Qafqaz müSƏlmanlari idarəSİ baki islam universiteti

11.2.6.
İbn Macə və “Sünən” əsəri 
Hicri  III 
əsr hədis  ədəbiyyatı  tarixində  görkəmli  şəxsiyyətlərdən biri də  Əbu 
Abdullah M
əhəmməd bin Yəzid bin Macə əl-Qəzvinidir. O, hicri 209-cu (miladi 824) 
ild
ə  Qəzvin  şəhərində  doğulmuşdu.
441
 B
əzi mənbələr onun hicri 207-ci ildə 
doğulduğunu rəvayət edir.
442
 
Dövrünün m
əşhur  hədisşünaslarından  olan  İbn  Macə  kiçik  yaşlarından  hədis 
öyr
ənməyə  başlamış,  Xorasan, Bəsrə, Kufə, Məkkə,  Şam  və  Misir kimi məşhur 
bölg
ələrə səyahətlər edib oradakı alimlərdən elm əldə etmişdir. O, Malik bin Ənəsdən 
h
ədis dinləmişdir. 
436
 
bax: İbrahim Canan, Hədis üsulu və Hədis tarixi, səh. 223; İ. Çakan, adı çəkilən əsəri, səh. 91-92 
437
 
İ. Çakan, adı çəkilən əsəri, səh. 92 
438
 Katib Ç
ələbi, Kəşfüz-zünun, c. II, səh. 106 
439
 
İ. Çakan, Hədis, səh. 136 
440
 
əd-Dehləvi, Büstanül-mühəddisin, səh. 200 
441
 
M. Ə. əl-Xəvli, adı çəkilən əsəri, səh. 101; İbrahim Canan, Hədis üsulu və Hədis tarixi, səh. 226 
442
 bax: h
əmin mənbələr 
[105] 
 
                                                 

İbn Macə hicri 275-ci il (miladi 888) Ramazan ayının 22-də vəfat etmişdir.
443
 
B
əzi mənbələr isə onun hicri 273-cü ildə (miladi 886) vəfat etdiyini gösətrir.
444
  
Müxt
əlif bölgələri elm əldə  etmək  üçün  dolaşan  İbn  Macənin də  yaradıcılığı 
z
əngin olmuşdu.  Onun  yazdığı  əsərlər içərisində  heç sübhəsiz ki, “Sünən”  əsərinin 
böyük ön
əmi vardır. İbn Macənin qələmə aldığı “Sünən” əsəri əvvəllər kütubus-sittə 
sıralarına daxil edilməmişdi. Buna görə də onun bu əsəri kütubus-sittə sıralarına daxil 
edil
ənədək  beş  kitab  (kütubul-xəmsə)  şöhrətli  olmuşdu.  Mənbələr  İbn  Macənin 
“Sün
ən” əsərinin ilk dəfə kütubul-xəmsə sıralarına daxil edən şəxsin Əbülfəzl Hafiz 
M
əhəmməd bin Tahir əl-Məqdisi (öl. 507/1113) olduğunu qeyd edir.
445
     
İbn  Tahir  əl-Məqdisi  “Ətrafül-kutubus-sittə”adlı  kitab  ilə  “Şurutül-əimmətis-
sitt
ə”  adlı  risaləsində  İbn  Macəni  altıncı kitab  olaraq səhihlər  arasında  qeyd  etmiş, 
onu 
əl-Hafiz  Əbdülğəni  əl-Məqdisi (öl.600/1203) “əl-Kəmalu fi əsmair-rical” 
əsərində təqib etmişdir. Bu görüşü digər ətraf və rical müəllifləri davam etdirərək İbn 
Mac
ənin  “Sünən”ini hicri yeddinci əsrdən etibarən kütubus-sittənin  altıncı  kitabı 
olaraq q
əbul etmişlər.
446
  
