Biologik faol moddalar olish texnologiyasi

MAVZU: FERMENTLARNI MIKROBIOLOGIK SINTEZ YO`LI BILAN AJRATIB 
OLISH. 
REJA: 
1. Fermentlarning umumiy tavsifi
2. Sanoat miqyosida ishlab chiqariladigan fermentlar
 
3. Ferment produsentlarini o`stirish
 
1. Fermentlarning umumiy tavsifi Organizmda kechadigan hamma hayotiy 
jarayonlarning moddiy asosini minglab fermentlar yoki enzimlar tomonidan katalizlanadigan 
kimyoviy reaksiyalar tashkil qiladi. Fermentlar hozirgi kunda fanning rivojlanishida muhim 
ahamiyatga ega bo`lgan makromolekulalar sifatida ma`lum bo`lib bormoqda. Toza holda 
ajratib olingan fermentlardan foydalangan holda murakkab birikmalarning, jumladan 
organizmning tarkibida uchraydigan ba`zi oqsillar va nuklein kislotalarning strukturalarini 
aniqlashga erishildi. Fermentlarning amaliy ahamiyati ham kattadir. Vino ishlab chiqarish, 
non pishirish, pishloq, spirt, choy, aminokislotalar, vitaminlar, antibiotiklarni sanoat 
miqyosida ishlab chiqarish fermentativ jarayonlardan samarali foydalanishga asoslangan. 
Tibbiyot va qishloq xo`jaligida qo`llaniladigan-dorivor moddalar, o`simliklarning o`sish 
stimulyatorlari va boshqa fiziologik faol moddalarning ta`sir etishi u yoki bu fermentlarning 
faollashuvi yoki ingibirlanishi bilan bog`liqdir. Fermentlar katalizlaydigan reaksiyalarini 
e`tiborga olgan holda 6 ta sinfga bo`linadi: 1. Oksireduktazalar. Bu sinfga oksidlanish-

