AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. Bakixanov adina tariX İnstitutu

§ 9. KOMENDANT ÜSULĠ-ĠDARƏSĠNĠN LƏĞVĠ 

 

Azərbaycanda  çarizmin  iqtisadi  siyasətinin  həyata  keçirilməsi,  diyarın 

təbii ehtiyatlarının mənimsənilməsi cəhdləri bəzi digər amillərlə yanaşı, komendant 

üsuli-idarəsinin  təsiri  altında  ləngidilirdi.  Bu  idarəçilik  üsulu  hətta  ali  çar 

məmurlarının  etirafına  görə,  "dövlət  gəlirləri  üçün  soyğunçu,  diyarın  rifahı,  onun 

sakinlərinin səadəti və mənəviyyatı üçün məhvedici" [104] oldu. 

Komendant  üsuli-idarəsi  dövlət  xəzinəsinə  xeyli  ziyan  vururdu. 

Komendantlar,  hərbi  hissə  komandirləri  və  Rusiya  idarə  aparatı  ilə  bağlı  olan 

məmurlar  yığılan  vergilərin  xeyli  hissəsini  mənimsəyir,  xəzinənin  torpağını  və 

vəsaitini  dağıdırdılar.  Hərbi  hissələrin  zabitləri  olan  bu  hərbi  rəislər  xəzinə 

gəlirlərinin  sahibi  və  bölüşdürücüsü  vəzifəlorinin  öhdəsindən  gəlməyə  qadir 

deyildilər. 

Komendantların  əllərində  möhtəşəm,  əslində  nəzarətsiz  hakimiyyətin 

cəmlənməsi,  komendant  üsuli-idarəsinin  özü  azğın  despotizm,  qeyri-məhdud  sui-

istifadələr  doğururdu.  Bunlar  isə  kütləvi  silahlı  kəndli  çıxışlarının  səbəblərindən 

biri  idi.  Çar  hakimiyyət  orqanları  bunu  aydın  dərk  edirdi.  Çarizmin 

Zaqafqaziyadakı siyasətinin başçılarından biri olan baron P.Qan I Nikolayın adına 

raportunda  yazırdı:  "Qubadakı  narahatlıqlar  (1837-ci  il  üsyanı  -  Red.)  xalq  üçün 

əziyyətli  olduğu  qədər  də  zəif  olan  hərbi  (komendant  -Red.)  üsuli-idarəsinin 

nəticəsidir" [105]. 

Çarizmin  Zaqafqaziyada  öz  hökmranlığını  möhkəmləndirməsinə  nail 

olmaq  cəhdi  komendant  üsuli-idarəsinin  ləğvini  və  onun  yeni  sistemlə  əvəz 

olunmasını  tələb  edirdi.  İslahatın  ləngidilməsini  həm  "ziyanlı,  həm  də  təhlükəli" 

[106]  sayan  imperiya  hakim  dairələrinin  həm  Peterburqdakı,  həm  də  Qafqazdakı 

bir  çox  nümayəndələri  onun  təxirə  salınmadan  həyata  keçirilməsini  tələb  etməyə 

başladılar.  Onların  fıkrincə,  islahat  aşağıdakı  vəzifələri  həll  etməli  idi: 

Zaqafqaziyanın Rusiya tərkibində olmasının müvəqqəti xarakteri barədə söhbətlər 

üçün  bəhanəni  həmişəlik  ləğv  etmək;  diyarın  idarə  xərclərinin  onun  öz  vəsaiti 

hesabına  tamamilə  ödənilməsini,  gəlirlərin  bir  hissəsinin  ümumdövlət  xəzinəsinə 

daxil olmasını təmin etmək; elə bir qayda yaratmaq ki, Zaqafqaziya sakinləri onun 

müdafiəsində  fəal  iştirak  etsinlər,  bir  müddətdən  sonra  isə  əsgər  versinlər; 

Zaqafqaziyanı "mülki və siyasi tellərin köməyi ilə" Rusiya ilə "vahid bir orqanizm 

halında  bağlamaq  və  oradakı  sakinləri  rus  kimi  danışmağa,  düşünməyə  və 

duymağa məcbur etmək" [107]. 

İnzibati idarə  və  məhkəmə  sisteminin islahatı çarizm və  hakim siniflərin 

maraqlı  olduqları  iqtisadi  dəyişiklikləri  həyata  keçirmək,  xalq  kütlələrini  siyasi 

mübarizədən 

yayındırmaq 

və 

çarizmin 

Zaqafqaziyadakı 

mövqeyini 

möhkəmləndirmək məqsədini güdürdü. 