Hazırda “kütubus-sittə”nin biri olan İbn Macənin “Sünən” əsərini bəzi alimlər, o 
cüml
ədən  İbn  əs-Səlah və  Nəvəvi kimi məşhur  hədisşünaslar  kütubus-sittədən 
saymazlar. Buna gör
ə də bu hədisşünaslar İbn Macənin “Sünən”indən bir o qədər də 
b
əhs etməmişlər.
447
 B
əzi alimlər isə Malik bin Ənəsin “Müvəttə” əsərini kütubus-sittə 
sıralarına daxil edib, onu İbn Macənin “Sünən”indən daha səhih bilirlər.
448
 
Bu görüşü 
is
ə Rəzin bin Müaviyə “ət-Təcrid”, İbn Əsir isə “Camiül-üsul” əsərində qeyd etmişlər. 
Dig
ər  hədisşünaslar  isə  əd-Dariminin “Sünən”  əsərini  İbn  Macənin “Sünən”indən 
daha s
əhih  olduğu  görüşünü  irəli sürərək  onu  İbn  Macənin  əvəzinə  kütubus-sittə 
sıralarından  bilirlər.
449
 
Bu  görüşü  qəbul edənlər Dariminin “Sünən”indəki zəif 
ravil
ərin azlığını və oradakı hədislərin münkər və şazz olmadığını bildirirlər. 
H
ədisşünasların  məlumatlarına görə,  İbn  Macənin  “Sünən”  əsərində  37 kitab 
(ana bölüm) vardır və bunlar içərisində də 4341 hədis mövcuddur.
450
 Bu h
ədislərdən 
d
ə 1339-u zəvaiddir, yəni digər kitablarda yer almayanlardır.
451
 
İbn  Macənin bu əsərində  hədislərin təkrardan  uzaq  olması  və  tərtibinə  görə 
İslam  alimləri tərəfindən yüksək qiymətləndirilmişdi.  Lakin  bu  əsərdə  yer alan 
h
ədislərin bir qisminin zəif olduğu hədisşünaslar tərəfindən etiraf edilmişdi. Belə ki, 
4341 h
ədisdən 1339-u zəvaid, 428-i ricalı etibarlı (siqə), 199-unun isnadı həsən, 613-
ünün isn
adı zəif, 99-unun isə isnadı yox hökmündədir.
452
 
443
 
M. Ə. əl-Xəvli, adı çəkilən əsəri, səh. 101 
444
 
İ. Çakan, adı çəkilən əsəri, səh. 94 
445
 
M. Ə. əl-Xəvli, adı çəkilən əsəri, səh. 101 
446
 
bax: İbrahim Canan, Hədis üsulu və Hədis tarixi, səh. 226 
447
 h
əmin mənbə 
448
 
M. Ə. əl-Xəvli, adı çəkilən əsəri, səh. 101 
449
 h
əmin mənbə 
450
 
İ. Çakan, adı çəkilən əsəri, səh. 137 
451
 
İbrahim Canan, Hədis üsulu və Hədis tarixi, səh. 227 
452
 
bax: İ. Çakan, adı çəkilən əsəri, səh. 94 
[106] 
 
                                                 

M
ənbələr İbn Macənin “Sünən” əsərinin dövrünün məşhur hədis tənqidçisi olan 
Əbu Zuraya göstərildiyini və onun da 30-a yaxın zəif hədisdən başqa əsərin böyük 
ön
əm daşıdığını bildirməsini rəvayət edirlər. Lakin bu xəbəri Süyuti tənqid və rədd 
etmişdi.
453
 
İbn  Macənin “Sünən”ində  qəbilələr,  şəxslər,  şəhərlərin fəzilətləri  haqqındakı 
h
ədisləri  İbn  Cövzi  və  digər  “Mövzuat”  yazanlar  uydurma  olduğunu  demişlər. 
H
əmçinin  Şeyx  Əbdülhəqq  əd-Dehli bu “Sünən”dəki Qəzvin  şəhəri  haqqındakı 
h
ədislərin uydurma olduğunu söyləmişlər.
454
  
İbn Macənin “Sünən” əsərini onun məşhur tələbəsi Əbülhəsən əl-Kəttani rəvayət 
etmişdir.
455
 
