Scientific works

ЯДЯБИЙЙАТ 
 
1.Рясулзадя  М.Я. Ясримизин Сяйавушу. Чаьдаш  Азярбайcан Ядябиййаты.  
Чаьдаш  Азярбайcан тарихи. Бакы:  1991 
2
. Азярбайcан тарихи: 7 cилддя, ВЫ c., Бакы:  Елм, 2000, 568 с. 
3.Нахчыван МР МДА:  ф. 98, сий. 4, иш 71 
4.Документы внешней политики СССР. Т.4, Москва: Госполитиздат, 1960,  
836 с. 
5. Ялийев Я. Ялинcя йаддашы: Нахчыван–1914-1992. Бакы:  Эянcлик, 1997, 303 с. 
6. Азярбайcан Республикасы СПИЩДА:  сурят фонду,  инв. №397 
7.  Мусайев  И.М.  Азярбайcанын  Нахчыван  вя  Зянэязур  бюлэяляриндя  сийаси  вязиййят  вя 
хариcи  дювлятлярин  сийасяти  (1917-1921-cи  илляр).  Бакы:      Университети  няшриййаты, 
1996, 328 с. 
8.Нахчыван  гядим  дийар. Нахчыван МР-нын 75 иллийиня щяср олунмуш елми  конфрансын 
материаллары. Бакы:  «Стейк»,  2000, 287 с.     
9.Садыхов С. Нахчыван Мухтар Республикасынын тарихиндян. Бакы: Азярбайcан ЕА Милли 
Мцнасибятляр Институту,  1995, 141 с. 
10. Ящмядова  Ф. Няриман Няриманов – идеал вя эерчяклик. Бакы:  Елм вя щяйат, 1998, 170 с. 
11.Азярбайcан Республикасы СПИЩДА:  сурят  фонду,  инв. № 594  
1
2. Азярбайcан Республикасы СПИЩДА:  ф. 609, сий. 1, иш 6 
13.Азярбайcан Республикасы СПИЩДА,  ф. 1, сий.74, иш 281 
1
4.Пашайев  А.  Ачылмамыш  сящифялярин  изи  иля.  Бакы:  «Азярбайcан»  няшриййаты,  2001, 
534 с. 
15.Н.Няримановун бяйанаты. «Бакинский рабочий» гяз.,  Бакы, 1920,   
3 декабр 
16.Н.Няримановун бяйанаты. «Коммунист»  гяз., (рус  дилиндя),  Бакы, 1920,  2 декабр 
17. Эцмрц, Москва, Гарс мцгавиляляри  вя Нахчыванын талейи  /  Тяртиб едяни: Щаcыйев И. 
Бакы:  Елм, 1999, 36 с. 
18.Берия:  конец карьеры. Москва:  Издательство политической литературы,  
1991, 416 с. 
19.  Гасымов  М.  Хариcи  дювлятляр  вя  Азярбайcан.  Бакы:  «Ганун»  няшриййаты, 1998, 356 с.
 
 
 
 
 
 
 
ABSTRACT 
  Territorial  claims  and  genocide  policy  of  Armenians  against  Nakhchivan,  In  the  early  yeans 
of Sovet  empite. 
  Territorial  claims  and  genocide  policy  of  Armenians  against  Nakhchivan,  have  been 
inoestigated  on archival  materials  in  the  early  years of  Sovet empire. 

 
 
- 65 - 
 
РЕЗЮМЕ 
Территориальные притезания армян и проводимая ими политика геночида в отношении 
и Нахчывану в первые годы советскоц власти 
Территориальные притезания армян и проводимая ими политика геночида в отношении 
и Нахчывану в первые годы советскоц власти россмотрены на архивном материале. 
 