---

qaytarilish reaksiyalarini katalizlovchi fermentlar kiradi. Ularga yaqqol misol sifatida 
degidrogenazalar vodorod atomini ko`chiruvchi fermentlarni keltirib o`tish mumkin. 2. 
Transferazalar. Bu sinf vakillari alohida funksional guruhlarni molekulalar aro ko`chirish 
reaksiyalarini katalizlaydi. Masalan, metil guruhni metil transferaza, amino guruhni-
aminotransferaza, karboksil guruhni karboksitransferazalar ko`chirish reaksiyalarini 
katalizlaydi.
3. Gidrolazalar. Bu sinfga mansub fermentlar molukulalar ichidagi bog`larni suv 
ishtirokida gidrolizlaydi. Ular jumlasiga fermentlarning katta guruhi, jumladan oshqozon-
ichak traktining fermentlari: esteraza, fosfataza, peptidaza va boshqalar kiradi. 4. Liazalar. Bu 
sinf vakillari nogidrolitik yo`l bilan qo`sh bog` hosil bo`lish reaksiyalarini katalizlaydi. 
Bularga yaqqol misol sifatida dekarboksilaza va boshqalarni keltirish mumkin. 5. 
Izomerazalar. Bu fermentlar substratlarni o`zaro almashinuvini katalizlaydi. Masalan L-
izomeri D-izomerga, glyukozani fruktozaga aylanishini katalizlaydi. 6. Ligazalar yoki 
sintetazalar. Bu fermentlar xilma xil sintezlanish reaksiyalarini katalizlaydi va bu reaksiyani 
makroergik birikmalar energiyasi evaziga amalga oshiradi.
2. Sanoat miqyosida ishlab chiqariladigan fermentlar Dastlab sanoat miqyosida mikrob 
fermentlaridan foydalanish 90 yildan oldinroq yo`lga qo`yilgan edi. Amaliyotda 
foydalaniladigan ko`p fermentlar gidrolazalar sinfiga mansub, chunki ularni sanoat 
biotexnologiyasi yo`li bilan ajratib olish yo`lga qo`yilgan. Umumiy ishlab chiqariladigan va 
amaliyotda foydalaniladigan fermentlarning 99 % ulushi 16 ta preparat hisobiga to`g`ri keladi. 
Ulardan ba`zilarini ko`rib chiqamiz. Amilolitik fermentlar jumlasiga alfa-amilaza, beta-
amilaza, glikoamilazalar kiradi. Ularning ta`siri kraxmal va glikogenni gidrolizida namoyon 
bo`ladi. Kraxmal oldin ancha oddiy polisaharidlar-dekstrinlargacha, keyin esa maltoza va 
glyukozagacha parchalanadi. Alfa-amilaza alfa-1,4-glyukan bog`lanishni gidrolizlasa, beta-
amilaza molekulaning oxiridan birin-ketin maltoza molekulalarini uzib oladi. Glyukoamilaza 
esa molekulaning oxiridan glyukoza molekularini uzib olib parchalaydi. Bu fermentlar spirt 
va non ishlab chiqarish sanoatida keng foydalaniladi. Proteolitik fermentlar ham 
gidrolazalarga kirib, peptidgidrolazalarning kenja sinfini hosil qiladi. Ularning ta`siri oqsil va 
peptidlardagi peptid bog`larini gidrolizini katalizlashda namoyon bo`ladi. Ularning o`ziga xos 
xususiyati oqsil molekulasidagi peptid bog`larga tanlab ta`sir etishlan iboratdir. Masalan, 
pepsin faqat aromatik aminokislotalar o`rtasidagi, tripsin esa faqat arginin va lizinlar 
o`rtasidagi peptid bog`larga ta`sir etadi. Bu sinfga mansub bo`lgan fermentlar juda ko`p. 
Sanoatda ularni qaysi vodorod ioni ko`rsatkichlarida faollikni namoyon qilishiga qarab: 
nordon proteazalar (pH 1,5-3,7); neytral proteazalar (pH 6,5-7,5); ishqoriy proteazalar 
(PH>8.0) ga tasniflanadi. Proteazalardan-go`shni yumshatishda, terini oshlash va boshqa xil 
ishlovlar berishda, kinoplyonkalar ishlab chiqarishda, parfyumeriyada, sintetik yuvuvchi 
preparatlar tayyorlashda, tibbiyot va veterinariyada juda keng foydalaniladi. Pektolitik 
fermentlar o`zlarining ta`sir doiralarini tashqi ko`rinish nuqtai nazardan namoyon qilishlari, 
ya`ni reaksiya natijasida ular ta`sir etadigan polisaharidlarning vakillari-pektin moddalar 
(pektin, pektin kislotalar va protopektin) ning molekulyar massalari va qayishqoqliklarini 
kamayishiga qarab bitta alohida guruhga birlashtirilgan.
Ular mevalar, ildizmevalar, navdalar (zig`ir) tarkibida bo`ladi. Pektin moddalarning 
molekulyar massalari 20000 Da dan 200000 Da gacha bo`ladi. Hamma pektinazalar ikki xilga 
bo`linadi-gidrolazalar va transeliminazalar. Ularning birinchilari metil qoldiqlarni uzadi yoki 
alfa-1,4-glyukozid 
(poligalakturinazalar) 
bog`larni 
parchalaydi. 
Ikkinchilari 
pektin 
moddalarini nogidrolitik yo`l bilan parchalab qo`sh bog`larni hosil qiladi. Ular to`qimachilik 
sanoatida zig`irga ishlov berishdan oldin - ho`llash, vino tayyorlashda-vinoni quyqalarini 
yo`qotish, meva shiralarini tayyorlashda konservalash uchun foydalaniladi. Sellyulolitik 
fermentlar o`ta maxsus, bo`lib ularning ta`siri sellyuloza molekulalarini qutbsizlanganida 
namoyon bo`ladi; ular kompleks holda ta`sir etib sellyuloza gidrolizini glyukoza hosil bo`lishi 
darajasigacha yetkazadi. Ulardan foydalanishning istiqbollari katta - bu sellyulozadan 
glyukoza ajratib olish; tibbiyotda o`simliklardan dorivor moddalar (steroidlar) ni ajratib olish; 