Ümumiyy
ətlə bu “Sünən” əsərinin üzərində ixtilaflı məsələlər çox olsa da, əsər 
üsul kitabları sırasına daxil edilmiş və dəfələrlə nəşr edilərək yayımlanmışdı. Bu əsəri 
M
əhəmməd bin Əbdülbaqi təhqiq edərək nəşr etdirmiş və burada bablar və hədisləri 
nömr
ələmişdir. Əbdülbaqi bu nəşrini iki  cild  halında 1952 -ci ildə  Misirdə həyata 
keçirmişdir. 
“Sün
ən”in ən məşhur aşağıdakı şərhləri vardır: 
1.Misbahüs-zücac
ə alə sünəni-İbn Macə. Bu şərhi Süyuti yazmışdır. 
2.
İncaül-hacə. Bu şərhi isə Mövləvi Əbdülğəni əd-Dehləvi qələmə almışdır. 
3.
Haşiyə. Bu şərhi də Əbülhəsən Məhəmməd bin Əbdülhadi əs-Sindi yazmışdı. 
“Sün
ən”in bundan başqa digər şərhləri də vardır.
456
  
 
11.3. Hicri III (miladi IX) 
əsrdə yazılmış “Müsnəd” əsərləri 
İslam alimləri haqlı olaraq hicri III əsri hədis ədəbiyyatının şanlı-şərəfli dövrü 
adlandırmışlar.  Həqiqətən  də  əgər hicri II  (miladi VIII) əsrdə  hədislərin tədvin və 
t
əsnif dövrü başlamışsa da, hicri III (miladi IX) əsr bu inkişafın dinamik səviyyəsi 
olmuşdur.  Şübhəsiz ki, bu əsrdə  kütubus-sittə  müəlliflərindən və  onların  qələmə 
aldıqları hədis əsərlərindən başqa digər məşhur hədisşünaslar da olmuşdur ki, onların 
da özl
ərinəməxsus zəngin yaradıcılıq irsi olmuşdur. Hədis alimləri doğru olaraq hicri 
III 
əsrin yetişdirdiyi hədisşünaslara böyük önəm vermiş və onların haqqında dəyərli 
v
ə  dəqiq tədqiqat  işləri  aparmışlar.  Ümumiyyətlə  bu  əsrdə  yaşayıb-yaratmış  hədis 
aliml
ərindən bir neçəsini qeyd etməyin əlbəttə ki, böyük faydaları vardır. Bu əsrdə 
q
ələma alınan kitablardan bir qrupu da “Müsnəd” adı altında olmuşdu. 
Bildiyimiz kimi,  “Müsn
əd”lər sənədi ilk ravisindən son ravisinə qədər müttəsil 
(bitişik)  və  eyni zamanda mərfu olan hədislərə  deyilir.
457
 H
ədis tarixində  isə 
“Müsn
əd”lər mövzuları nə olursa olsun, ravilərinin isimləri altında toplanan hədisləri 
ehtiva ed
ən əsərlərə deyilir.
458
 Hicri III 
əsrdə yazan müəlliflərdən aşağıdakıları qeyd 
etm
ək olar: 
1.
Əbu Davud ət-Təyalisi (öl.204 h/q). 
453
 
Əbu Zəhv, əl-Hədis vəl-mühəddisin, səh. 419 
454
 Siddiqi, H
ədis ədəbiyyatı tarixi, səh. 110; İ. Çakan, adı çəkilən əsəri, səh. 95 
455
 
əd-Dehləvi, Büstanül-mühəddisin, səh. 202 
456
 
bax: İbrahim Canan, Hədis üsulu və Hədis tarixi, səh. 228; M. Ə. əl-Xəvli, adı çəkilən əsəri, səh. 102 
457
 
İbn əs-Salah, Ülumul-hədis, səh. 39 
458
 T. Koçyigit, H
ədis istılahları, səh. 317 
[107] 
 
                                                 