İslahatın  layihəsi  o  zaman  Qafqazın  baş  komandanı  M.F.Paskeviç 

tərəfindən  tərtib  olunmuş  və  1830-cu  ilin  aprelində  I  Nikolaya  göndərilmişdi. 

Layihə çarizmin müstəmləkəçi məqsədlərini əks etdirirdi. O, qubernator və vilayət 

rəisləri  vəzifələrinə  generalları  təyin  etməklə  Rusiyanın  daxili  quberniyalarındakı 

müvafiq  idarələrin  timsalında  quberniya,  vilayət  və  qəza  inzibati  və  məhkəmə 

idarələrinin  yaradılmasını  nəzərdə  tuturdu.  Bütün  inzibati  və  məhkəmə  idarələri 

tamamilə "irsi rus zadəganlan" içərisindən çıxmış mə-murlardan təşkil edilməli və 

hər işdə Rusiya qanunları rəhbər tutulmalı idi [108]. 

Beləliklə,  Paskeviç  "hərbi  xalq  üsuli-idarəsinin"  aradan  qaldırılması  ilə 

yanaşı,  Zaqafqaziya  xalqlarının  milli  xüsusiyyətləri  ilə  hesablaşmayaraq,  hüquq, 

məhkəmə  və  inzibati  idarə  sahəsində  bütün  yerli  xüsusiyyətlərin  də  ləğv 

olunmasını təklif edirdi. 

Paskeviçin  layihəsi  o  zaman  Zaqafqaziya  diyarını  yoxlamış  senatorlar 

P.İ.Kutaysov  və  Y.İ.Meçnikov  tərəfindən  müdafiə  olundu.  Onların  Paskeviçlə 

birlikdə dövlət şurasına təqdim etdikləri "Zaqafqaziya diyarının quruluşu haqqında 

təkliflər"  Rusiyanın  Zaqafqaziyanı  qətiyyətlə  ruslaşdırmağa  can  atan  və  diyarın 

idarə  olunmasında  onun  tarixi  xüsusiyyətlərinin  nəzərə  alınmasına  qarşı  çıxan 

hakim dairələrin siyasi xəttini əks etdirirdi. 

1837-ci  ildə  Zaqafqaziyaya  senator  Qanın  sədrliyi  altında  komissiya 

göndərildi.  Ona  yerlərdə  müvafiq  məlumatlar  toplamaq  və  "Zaqafqaziyanın  idarə 

olunması  üçün  müəssisələr"  (idarələr  -  Reci.)  lahiyəsini  tərtib  etmək  göstərişi 

verilmişdi.  Lakin  komissiya  diyarın  xüsusiyyətlərini  öyrənmədi  və  Paskeviç 

Kutaysov  və Meçnikovun təklifləri əsasında artıq 1838-ci ilin  əvvəllərində islahat 

layihəsini tərtib edərək, onu Zaqafqaziya diyarının idarəsi üzrə komitənin təsdiqinə 

verdi. Komitə və Qafqaz hakimiyyət orqanlan üzvlərinin layihəyə çoxsaylı qeydləri 

ilə əlaqədar olaraq, bu inzibati  məhkəmə islahatı layihəsi ancaq 1840-cı il aprelin 

10-da l Nikolay tərəfindən "Zaqafqaziya  diyarının idarə olunması  üçün  müəssisə" 

adı altında təsdiq olundu [109]. 

1841-ci il yanvarın 1-dən islahat hər yerdə tətbiq olundu. Yeni inzibati və 

məhkəmə  idarələrinin  açılışı  yerli  əyanların  iştirakı  ilə  təntənəli  şəraitdə  keçirdi. 

Bunların  hamısı  zahiri  təsir  göstərmək,  xalqı  aldadaraq  onlarda  xoşbəxt  həyatın 

başlandığı haqqında xülya yaratmaq məqsədi güdürdü. 

Yeni  idarələrin  yaradılmasına  görə  "xilaskar"  imperatora  təşəkkürü 

çatdırmaq üçün Peterburqa gürcü zadəganları, bəylər və digər imtiyazlı təbəqələrin 

nümayəndələrindən ibarət heyət göndərildi. 