---

oziq-ovqat sanoatidao`simlik yog`larini sifatini yaxshilash; qishloq xo`jaligida kavshovchi 
hayvonlarning omuxta yemiga qo`shib berishda foydalaniladi.
3. Ferment produsentlarini o`stirish. Ko`p mikroorganizmlar nisbatan oddiy va arzon 
oziqa muhitida o`sish qobiliyatiga ega. Mikroorganizmlarning fermentlarni biosintezlash 
qobiliyatlarini oshirish yo`lida seleksiya olib borish yo`li bilan mahsuldor mutantlarni ajratib 
olish imkoniyatlari bor. O`sayotgan produsentga ta`sir ko`rsatib fermentlar biosintezini 
texnologik uslublar yordamida boshqarish mumkin. Hujayralar tomonidan sintezlanadigan 
fermentlarning tarkibi va miqdori muayyan organizmning irsiy xususiyatlariga bog`liq, har bir 
hosil bo`ladigan oqsilning tuzilmasi tegishli gen tomonidan belgilangan bo`ladi. Shu bilan 
birga gen irsiyat birligi sifatida tashqi muhit ta`sirida, shuningdek sun`iy tavsifli yo`naltirilgan 
mutatsiyalarni keltirib chiqarish yo`li bilan bo`linishi va parchalanishi orqali o`zgarishlarga 
duch kelishi mumkin. Sanoat miqyosida ahamiyatli bo`lgan mutantlarni ajratib olishda bu 
ishni ionlangan va ionlanmagan nurlanishlar, izotoplar, aktinofaglar, antibiotiklar, 
hujayraning irsiy elementlarini kuchli ravishda o`zgartiruvchi kimyoviy moddalar kabi 
mutagen omillardan foydalangan holda seleksiya yo`li bilan amalga oshiriladi. Mikrob 
tomonidan fermentlarni biosintezini amalga oshirilishida genetik omil va muhitda karbon, 
azot, fosfor va boshqa elementlarning bo`lishi shartligidan tashqari muayyan fermentni yoki 
fermentlar guruhini sintezida muhim rol o`ynovchi induktor yoki repressorlarning bo`lishi 
ham talab qilinadi. Bu hodisaning mexanizmi hali to`liq o`rganilmagan bo`lsada, 
biotexnologlar tomonidan u maksimal ravishda hisobga olinishi lozim. Bu sohada ortdirilgan 
tajribaga asosan ko`p misollarni keltirib o`tish mumkin. Lipaza fermenti deyarli Asp. 
awamori tomonidan muhitda induktorsiz sintezlanmaydi, muhitga kashalot yog`ini kiritish bu 
fermentning biosintezini yuzlab martaga oshiradi. Zamburug`ning xuddi shu turi muhitga 
kraxmal kiritib, mineral fosfordan xolis qilganda jadal ravishda boshqa ferment-fosfatazani 
sintezlaydi.
Fermentning ko`p miqdorda hosil bo`lishi faqat induktorgagina emas, balki optimal 
oziqa muhitini tanlash va jarayonni optimal sharoitda olib borishga ham bog`liq bo`ladi. Bu 
omillarni ahamiyatini namoysh qilish uchun Asp. oryzae tomonidan kraxmalning–
induktorligida alfa-amilaza biosintezini amalga oshishini misol qilib keltirish mumkin. 
Quyida alfa-amilazaning biosinteziga oziqa muhitining tarkibini ta`siriga oid ma`lumotlar 
keltirilan: Oziqa muhitiga qo`shilgan qo`shimcha Ferment faolligi, E/100ml hisobida 3 % 
Saxaroza va 0,05 % Natriy nitrat 20 6 % Kraxmal va 0,15 % Natriy nitrat 60 10ml bug`doy 
maysasi ekstrakti 250-300 40ml bug`doy maysasi ekstrakti 500-560 Muhitning asosiy 
komponentlarini 1,5 martaga oshirganda 1000-1100 Mikrobni o`sishi va fermentni 
sintezlanishini jadallashtirish uchun oziqa muhitiga qo`shimcha ravishda tarkibida o`sish 
omili bo`lgan damlama yoki ekstrakt qo`shiladi. Eng avvalo ular jumlasiga aminokislotalar 
kiradi. Ular hujayra ichiga osongina kiradi va fermentni sintezlanishiga ta`sir ko`rsatadi. 
Shuningdek o`sish omillari jumlasiga purin asoslari va ularning hosilalari, RNK va uning 
parchalanish mahsulotlari ham kiradi. Produsentni chuqur uslubda o`stirganda, yumshoq va 
namlangan oziqa muhitini yuza qismida o`stirgandagiga qaraganda ajratib olinadigan 
fermentning konsentratsiyasi ancha past bo`ladi. Fermentlar produsentlarini chuqur uslubda 
o`stirish. Produsentni chuqur uslubda o`stirish mikroorganizmlarni suyuq oziqa muhitida 
o`stirishni hisobga oladi. Bu uslub oziqa muhitini yuza qismida o`stirishga nisbatan ancha 
mukammal ishlab chiqilgan, hamda ko`proq mexanizatsiyalashtirilgan va avtomatlashtirilgan. 
Bunda butun jarayon aseptik sharoitda o`tkazilishi lozim. Chuqur uslubda o`stirish sharoitida 
suv muhiti ekstraktining yuza qismida o`stirishdagiga nisbatan fermentning konsentratsiyasi 
ancha past bo`ladi. O`stirish suyuqligining filtratini 3 % dan kam qismi quruq modda 
hisoblanadi. Bu narsa fermentni ajratib olishdan oldin filtratni konsentrlashni talab qiladi. 
Ekish materialini olish. Ekish materiali ham chuqur o`stirish uslubida tayyorlanadi. Ekish 
materialining ko`rinishi produsentning xiliga bog`liq: zamburug`lar aktinomitsetlar uchun 
mitselial vegetativ massa bo`lsa, bakteriyalar uchun spora hosil qilish bosqichidagi yosh 
hujayra hisoblanadi. Ekish materialini olishda produsent massasini asta-sekin bosqichma-