2.
Əhməd bin Hənbəl (öl.241 h/q).  
3.Abdullah bin M
əhəmməd bin Əbi Şeybə (öl.235 h/q).  
4.O
sman bin Əbi Şeybə (öl.237 h/q).  
5.
Əbu Heysəmə (öl.234 h/q).  
6.
Əbu Bəkr Abdullah bin əz-Zübeyr bin İsa əl-Hümeydi əl-Əsədi (öl.219). 
7.Übeydullah bin Musa 
əl-Əbsi (öl.213 h/q).  
8.
Əsəd bin Musa bin İbrahim bin əl-Vəlid bin Əbdülməlik bin Mərvan əl-Əməvi 
(öl.212).  
9.
Əbülhəsən əl-Bəsri Müsəddəd bin Müsərhəd (öl. 228 h/q).  
10.
İshaq bin Rahuyə (öl.238 h/q) və s.  
M
ənbələrin verdikləri məlumatlara görə,  ilk  “Müsnəd”  yazan  Əbu  Davud  ət-
T
əyalisi (öl.204/819) olmuşdur.
459
  
 
11.3.1.
Əbu Davud ət-Təyalisi və “Müsnəd” əsəri 
Hicri  III 
əsrdə  hədis  ədəbiyyatı  irsinin  başında  gələn  əsərlərdən biri də  Əbu 
Davud Süleyman bin Davud bin Carud 
ət-Təyalisinin tərtib etdiyi “Müsnəd”  adlı 
əsəridir. ət-Təyalisi hicri 113-cü ildə (miladi 751) Bəsrədə doğulmuşdur.
460
 Dövrünün 
qabaqcıl hədisşünaslarından olan ət-Təyalisi hicri 204-cü ildə (miladi 819) doğulduğu 
yerd
ə də vəfat etmişdir.
461
 
M
ənbələrin verdikləri məlumatlara görə,  dövrüməzədək gəlib  çıxan  ən  əski 
“Müsn
əd”  Əbu Davud ət-Təyalisinin  “Müsnəd”idir. Onun bu əsəri 1321-ci ildə 
Hindistanda darül-maarif t
ərfindən nəşr edilmişdir. On bir cüzdə və altı ana bölüm 
içind
ə 281 səhabədən rəvayət edilən hədislərin sayı bu kitabda 2767-dir.
462
  
Bu 
əsər  də  səhabələrin  dərəcələrinə  görə  tərtib  edilmiş  və  hər  adın  altında  o 
s
əhabənin  rəvayət  etdiyi hədislər sənədi  ilə  birlikdə  verilmişdir.  Adların  tərtibi isə 
bel
ədir. 
-
İlk dörd xəlifə, 
-Dig
ər əhli-Bədr, 
-Mühacirl
ər, 
-
Ənsar, 
-
Qadın səhabələr,  
-
Uşaq səhabələr. 
T
əyalisinin  “Müsnəd”ini müasir müəlliflərdən  olan  Əhməd  Əbdürrəhman  əl-
B
ənna əs-Saati “Minhacül-məbud fi tərtibi müsnədit-Təyalisi Əbi Davud” adı altında 
iki cild halında yazdığı “Təliqül-məhmud ələ mihtatül-məbud” adlı şərhi ilə birlikdə 
n
əşr  etmişdir.  O,  Təyalisinin Hindistan nəşrində  əksik olan səkkiz  səhabəyə  aid 
h
ədisləri  Əhməd bin Hənbəlin  “Müsnəd”indən götürərək  tamamlamışdır.
463
 Buna 
gör
ə də hazırda Təyalisinin “Müsnəd”ində 2842 hədis vardır.
464
 
459
 C
əfər Sübhani, Üsulul-hədis və əhkamuhu, səh. 232; Süyuti, Tədribür-ravi, c. I, səh. 140 
460
 
İ. Çakan, adı çəkilən əsəri, səh. 29 
461
 h
əmin mənbə 
462
 
adı keçən mənbələr 
463
 
İ. Çakan, Hədis, səh. 125 
464
 
İ. Çakan, Hədis ədəbiyyatı, səh. 30 
[108] 
 
                                                 

T
əyalisinin  “Müsnəd”i hicri VIII  əsrədək  şöhərtli  olmuş,  sonralar  isə  bu 
şöhərtini itirmişdir. Hazırda onun əlyazması olduqca nadir haldadır. 
H
ədis  kitablarının  üçüncü  təbəqəsinə  daxil olan bu “Müsnəd”  əsəri hədis 
ədəbiyyatı tarixində ən qədim və ilk əsər kimi dəyərləndirilməkdədir. 
 