İslahat  Zaqafqaziyanın  inzibati  quruluşunu  dəyişərək,  onu  Ümumrusiya 

inzibati  ərazi  bölgüsünə  uyğunlaşdırdı.  Zaqafqaziya  diyarı  mərkəzi  Tiflis  olan 

Gürcüstan-İmeretiya  quberniyasına  və  mərkəzi  Şamaxı  olan  Xəzər  vilayətinə 

bölünürdü.  Quberniya  ve  vilayət  qəzalara  (dairələrə),  onlar  isə  öz  növbəsində 

nahiyələrə (sahələrə - Red.) bölünürdü. 

Azərbaycan  torpaqlarının  əksəriyyəti  7  qəzanı  -  Şamaxı  (keçmiş  Şirvan 

əyaləti), Şuşa (Qarabağ əyaləti), Nuxa (Şəki əyaləti), Lənkəran (Talış əyaləti), Bakı 

(Bakı  əyaləti),  Dərbənd  (Dərbənd,  Tabasaran  və  Qaraqaytaq  əyalətləri)  və  Quba 

(Samur  dairəsi  ilə  birlikdə  Quba  əyaləti)  qəzalarını  özündə  birləşdirən  Xəzər 

vilayətinin  tərkibinə  daxil  oldu.  Xalqları  çar  müstəmləkəçiləri  ilə  silahlı 

mübarizəyə qalxmış Dağıstanla həmsərhəd olan sonuncu iki qəza xüsusi Dərbənd 

hərbi dairəsinə daxil edildi. 

Çar hökuməti "parçala və hökm sür" prinsipini rəhbər tutaraq Azərbaycan 

torpaqlarının  bəzi  hissələrini  -  Qazax  və  Şəmşəddil  distansiyaları  ilə  birlikdə 

Yelizavetpol  qəzasını,  Car-Balakən  vilavəti  və  İlisu  sultanlığından  yaradılmış 

Balakən  qəzasını,  İrəvan  qəzasını  və  Ordubad  dairəsi  ilə  birlikdə,  Naxçıvan 

qəzasını Gürcüstan-İmeretiya quberniyasının tərkibinə daxil etdi. 

Qəzaların tərkibində nahiyələr yaradıldı, onlardan çoxu keçmiş mahalların 

ərazilərinə  müvafiq  gəlirdi.  Nahiyələrin  sayı  və  sahələri  Qafqaz  çar  hakimiyyət 

orqanları  tərəfindən  təsdiq  olunmaq  şərtilə  əhalinin  milli  tərkibinə  və  iqtisadi 

özünəməxsusluğuna qətiyyən məhəl qoyulmamaqla, ancaq əhalinin sayı və "dövlət 

təhlükəsizliyinin  təmin  olunması  mənafeləri"  nəzərə  alınmaqla  quberniya  və 

vilayət  idarələri  tərəfindən  müəyyənləşdirilirdi.  Azərbaycan  ərazi-sində  cəmisi  32 

nahiyə yaradılmışdı. 

Zaqafqaziyanın  ali  idarəsi  buradakı  qoşunların  baş  rəisinin  əlində 

saxlanılırdı.  O  bilavasitə  imperator  tərəfindən  təyin  edilir  və  vəzifəsindən 

çıxarılırdı.  Baş  rəis  general-qubernatora  nisbətən  daha  geniş  səlahiyyətlərə  malik 

idi.  O,  quberniya  idarə  orqanlarının  qərarlarını  ləğv  etmək,  məmurları 

vəzifələrindən  uzaqlaşdırmaq  və  s.  hüquqlara  malik  idi.  Baş  rəisin  hakimiyyəti 

təkcə  quberniya  idarələri  üzərinə  yayılmırdı.  Daxili  quberniyalarda  müvafiq 

nazirlik və idarələrin mərkəzləşdirilmiş tabeliyində olan gömrük, tədris, poçt və s. 

idarə orqanları da burada baş rəisə tabe idi. 