---

bosqich oshirib borish hisobga olinadi. Masalan, bu jarayon sanoat miqyosida katta hajmda 
tayyorlash uchun mo`ljallanganda to`rt bosqichni, ya`ni: produsentni dastlabki materiali 

kolbada o`stiriladigan ilk material

inokulyatorda o`stirilgan ekish materiali

ekish apparatida 
o`stirilgan materiallarni ajratib olishni hisobga oladi. Ekish materialining hajmi produsentning 
fiziologik xususiyatlariga bog`liq bo`ladi. Bu narsa produsent faqat vegetativ ko`payadigan 
bo`lsa, 5-20 % gacha oshishi, uning kuchli ravishda spora hosil qilishi yuz beradigan bo`lsa, 
unda 1 % gacha pasayishi mumkin. Ekish materialining hajmi sanoat ishlab chiqarishi 
fermentyorini 10 % gacha hajmini tashkil qilishi mumkin. Oziqa muhitini tayyorlash. Oziqa 
muhiti tayyorlanadigan maydon boshqa ishlab chiqarish binolaridan izolyatsiyalanadi, chunki 
asosiy ishlab chiqarish tizimiga mikroorganizmlar bilan ifloslangan xom-ashyoni kirib 
qolishini oldi olinishi lozim.
Ishlab chiqarish keng ko`lamli bo`lgan xollarda oziqa muhiti alohida binolarda 
tayyorlanadi. Oziqa muhitini tayyorlash har xil bo`lib, u komponentlarning tarkibiga 
bog`liqdir. Ba`zilari dastlabki ishlov berishni: maydalash, pishirish, ekstraksiyalash, gidrolitik 
parchalashlarni talab qiladi. Keyin eritish uchun tayyorlangan komponentlar dozalab 
o`tkazadigan moslama yordamida doimo aralashtirilgan holda oziqa muhitili hajmga 
ko`chiriladi, bunda komponentlar alohida-alohida kiritiladi. Suyuq oqimlarni uzatilishi 
nasoslar yordamida, o`z oqimi bilan yoki issiq havo oqimi bilan amalga oshiriladi. Oziqa 
muhitini sterilizatsiyasi. Bu jarayon eng muhim tayyorgarlik operatsiyalaridan biri hisoblanib, 
ikki xil uslubda-mikroorganizmlarni muhitdan ajratish yoki ularni muhitdan yo`qotish asosida 
amalga oshiriladi. Birinchi uslub istiqbolli hisoblanadi, chunki mikroorganizmlarni nobud 
qilishga qaratilgan «nobud qilish omili» oziqa muhiti komponentlariga ham ta`sir etadi. Bu 
uslubni mikrofiltrasiya jarayonida yarim o`tkazgichli membranalardan foydalanish orqali 
amalga oshirsa bo`ladi. Sanoat ishlab chiqarishida foydalaniladigan ikkinchi sterilizatsiya 
uslubi hamma vaqt yuqori temperaturada amalga oshiriladi. Mikroorganizmlarni nobud 
bo`lishi ma`lum muddatda bo`lib o`tadi, bunda «nobud qiluvchi omil» qancha jadal ta`sir etsa, 
