələrin
bolluğu ilə səciyyələnən təlimat xarakterliyi bunun nəticəsidir.
329
|