11.3.2.
Əhməd bin Hənbəl və “Müsnəd” əsəri 
Hicri  III 
əsrin ən görkəmli hədisşünaslarından biri Əhməd bin Məhəmməd bin 
H
ənbəl bin Hilal bin Əsəd əş-Şeybanidir. O, hicri 164-cü (miladi 778) ildə Bağdadda 
doğulmuşdu.
465
 O, öz dövründ
ə  “İmamül-mühəddisin” ləqəbi ilə  tanınmış  hədisdə 
hafiz v
ə höccət ünvanlarına sahib olmuşdur. 
M
ənbələrin verdiyi məlumatlara görə, Əhməd kiçik yaşlarında atasını itirmişdir. 
Lakin, O bu sıxıntıya baxmayaraq uşaqlıq yaşlarından elm öyrənməyə  başlamış və 
müst
əsna hafizəsi  hesabına  tez  bir  zamanda  elmin  son  pillələrini  əldə  etmişdir. 
Əhməd bin Hənbəl ilk dəfə  olaraq hicri 186-cı  (miladi  800)  ildən  başlayaraq 
s
əyahətlər etmiş, Bəsrə, Kufə, Məkkə, Yəmən və digər bölgələri dolaşaraq qabaqcıl 
aliml
ərdən elm əldə etmişdir. O, ilk təhsilinə Bağdadda başlamış və dövrünün məşhur 
h
ənəfi fəqihi olan Əbu Yusifdən (öl.798 miladi) fiqh dərslərini almış, bu fiqhin daha 
artıq rəy və qiyasa üstünlük verdiyini görüb Əbu Yusifin dərslərini tərk etmişdir. 
Əbu Yusifin dərslərindən  ayrılan  Əhməd dövrünün məhur  hədisşünası  olan 
Hüseyn  bin B
əşir  əl-Vasitin (öl.805  miladi)  dərslərində  iştirak  etmişdir.  Ömrünün 
q
ırx ilini elm əldə etməyə sərf edən bu şəxsiyyət sonda dövrünün ən böyük mühəddis 
v
ə fəqihlərindən biri kimi tanınmışdır. 
B
əzi mənbələrin verdikləri məlumatlara görə,  Əhməd bin Hənbəl bir milyon 
h
ədis əzbər bilmişdir.
466
 
Əlbəttə ki, bu şişirdilmiş rəqəmdir.   
Şafei onun haqqında demişdir: “Bağdaddan çıxanda Əhməd bin Hənbəldən daha 
mütt
əqi, daha fəqih birini geriyə  buraxdım.”
467
 
İbn  əl-Mədini də  onun  haqında: 
“D
ostlarımız içərisində ondan daha artıq hafiz yoxdur” sözlərini demişdir.
468
  
Əhməd bin Hənbəldən Buxari,  Müslüm  bin Həccac,  Əbu  Davud  və  başqaları 
h
ədis rəvayət etmişlər.  
M
əlumdur  ki,  Əhməd bin Hənbəlin dövrü Abbasilər  xilafətinin  hakimiyyəti 
dövrün
ə  düşür.  O,  ardıcıl  olaraq  bu  xilafətin  başında  dayanan  xəlifə  Məmun  (813-
833), Möt
əsim  (833-842), Vasiq (842-847)  və  Mütəvəkkil  (847-861)  tərəfindən 
himay
ə  edilən Mötəzilə  məzhəbinin dində  ortaya  çıxardığı  problemlərlə 
qarşılaşmışdır.  Bu  məzhəbin  ortaya  atdığı  ən böyük problemlərdən  biri  “Quranın 
m
əxluq  olması”  problemi  idi.  Xəlifələr tərəfindən zorla xalqa qəbul etdirilən bu 
əqidəyə qarşı çıxanlardan biri də Əhməd bin Hənbəl idi. Öz fikir və əqidəsini açıq-
aşkar  söyləməkdən çəkinməyən  Əhməd  ömrünün  18  ayını  həbsdə  keçirmiş  və 
ayaqları buxov içərisində qalmışdır. 150-dən çox qamçı zərbəsi altında inildəyən alim 
465
 