ya`ni harorat yuqori bo`lsa , bu muddat shuncha qisqa bo`ladi. Oziqa muhitini sterilizatsiyasi 
vaqti-vaqti bilan yoki uzluksiz o`tkazilishi mumkin. Birinchi holatda jarayonni fermentyorga 
oziqa muhitini solib sterilizatsiya haroratigacha qizdiriladi va shu haroratda ma`lum muddat 
ushlab turiladi va so`ng sovitiladi. Ikkinchi uslubdan foydalanilganda apparatlar va 
kommunikatsiyalar bug` oqimida oldindan sterilizatsiyalanadi, keyin fermentyorga 120-140 
0C li qizdirg`ich kolonkadan o`tkaziladi, u yerda tegishli muddatda ushlab turilib, so`ng 
o`stirish harorati darajasigacha sovitilgach oziqa muhiti kiritiladi. Muhitda alohida holatda 
ko`pik so`ndirgich, boshqa eritmalar sterilizatsiyalanadi. Bu jarayonda ishtirok etadigan 
ammiakli suvni sterilizatsiyalash alohida muammo hisoblanadi, chunki uni qizdirib 
bo`lmaydi. Aeratsiyadan oldin va keyin havoni tozalash. Atmosfera havosi tarkibida organik 
va anorganik tabiatli changlar, suv bug`lari va 1 m3 havoda 10 mlrd gacha mikroorganizmlar 
bo`ladi. Uni sterilligi katta hajmdagi tolali filtrlardan foydalanish orqali ta`minlanadi. Ferment 
preparatlarini ajratib olishda tozalash ikki bosqichdadastlab alohida olingan bosh filtr orqali, 
keyin fermentyorlarga havo kiritishdan oldin o`rnatilgan filtr orqali amalga oshiriladi. 
Jarayonning nihoyasida, ya`ni aeratsiyani oxirida fermentyordan chiqariladigan gaz oqimi 
tarkibida produsentning hujayralari bo`ladi. Atrof-muhitni ular bilan zararlantirmaslik uchun 
havo oqimi yo`liga filtr yoki filtrlar tizimini o`rnatish lozim bo`ladi. Bunda ishlab chiqarish 
tizimidan chiqarilayotgan havo sanitariya-gigiena me`yorlariga to`liq javob berishi kerak. 
Produsentni sanoat miqyosida o`stirish. Ma`lum suyuqlik hajmida produsentni o`stirishda 
ikkita jarayon-mikroorganizm massasini oshishi va muhitda yoki mikrob hujayrasida 
fermentning yig`ilishi yuz beradi. Produsentni chuqur o`stirishda fermentlar biosintezi oziqa 
muhitiga doimo havo kiritish va aralashtirib turish sharoitida 2-4 kunda amalga oshiriladi. 
Produsent Asp. oryzaeni o`sishi jarayonida yuz beradigan o`zgarishlar 1-Rasmda keltirilgan: 
1-Rasm. Asp. oryzae ni chuqur o`stirish jarayonida mitselliyni o`sishi, alfa amilazani hosil 
bo`lishi va muhitning quruq massasini o`zlashtirilishi (I.M.Gracheva bo`yicha) Bunda: 1- 
alfa-amilaza; 2-mitselliy; 3-quruq modda. Ko`p fermentlar ekstrasellyulyar mahsulotlar 