Baş  rəisin  sədrliyi  altında  Baş  İdarə  Şurası  fəaliyyət  göstərirdi.  Onun 

tərkibi imperatorun təyinatı üzrə Qafqaz hakimiyyət idarələrinin ali məmurlarından 

təşkil  olunurdu.  Şura  Xəzər  vilayəti  rəisi  və  Gürcüstan-İmeretiya  qubernatorunun 

illik  hesabatlarım,  Zaqafqaziyanın  ayrı-ayrı  rayonlarının  təftişi  üzrə  materialları, 

quberniya  və  vilayət  prokurorlarınm  etirazlarını,  məhkəmə  hökmlərinin 

dayandırılması  məsələlərini,  gəlirlər  və  xərclər  smetasını,  mükəl-ləfıyyətlərin 

qəzalar və şəhərlər arasında bölüşdürülməsini və diyarın idarə olunması üzrə digər 

mühüm məsələləri nəzərdən keçirirdi. Şuranın senat tərəfindən təsdiq edilməli olan 

qərarları  ona  (senata)  göndərilir,  yaxud  da  müvafiq  nazirliyə  bildirilirdi.  Şuranın 

digər (nisbətən az əhəmiyyətli) məsələlər üzrə qərarlan onların qəbul edilməsindən 

dərhal  sonra  qanun  qüvvəsinə  minir  və  nazirliklərin  ancaq  nəzərinə  çatdırılırdı 

[110]. 

İslahat  hərbi-komendant  idarələrinin  ləğvinə  və  onların  ölkənin  daxili 

quberniyalarındakı  idarələrə  müvafiq  yeni  idarələrlə  əvəz  olunmasına  gətirib 

çıxardı.  Quberniya  idarələrinə  "ali  hakimiyyət"in  nümayəndəsi  olan  qubenator, 

Xəzər vilayəti idarələrinə isə vilayət rəisi başçılıq edirdi. Həm qubernator, həm də 

vilayət  rəisi  çarın  fərmanı  ilə  təyin  edilir  və  bilavasitə  Qafqazın  baş  rəisinə  ta-be 

olurdular. 

Quberniya və vilayət orqanları sisteminə qubeniya (vilayət) idarəsi, xəzinə 

və  dövlət  əmlakı  palatalan,  zemstvo  mükəlləfiyyətləri  komitəsi  və  s.  daxil  idi. 

Gürcüstan-İmeretiya  quberniyasından  fərqli  olaraq,  Xəzər  vilayətində  xeyriyyə 

işlərinə  rəhbərlik  edən  zadəgan  deputatlar  məclisi,  təbabət  idarəsi  və  bəzi  digər 

idarələr  yaradılmamışdı.  Guya  ki,  bu  fərqlər  "Zaqafqaziyanın  bu  və  ya  digər 

hissəsinin  rus  vətəndaşlıq  hüququnu  qəbul  etməyə  hazırlığının  qeyri-bərabərliyi 

üzündən  yerli  xüsusiyyətlərə  qayğı  xatirinə"  qoyulmuşdu.  Əslində  isə,  bu, 

müsəlman  əhalisi  ilə  məskunlaşmış  milli  ucqarlara  münasibətdə  çar  hökumətinin 

müstəmləkəçilik siyasətinin bir daha təzahürü idi. 

Qəza  idarəsinə  qəza  rəisi  başçılıq  edirdi.  O,  qəzada  qayda-qanuna  riayət 

olunmasına, şəhər və zemstvo polisinin vəzifələrinə daxil olan hər işə cavabdeh idi. 

Qəza rəisinin köməkçisi, qəza xəzinəsi,  nahiyə iclasçıları  və şəhər polisi ona tabe 

idi. 

"Qayda-qanun"un 

bilavasitə 

keşikçisi,  hakimiyyət  orqanları  və 

məhkəmənin bütün sərəncamlarının icraçısı nahiyə iclasçısı idi. O, vergilərin əhali 

tərəfindən  vaxtında  ödənilməsini  və  bütün  digər  mükəlləfiyyətlərin  yerinə 

yetirilməsini təmin etməli idi. 

1840-cı  il  10  aprel  qanunu  Zaqafqaziyanın  məhkəmə  sistemində  mühüm 

dəyişikliklər etdi. Qəza məhkəməsi hakimlərdən, çar hakimiyyət orqanları və vergi 

verən  təbəqələrdən  olan  iclasçılardan  ibarət  idi.  Qəzanın  polis  və  məhkəmə 

orqanlarında  işlərin  aparılması  üzərində  nəzarəti  qubeniya  və  vilayət 

prokurorlarının  təqdimatı  üzrə  diyarın  baş  rəisi  tərəfindən  təyin  edilmiş  qəza 

prokurorları həyata keçirirdi. 