M. Ə. əl-Xəvli, adı çəkilən əsəri, səh. 36 
466
 
İbrahim Canan, Hədis üsulu və Hədis tarixi, səh. 152 
467
 
M. Ə. əl-Xəvli, adı çəkilən əsəri, səh. 36 
468
 A. Öz
ək, adı çəkilən əsəri, səh. 99 
[109] 
 
                                                 

heç vaxt öz 
əqidəsindən dönməmiş, elmi müzakirələrdə də öz rəqiblərinə qələbələr 
çalmışdı. 
Əhməd bin Hənbəl eyni zamanda İslamda hənbəlilik məzhəbinin banisidir. 
Əhməd bin Hənbəl  hicri 241-ci ildə (miladi 855) rəbiül-əvvəl ayında 77 yaşında 
v
əfat etmişdir.
469
 
Əhməd bin Hənbəlin  yaradıcılığına  gəldikdə  şübhəsiz ki, onun irsi zəngindir. 
Onun q
ələmə aldığı əsərlərdən aşağıdakıları saymaq olar. 
1.Kitabül-il
əl. 
2.Kitabüt-t
əfsir. 
3.Kitabün-nasix v
əl-mənsux. 
4.Kitabüz-zühd. 
5.Kitabül-m
əsail. 
6.Kitabül-f
əzail. 
7.Kitabül-f
əraiz. 
8.Kitabül-m
ənasik. 
9.Kitabül-iman. 
10.Kitabül-
əşribə. 
11.Kitabu ta
ətir-Rəsul. 
12.Kitabür-r
ədd ələl-Cəhmiyyə. 
13.Kitabül-Müsn
əd. 
Bu 
əsərlər içərisində ən dəyərlisi “Müsnəd” adı altında qələmə aldığı irihəcmli 
h
ədis  əsəridir. Onun bu əsərinin digər müsnədlərə  nisbətən daha məşhur  olmasını 
h
ədisşünaslar  iki səbəbdə  görmüşlər: I.  Ehtiva  etdiyi  mövzuların  zənginliyi . II. 
H
ədislərinin səhhəti. 
Əhməd bin Hənbəlin  “Müsnəd”  əsərindəki hədislərin  sayı  qırx  minə  (40000) 
yaxındır.
470
 Burada yer alan h
ədislərin on mini (10000) təkrardır.
471
  
Əhməd bu əsərində səhabələri öncə İslam olmalarına, sonra əşirət durumlarına 
gör
ə, daha sonra isə  yerləşdikləri  şəhərlərə  görə  sıralamışdı.  Buradan  “əşərətü-
müb
əşşirə” deyə tanınan on səhabə ilk öncə gəlməkdədir.
472
 
Bundan sonra 
Əhli-beyt  (ə)  və  Bəni  Haşim  Müsnədləri gəlir.  Bunları 
m
əkkəlilərin, mədinəlilərin,  şamlıların,  bəsrəlilərin, Ümməhatül-muminin və  digər 
qadın  səhabələrin  “Müsnəd”ləri  təqib edir,  ən sonda isə  “adı  mübhəm bəzi 
s
əhabələr”in müsnədləri yer alır. 
Müsn
əddə ilk hədis səhifələri də yer almaqdadır. Belə ki, burada Həmmam bin 
Mün
əbbinin “Səhifəsi”
473
, 
Abdullah  bin  Əmr  bin  əl-Asin  “Səhifeyi-sədiqə”sinin 
yarıya yaxın qismi
474
, S
əmurə bin Cündəb “Səhifəsi”nin çoxlu hədisləri (cild V, səh-
7-32) v
ə Əbu Sələmənin “Səhifəsi”
475
 “Müsn
əd”in ehtiva etdiyi səhifələrdəndir.
476
  