---

hisoblanadi va produsent hujayrasini o`rab turgan suyuqlik muhitiga chiqadi, odatda uch 
kunlik o`stirishdan keyin mitseliy ichida 10-15 % dan ko`p bo`lmagan miqdordagi ferment 
qoladi. Bunday paytda ferment preparatini biomassa ajratilgandan keyin filtratdan ajratib 
olinadi. Ba`zan fermentlar hujayra organellalari bilan birikkan bo`lib tashqi muhitga ajralib 
chiqmaydi, bunda hujayralardan ajratish uchun ularni shikastlash va tegishli tarzda ishlov 
berish talab qilinadi. Dastlabki bosqichda oziqa moddalarini konsentratsiyasini yuqori bo`lishi 
produsent biomassasini o`sishini bo`g`ib qo`yadi. Shu sababli uzluksiz ravishda oziqa muhiti 
yoki uning komponentlari fermentyorga asta-sekinlik bilan produsentning o`sish bosqichini 
hisobga olish asosida peshmapesh kiritib boriladi. Buni Bac. subtilis--glyukanaza fermentini 
biosintezi misolida namoyish qilish mumkin. 
Fermentlar produsentlarini muhitning yuza qismida o`stirish. Yuza qismida o`stirish 
uslubida produsentni o`stirish produsentni qattiq namlangan oziqa muhiti yuzasida amalga 
oshiriladi. Bunda mitselliy qattiq zarrachalarni to`liq o`rab oladi va ular bilan barqaror 
birikkan bo`ladi hamda produsent nafas olish uchun havo kislorodidan foydalanganligi 
sababli oziqa muhiti yupqa va yumshoq bo`lishi talab qilinadi. Bu narsa o`z navbatida 
yumshoq muhitni havo bilan kontaktini ta`minlash uchun yuzaning katta bo`lishiga erishishni 
talab qiladi va bunda mexanizatsiyani qo`llash qiyinlashib, qo`l mehnatini ko`p qo`llanishi 
lozim bo`ladi hamda shu sababli bu narsa harajatni oshishiga olib keladi. Masalan, ikki kun 
davomida bug`doy kepagida o`stirib 1 t mog`or zamburug`lari produsentini ishlab chiqarish 
uchun zavod 1000 dan ziyod kyuvetalarda zamburug`ning konidiyalarini oziqa muhitiga 
yupqa qilib yoyib chiqish talab qilinadi. Yuvish, sterilizatsiya, kyuvetalarni sex ichi bo`ylab 
ko`chirish, ularni to`ldirish va bo`shatish ishlari mexanizatsiyadan foydalanishning 
cheklanganligini hamda muayyan uslubning qiyin ekanligini ko`rsatadi. Sanoat ishlab 
chiqarishi uchun produsentni o`stirish odatda noaseptik sharoitda olib boriladi, lekin 
muhitning o`zi va kyuvetalar boshida ishonchli tarzda sterilizatsiyalangan bo`lishi lozim. 
Yuza qismida o`stirishning ijobiy jihatlari ham bor, ulardan eng muhimi-oziqa muhiti massa 