Məhkəmə  islahatı  həm  də  bunda  ifadə  olundu  ki,  artıq  cinayət  işlərinə 

hərbi məhkəmələrdə yox, ümummülki məhkəmələrdə baxılırdı. Lakin bu islahatın 

əsas ideyalarından biri - məhkəmənin idarəçilik işindən ayrılması həyata keçmədi 

və  məhkəmə  səlahiyyətlərinin  bir  hissəsi  nahiyədən  tutmuş  diyaradək  Qafqaz 

hakimiyyət  orqanlarının  əlində  qalmaqda  idi.  Məsələn,  qəza  rəislərinə  əmlak 

mübahisələrini və iddialarım, habelə bəzi cinayət işlərini 100 manat məbləğinədək 

həll etməyə icazə verilirdi [111]. 

Məhkəmə  işləri  mərhələlərin  çoxluğu  ilə  səciyyələnirdi.  Nahiyə  iclasçısı 

formal  istintaq  aparır  və  materialları  qəza  rəisinə,  sonuncu  isə  qəza  məhkəməsinə 

təqdim  edirdi.  Qəza  məhkəməsinin  hökmü  və  ya  qərarı  isə  baxılmaq  üçün  qəza 

prokurorluğuna  təqdim  olunurdu.  İş  qəza  prokurorunun  qərarı  ilə  birlikdə 

quberniya  və  ya  vilayətin  cinayət  və  mülki  məhkəmə  palatasına  daxil  olurdu. 

Sonuncunun  qərarı  quberniya  və  ya  vilayət  prokuroruna  ötürülür,  o  isə  öz 

göstərişləri ilə birlikdə məhkəmə palatasına qaytarır, palata prokurorun qeydlərini 

nəzərdən keçirir və hökmdə düzəlişlər aparırdı. Bundan sonra bütün iş qubernatora 

(və ya vilayət rəisinə) göndərilirdi. O, altı həftə ərzində ya hökmü təsdiq edir, ya da 

onu öz qeydləri ilə birlikdə geriyə - palataya qaytarırdı. 

Mülki işlərə ümumimperiya qanunlarına əsasən baxılırdı. Mülki məhkəmə 

prosesində  əhalinin  yoxsul  təbəqələrinin  müraciətini  çətinləşdirən  və  onların 

narazılığını doğuran xeyli lüzumsuz formalizm nəzərdə tutulurdu. 

1840-cı il qanunu ruhanilərin əlində ancaq nikah və vərəsəlik işlərini həll 

etmək  hüququnu  saxlasa  da,  Azərbaycanın  yerli  sakinləri  bütün  mülki-hüquqi 

mübahisələrə  görə  şəriət  məhkəmələrinə  üz  tutmaqda  davam  edirdilər.  Çar 

hökuməti  şəriət  məhkəmələrinin  saxlanılıb  onlara  nisbətən  geniş  hüquqlar 

verilməsindən,  mütləqiyyətin  sosial  dayağı  kimi,  müsəlman  ruhaniləri  ilə  ittifaqı 

möhkəmləndirmək üçün istifadə etməyə can atırdı [112]. 

İnzibati  məhkəmə  islahatının  obyektiv  olaraq  bəzi  müsbət  cəhətləri  var 

idi. Çünki o, feodal pərakəndəliyinin aradan qaldırılmasına şərait yaradırdı. İslahat 

vahid  pul,  ölçü  və  çəki  sistemlərinin  tətbiq  olunmasını,  rahdar  vergisinin  ləğvini 

sürətləndirirdi.  Bu  isə  sabit  olan  idarə  və  məhkəmə  sisteminin  yaradılmasına 

gətirib çıxarırdı. Bütün bunlar sənaye və ticarətin inkişafına şərait yaradırdı. 

Lakin 1840-cı ilin inzibati məhkəmə islahatı eyni zamanda çarizmin milli-

müstəmləkə zülmünün daha da güclənməsinə səbəb oldu. Azərbaycanlı məmurlar 

inzibati  idarələr  və  məhkəmələrdən  çıxarılır,  hər  yerdə  onların  vəzifələrinə  rus 

məmurları  təyin  olunurdu.  Bütün  kargüzarlıq  ancaq  rus  dilində  aparılırdı. 

Saxlanılma  xərcləri  ağır  yük  kimi  zəhmətkeş  əhalinin  üzərinə  düşən  bürokratik-

məmur aparatının tərkibi xeyli genişləndi. Xəzinə və xüsusi sahibkar torpaqlarında 

yaşayan  kəndlilərdən  alınan  vergilər  artırıldı,  pul  mükəlləfiyyəti  tətbiq  olundu, 

kəndlilər və şəhər yoxsullarının narazılığının daha da artmasına səbəb olan bir sıra 

digər tədbirlər həyata keçirildi. 