469
 Sübhi 
əs-Saleh, Hədis elmləri və Hədis istilahları, səh. 99 
470
 
İ. Çakan, adı çəkilən əsəri, səh. 34 
471
 
İbrahim Canan, Hədis üsulu və Hədis tarixi, səh. 156 
472
 bax: h
əmin mənbələr 
473
 c. II, 312-319 
474
 c. II, 158-227 
475
 c. IV, s
əh. 305-306 
[110] 
 
                                                 

M
ənbələrin verdiyi məlumatlara görə,  Əhməd bin Hənbəl  “Müsnəd”ini hicri 
200-228-ci (miladi 816-828) ill
ər arasında yazmışdır. O, öz oğlu Abdullah və Salihə, 
h
əmçinin əmisi oğlu Hənbəl bin İshaqa əsərini oxumuşdur.  
Qaynaqlar 
əsərin 750000 hədis içərisindən seçilib yazıldığını qeyd edir.
477
 Lakin 
b
əzi qaynaqlar əsərin 1000000 hədis içərisindən seçilib yazıldığını  deyir.
478
 Lakin 
bizim fikrimizc
ə bu rəqəmlər şişirdilmiş rəqəmlərdir.  
Əsər  İslam  aləmində  müsəlmanlar  içərisində  daha məşhur  olmuş  və  onun 
haqqında müxtəlif alimlər dəyərli fikirlər söyləmişlər. Belə ki, məşhur alim İbn Həcər 
Əhməd bin Hənbəlin  “Müsnəd”ini müdafiə  məqsədilə  demişdir:  “Əsərdə  mövzu 
h
ədis yoxdur.” 
Lakin  Əhməd bin Hənbəl  əsərində  yer alan bütün  hədislərin səhih  olduğunu 
iddia etm
əmişdir.
479
 M
əşhur alim İbn Cövzi hənbəli məzhəbli olmasına baxmayaraq 
“
əl-Mövzuat”  adlı  əsərində  “Müsnəd”in bir qisim hədislərinin  uydurma  olduğunu 
demişdir.  Onun  bu  əsərdə  uydurma deyə  irəli sürdüyü hədislərin  sayı  29-dur. 
Dövrümüzün böyük alimi C
əfər Sübhani Əhmədin “Müsnəd”ində çoxlu sayda səhih 
h
ədislər olduğunu yazırdı.
480
  
Əlimizdə olan “Müsnəd”in rəvayət şəklinə gəldikdə isə demək lazımdır ki, bu 
m
əşhur  əsəri  Əhməd bin Hənbəlin  oğlu  Abdullahdan  Əhməd bin Cəfər  əl-Qatii 
(368/978)  r
əvayət  etmişdir. O, Abdullahdan nəql etdiyi hədisləri “həddəsəna 
Abdullah” (Abdullah r
əvayət etdi) termini ilə ifadə etmişdir. 
Əhməd bin Hənbəlin  yazdığı  bu  kitab  bütün  müsəlman  şərqində  tanınmış, 
müs
əlmanların  dini  məsələlərdə  ehtiyac  duyduğu  mövzular  şərhini tapmaq üçün 
böyük 
əhəmiyyətə  malik  olmuşdur. O, özü bu əsəri  haqqında demişdir:  “Bu  kitabı 
750 min h
ədis içərisindən seçərək meydana gətirdim. Müsəlmanlar Peyğəmbərin (s) 
h
ər hansı bir hədisi haqqında ixtilafa düşərlərsə, bu kitaba müraciət etsinlər. Əgər o 
h
ədisi orada tapmazlarsa, deməli, o hədis höccət ola bilməz.” 
Əlbəttə Əhmədin bu sözü ilə İslam alimləri haqlı olaraq razılaşmamışlar. Çünki 
dig
ər səhih  əsərlərdə  elə  səhih hədislər  vardır  ki,  Əhmədin  “Müsnəd”ində  bu 
h
ədislərə rast gəlinmir. Görkəmli İslam alimi İbn Kəsir yazırdı: “Çox hədislər var ki, 
onlar Müsn
ədə daxil olmamışdır, halbuki, bu səhih hədislər səhiheyndə 200-ə qədər 
vardır.” 
“Müsn
əd”dəki hədisin  səhhəti  haqqında  danışan  əl-İraqi  yazırdı:  “Əhməd bin 
H
ənbəlin: “hədis əgər müsnəddə yoxdursa, höccət deyildir” sözü doğru deyil. Əgər 
bununla müsn
əddə  olan hər hədisin höccət  olduğu,  orada  olmayanların  da  höccət 
olmadığı düzgündürsə, səhiheyndə yer alan bəzi hədislərə “Müsnəd”də rast gəlinmir. 
Z
əif hədislərin mövcud olması isə bir həqiqətdir. Hətta uydurma hədislər də vardır və 
m
ən  bunları  bir  cüzdə  toplamışam.  Əhməd bin Hənbəlin  oğlu  Abdullah  tərəfindən 
476
 