birligiga nisbatan ajratib olinadigan ferment konsentratsiyasini foydali chiqimini yuqori 
bo`lishidir. Masalan, spirt ishlab chiqarishda 100 kg kraxmalni shakarga aylantirish uchun 5 
kg mog`or zamburug`i mahsuloti kerak bo`ladi. Bundan tashqari yuza qismi uslubida 
tayyorlangan materialni tez va nisbatan oson quritish, uni tovar mahsuloti holatiga osongina 
keltirish va tashish mumkin. Bu uslubning yana bir ijobiy jihati chuqur o`stirish uslubidagiga 
nisbatan elektroenergiyaning kam sarflanishi hisoblanadi. 10-Rasmda yuza qismida o`stirish 
uslubining texnologik tamoyili keltirilgan. Ekish materiali. Yuza qismda o`stirish uslubi 
uchun foydalaniladigan material qattiq oziqa muhitida olingan sporali material yoki chuqur 
o`stirish yo`li bilan tayyorlangan produsentning miselial massasi tarzida bo`lishi mumkin. 
Ekish materiali mikroorganizmlarni doimo miqdoriy jihatdan osha borishini hisobga olib uch 
yoki to`rt bosqichda amalga oshiriladi. Ilk bor agarlashtirilgan qattiq muhitda bo`lgan 
produsentni 1-1,5 g namlangan kepak solingan probirkaga ko`chiriladi. O`stirishni 
termostatda kuchli spora hosil bo`lish davrigacha muddatda amalga oshiriladi. Ikkinchi 
bosqichda produsentni o`sha muhitda, lekin kolbada100 g steril namlangan bug`doy 
kepagidan foydalanib o`stiriladi. Uchinchi bosqichda ham xuddi shu yo`sinda ish yuritiladi, 
lekin bu ishni yanada kattaroq idishda va 500 g oziqa muhitida amalga oshiriladi. To`rtinchi 
eng so`nggi bosqichda o`stirishni ekish kyuvetalarida yuqorida keltirilgan texnologik 
tamoyilga muvolfiq tarzda amalga oshiriladi. Ekish materialini namligini 10-12 % gacha 
quritib, germetik tarzda qadoqlash yo`li bilan uzoqroq muddatda saqlash ham mumkin 
bo`ladi. Oziqa muhitini tayyorlash. Har qanday qattiq oziqa va o`sish moddalarini asosi 
sifatida bug`doy kepagi xizmat qiladi. Namlangan holda bug`doy kepagi muhitning talab 
darajasidagi tuzilmasini hosil qiladi. Ba`zi fermentlar faolligini oshirish uchun bug`doy 
kepagiga yana pektin va sellyulozaga boy mahsulot sifatida lavlagi turpi, oqsilni miqdorini 
oshirish va proteinazani induksiyalash uchun soya shroti, yoki lipazani induksiyalash uchun 
kraxmal bilan boyitilgan pivo sanoati koldiqlari qo`shiladi. Kepak tarkibiga o`simlik 

---

qoldiqlari-arpa yoki guruch to`poni, somon, makkajo`xori so`tasi va yog`och qipig`ini 
qo`shish muhit tuzilmasini yaxshilaydi.