Yeni  inzibati-polis  aparatında  məsul  vəzifələrə  çox  vaxt  əhaliyə 

münasibətdə  sui-istifadələrdə  və  qanunsuzluqlarda  ittiham  olunan  keçmiş 

komendantlar və başqa şəxslər təyin edilirdi. 

İnzibati-məhkəmə  islahatı  çarizmin  sosial  dayağı  məsələsini  xeyli 

kəskinləşdirdi.  İslahatın  keçirilməsi  zamanı  hökumətdə  mütləqiyyətin  etibarlı 

dayağı  ancaq  "təbii  rus  zadəganları"  olmalıdır,  rus  zadəganlarım  burada  bəy  və 

ağaların, tiyul torpaq sahibliyini ləğv etmək hesabına  malikanələrdə  yerləşdirmək 

fikirləri  mövcud  idi.  Çarizm  xüsusi  və  xəzinə  ticarət-sənaye  kompaniyalarına 

paylamaq üçün həmin yolla torpaq fondu yaratmaq niyyətində idi. 

Bəzi  tərəddüdlərdən  sonra  çar  hökuməti  belə  bir  addımı  atmaq  qərarına 

gəldi.  Zaqafqaziya  diyarı  Baş  İdarə  Şurasınm  Gürcüstan-İmeretiya  quberniyası 

Qazax, Şəmşəddil və Borçalı nahiyələrinin ağaları və maliklərinin kəndlərin idarə 

olunmasından kənar edilməsi barəsində 1841-ci il 13 fevral tarixli [113] və Xəzər 

qərarlarına  əsasən  vilayəti  bəylərinin  kəndlərin  idarəsindən  kənar  edilməsi 

barəsində 1841 -ci il 24 mart tarixli bəylər və ağalar özlərinin tiyul torpaqlarından 

məhrum edildilər [114]. Əslində bu qərarlardan ancaq birincisi həyata keçirilsə də, 

yerli  feodallar  çar  hökumətinin  niyyətini  başa  düşərək,  kəndlilərin  müstəmləkə 

üsuli-idarəsi əleyhinə çıxışlarına qoşulmaqla, bəzi yerlərdə isə belə çıxışları təşkil 

etməyə  başlamaqla,  bu  hərəkatdan  öz  məqsədləri  üçün  istifadə  etməyə, 

imtiyazlarını geri almağa çalışırdılar. 

İnzibati-məhkəmə  islahatı  və  onun  ardınca  verilmiş  yuxarıda  adları 

çəkilən  qərarlar  bütün  əhalinin,  o  cümlədən  də  öz  tiyul  torpaqlarını  və  onlardan 

götürülən gəlirləri itirmək təhlükəsi qarşısında qalmış, habelə idarəetmə işində hər 

cür iştirakdan  kənar edilmiş  yerli feodalların  -  bəy və  ağaların narazılığına  səbəb 

oldu.  Hərbi  nazir  Çernışev  1842-ci  ilin  əvvəllərində  jandarm  idarəsi  başçısı 

A.B.Benkendorfa məlumat verirdi ki, "...o (Xəzər - Red.) vilayətin ali silki onların 

hüquqlarının  toxunulmaz  qalacağına  inanmır",  "tacirlər  qəzəblənirlər",  "bütün 

yollarda soyğunçuluq güclənir", "məmurları cinayətkar çəkişmə işləri, əməlləri və 

intriqalar  məşğul  edir",  "vəzifə  tutmaq  əvvəlkinə  nisbətən  müqayisə  olunmaz 

dərəcədə alınıb-satılan olmuşdur". 

Bütün bunların təşkilində bəy və ağaların iştirak etməsi hökumət əleyhinə 

çevrilmiş çıxışların qüvvətlənməsinə gətirib çıxardı. 

1844-1845-ci  illərdə  Şuşa,  Nuxa  və  Quba  qəzaları  rayonunda  vergilərin 

həddən  artıq  artmasından  doğan  kəndli  həyəcanları  baş  verdi.  Bu  çıxışlar  təkcə 

hökumət əleyhinə deyil, həm də yerli feodallara qarşı yönəlmişdi. Quba qəzasının 

bir  qrup  kəndlisi  mülkədar  Məmmədyusif  bəyin  xeyrinə  vergiləri  ödəməkdən  və 

mükəlləfiyyətləri icra  etməkdən  müntəzəm olaraq boyun qaçırırdı.  Məmmədyusif 

bəy qəza rəisinin adına şikayətində bildirirdi ki, kəndlilər "artıq 8 ildir ki, onu heç 

tanımaq belə istəmirlər". 1846-cı ildə həmin qəzanın Rustov kəndinin sakinləri öz 

sahibkarlarına qarşı çıxış etdilər. 