İ. Çakan, adı çəkilən əsəri, səh. 35 
477
 h
əmin mənbə, səh. 35 
478
 
İbrahim Canan, Hədis üsulu və Hədis tarixi, səh. 156 
479
 bax: h
əmin mənbələr 
480
 Üsulul-h
ədis və əhkamuhu, səh. 233 
[111] 
 
                                                                                                                                                                  

“Müsn
əd”ə  əlavə  edilmiş  hədislər  arasında  zəif və  uydurma (mövzu) olanlar da 
vardır.
481
 
M
əşhur  hədis  qaynaqlarından  sayılan  bu  əsər üzərində  müxtəlif  şərhlər 
yazılmışdır. Onu şərh edənlərdən aşağıdakıları qeyd etmək olar: 
1.
əl-Kəvakibüd-dərari fi tərtibi  Müsnədil-İmam  Əhməd  ələ  əbvabil-Buxari.” 
Bunu İbn Zəknun Əli bin Hüseyn (hicri VIII əsr) yazmışdır. 
2.
“Şərhül-Müsnəd.” Bu əsəri isə Əbülhəsən bin Əbdülhadi əs-Sənədi (öl.1129) 
yazmışdır. 
3.
“Büluğul-əmani min əsraril-fəthir-Rəbbani.”  Bu  şərhi də  Əhməd 
Əbdürrəhman əs-Saati yazmışdır. 
Bütün 
İslam aləmində şöhrət tapmış bu məşhur əsərin əlbəttə ki, İslam aləmində 
böyük ön
əmi  vardır.  Hicri  III  əsrdə  tərtib edilən bu əsər  hazırda  dünya 
müs
əlmanlarının  şah  qaynaqlarından  olmuş  və  hədis  ədəbiyyatı  tarixində  daim 
aliml
ər tərəfindən tədqiq edilmişdir. 
 
11.3.3.Abdullah bin M
əhəmməd bin Əbi Şeybə və “Müsənnəf” əsəri 
Hicri  III 
əsrin  hədisşünaslarından biri də  Abdullah bin  Məhəmməd  bin  Əbi 
Şeybədir. Hədis ədəbiyyatı tarixində özünəməxsus xətti olan Əbu Bəkr bin Əbi Şeybə 
küny
əli  bu  alim  tarixin  yetişdirdiyi  məşhur  hədisşünaslardan  biridir. Zəngin 
yaradıcılığı olan İbn Əbi Şeybənin dövrümüzə yalnız “Müsənnəf” adlı məşhur əsəri 
g
əlib çıxmışdır.  
Bu 
əsər son dövrlərdə  Pakistanda 1406/1986-cı  ildə  doqquz cilddə  nəşr 
olunmuşdur.  
İbn Əbi Şeybə hicri 235-ci ildə (miladi 849) vəfat etmişdir.
482