Kəndli  həyəcanlarının  yeni  dalğası  hökumətin  yerli  feodallarla 

yaxınlaşmasına  zəmin  yaradırdı.  Həyəcanlar  və  çar  hakimiyyətinə  qarşı  açıq 

çıxışların  artmasından  bərk  təşvişə  düşmüş  I  Nikolay  yerli  əhalinin  islahatdan 

narazılığının səbəblərini aydınlaşdırmaq üçün xüsusi müfəttişləri - hərbi nazir qraf 

Çernışevi  və  Qafqaz  Komitəsinin  sədri  statssekretar  Rozeni  Conubi  Qafqaza 

göndərdi. 

1840-cı il inzibati-məhkəmə islahatının fəal iştirakçıları olan Çernışev və 

Rozen günahı təkcə o zaman gözdən düşmüş Qanın üzərinə qoyaraq, bu islahatın  

uğursuzluğunu etiraf etməyə məcbur oldular. Belə izahat çar hökumətini də təmin 

edirdi. 

Çar  hökuməti  bəy  mülklərinin  alınmasım  dayandırmağa,  sahibkarların 

hüquqlarını  təsdiq  edərək  "müəyyən  sahibkarlıq  (bəylik  -Red.)  hüquqlarmı 

toxunulmaz saxlamağa və xəzinənin xüsusi mülkiyyətə iddialarından əl çəkməyə" 

məcbur  oldu.  Çarizm  tərəfindən  40-cı  illərin  əvvəllərində  elan  olunmuş,  yerli 

feodallarla 

münasibətlərin 

kəsilməsinə 

yönəldilmiş 

istiqamət 

tam 

müvəffəqiyyətsizliyə uğradı. 

1842-1846-cı  illərdəki  təftişin  nəticəsində  1840-cı  il  inzibati-məhkəmə 

islahatında bir xeyli dəyişikliklər aparıldı. 

1842-ci  ildə  Qafqaz  işləri  üzrə  yeni  ümumimperiya  orqanları  -  hərbi 

nazirin sədrliyi altında xüsusi komitə və imperiya dəftərxanasının ayrıca IV şöbəsi 

yaradıldı. 

Bu 

orqanlar 

mütləqiyyətin 

Zaqafqaziyadakı 

mövqelərinin 

möhkəmləndirilməsini təmin etməli idi. 

Çar hökuməti dağlılarla  müharibəni tezliklə  başa  çatdırmaq və  Qafqazda 

öz mövqelərini möhkəmləndirmək üçün Zaqafqaziya diyarının Baş idarəsi əvəzinə 

1844-cü  ildə  Qafqaz  canişinliyini  təsis  etdi.  Canişin  mütləqiyyətin  "ali 

hüquqlarının"  başlıca  keşikçisi  idi  və  ona  müstəsna  dərəcədə  geniş  səlahiyyətlər 

verilmişdi.  I  Nikolayın  həddən  artıq  etibar  etdiyi  və  mütləqiyyətin  müstəmləkə 

siyasətini  can-başla  həyata  keçirən  qraf  S.M.Vorontsov  Qafqaz  canişini  təyin 

olundu.  Keçmiş  baş  rəislərdən  fərqli  olaraq,  canişinə  diyar  daxilində  əvvəllər 

nazirlərə mənsub olan səlahiyyətlər verilmişdi. O, tam mülki və hərbi hakimiyyətə 

malik idi və bütün hallarda bilavasitə imperatora müraciət edə bilərdi. 

Canişinə  bu  qədər  geniş  səlahiyyətlər  verilməsi  heç  də  muxtar 

idarəçiliyinin  təsisi  demək  deyildi.  Əksinə,  çar  məhz  canişin  vasitəsi  ilə  Qafqaz 

kimi  mürəkkəb,  müxtəlif  xalqlı  diyarda  öz  siyasətini  daha  kəsərli  surətdə  həyata 

keçirməyə ümid bəsləyirdi. 

Diyarın inzibati-ərazi qurumunda aparılan dəyişikliklər də Zaqafqaziyada 

çar  hakimiyyətinin  güclənməsinə  xidmət  edirdi.  1846-cı  il  14  dekabr  tarixli 

fərmanla  Gürcüstan-İmeretiya  quberniyası  və  Xəzər  vilayətinin  yerində  4 

quberniya - Tiflis, Kutaisi, Şamaxı, Dərbənd quberniyaları, sonralar - 1849-cu ilin 

iyununda isə İrəvan quberniyası yaradıldı [115]. 

Lakin  bu  inzibati-ərazi  quruluşu  da  Azərbaycan,  gürcü  və  erməni 

torpaqlarını  nəinki  müvafiq  quberniyaların  hüdudlarında  birləşdirdi,  əksinə  onları 

daha  da  parçaladı.  Beləliklə,  məsələn,  Azərbaycan  ərazisinin  ayrı-ayrı  hissələri 

Kutaisi quberniyasından başqa bütün quberniyaların tərkibinə daxil edilmişdi. 

Xalq  kütlələrinin  müstəmləkə  zülmünə  və  feodallar  əleyhinə  yönəlmiş 

çıxışlarını boğmaq üçün çar hökuməti həmçinin qəza məhkəmələrinin və inzibati-

polis  orqanlarının  səlahiyyətlərini  genişləndirdi  və  cəza  siyasətini  sərtləşdirdi. 

Həbs  cəzasına  məhkum  olunmuşlar  üçün  cəza  sistemi  ilə  yanaşı,  məhkəmə 

tərəfindən bəraət qazandırılmış, lakin şübhə altında qoyulmuş şəxslər üçün 1842-ci 

ildə  cəzalar,  özü  də  kifayət  qədər  ağır  cəzalar  sistemi  tətbiq  olundu  [116].  Bunun 

nəticəsində məhkəmədə bəraət verilmiş xslər həbsxanada saxlanıla bilər, məhkəmə 

tərəfindən  şübhə  altında  qoyulanlar  isə  Qafqaz  hakimiyyət  orqanlarının  qərarı  ilə 

Sibirə  -  daimi  məskunluğa  sürgün  oluna  bilərdilər.  Məsələn,  1844-cü  ilin 

fevralında  çar  hökuməti  qərara  aldı  ki,  Zaqafqaziya  diyarının  baş  rəisi  məhkəmə 

tərəfindən şübhə altına alınmış şəxsləri 5 illiyə məhbus rotalarına göndərə, yaxud 8 

illiyə Rusiyanın daxili quberniyalarına və həmişəlik Sibirə sürgün etmək kimi cəza 

tədbirlərini həyata keçirə bilər[117]. 

Çarizmin  müstəmləkə  əsarətini  gücləndirməsi  Balakən  qəzasında 

idarəçilik  və  məhkəmənin  təşkilində  həyata  keçirilmiş  dəyişikliklərdə  -  1842-ci 

ildə  bu  qəzanın  hərbi  dairəyə  çevrilməsində,  cinayət  işlərinə  baxılmasının  hərbi 

məhkəmələrin  ixtiyarına  verilməsində,  demək  olar  ki,  bütün  mülki  idarələrin 

ləğvində öz əksini tapmışdır. 

Çar  hökuməti  eyni  zamanda  yerli  feodallar  və  ruhanilərlə  ittifaqı 

möhkəmləndirmək  yolu  ilə  Şimali  Azərbaycanda  özünə  sosial  dayaq  yaratmağa 

can  ataraq,  şəriət  məhkəmələrinin  səlahiyyətlərini  genişləndirdi,  bəy  və  ağaların 

torpaq sahibkarlığı hüquqlarını qanunvericilik yolu ilə təsdiq etdi. 

Beləliklə,  inzibati-məhkəmə  sistemində  edilmiş  dəyişikliklər  zəhmətkeş 

kütlələrin  vəziyyətini  yüngülləşdirmədi,  əksinə,  sosial  və  milli  əsarət  daha  da 

ağırlaşdı.  İslahat  və  xüsusən  də  ondan  sonra  gələn  dəyişikliklər  çarizmin  Cənubi 

Qafqazda  mövqeyinin  möhkəmləndirilməsinə,  mütləqiyyətin  bu  diyardakı 

müstəmləkə siyasətinin yeni vəzifələrinin həyata keçirilməsinə yönəldilmişdi.