 
NDU-nun  Elmi  Şurasının  30  mart  2015-ci  il  tarixli  qərarı  ilə  çapa  tövsiyə 
olunmuşdur  (protokol  № 08) 
         Məqaləni  çapa təqdim  etdi:  Tarix üzrə fəlsəfə doktoru, dosent X.Hüseynov   
 
 
НАХЧЫВАН  ДЮВЛЯТ   УНИВЕРСИТ ЕТ И.  ЕЛМИ  ЯСЯРЛЯР,  2015,  № 2 (67) 
 
NAKHCHIVAN ST AT E UNIVERSIT Y
.
  С ЖЫЕНТЫФЫЖ  WО РКС ,  2015,  № 2 (67) 
 
НАХЧЫВАНСКИЙ  ГОСУДАРСТ ВЕННЫЙ  УНИВЕРСИТ ЕТ .  НАУЧНЫЕ  ТРУДЫ,  2015,  № 2 (67) 
 
САМИРА  МАМЕДОВА  
ЕХТИРАМ   ЗЕЙНАЛОВ   
Сумгаитский Государственный Университет 
[e-mail] 
 
УДК 479.24 
 
ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ  МЕЖДУНАРОДНОЙ  АССОЦИАЦИИ  ИЗРАИЛЬ-АЗЕРБАЙДЖАН 
"AZİZ"   
(1991-2008 Г.) 
 
 
Ключевые слова: Aзербайджан, Израиль, культурные связи,  международная 
Ассоциация Azİz 
 
Key words:  Azerbaijan, Israel, cultural relations 
, International Assosiation Azİz 
 
 
Восстановление  государственной  независимости  азербайджанского  народа  приводит 
к 
необходимости 
осуществления 
самостоятельной 
международной  деятельности. 
Окончание  «холодной  войны»  и  распад  мировой  социалистической  системы,  выход  на 
международную  арену  в  качестве  самостоятельных  государств  и  определение  ими  своих 
внешнеполитических  приоритетов  -  все  эти  обстоятельства  оказали  непосредственное 
влияние  на  построение  новых  форм  международных отношений в сфере культуры. Активно 
начали развиваться культурные связи Азербайджана. Культура любого народа развивается не 
отдельно,  а  во  взаимодействии  с  культурами  других  народов.
  Азербайджан  сотрудничает 
более чем 100 стран в культурной сфере.  Один из них является государство Израиль.
 
25  декабря  1991  года,  Израиль  официально  признал  независимость  Азербайджана, 
дипломатические  отношения  с  Азербайджаном  были  установлены  7  апреля  1992  года    [2, 
с.80].  
В августе 1993 года открылось посольство Израиля в Азербайджане. 
Израиль  открыл  свое  посольство  в  Баку  в  Азербайджане....и  пытается    активизации 
двусторонних отношений.
 [1, с.413]. 
В  Азербайджане  проживают  около  15  тысяч  горских и других евреев. В Израиле проживает 
примерно 80 тысяч евреев — выходцев из Азербайджана. [3]. 
Одним из новых и наиболее значимых приоритетов внешней культурной политики является 
поддержание  связи  с  культурными  центрами  и  обществами.  Одним  из  этих  является 
Международная Ассоциация Израиль-Азербайджан «АзИз». 

 
 
- 66 - 
Международная  Ассоциация  Израиль-Азербайджан  «АзИз»,  созданная  в  апреле  2007  года, 
подготовила  и  претворила  в  жизнь  десятки  разнообразных  проектов.  Но  одним  из  первых 
было  создание  Азербайджанского  Культурного  Центра.  Местом  создания  Центра  была 
избрана  Афула,  где  почти  8  лет  он  существовал  на  общественных  началах  и  держался  во 
многом  благодаря  энтузиазму  и  целеустремлённости  его  директора  Егяны  Сальман. 
И  вот,  наконец,  настал  момент,  когда  у  Центра  появилась  возможность  перейти  на  новый 
качественный  уровень.  По  инициативе  первого  вице-мэра  Афулы  Михаила Баркана Центру 
было выделено новое здание. Благодаря помощи и поддержке Фонд Гейдара Алиева в новом 
Центре  удалось  создать  экспозицию  рассказывающую  о  многогранной  культуре 
Азербайджана  и  его  многовековой  толерантности.  Отдельные  экспозиции  рассказывают  о 
великом  сыне  Азербайджанского  народа,  общенациональном  лидере,  президенте  Гейдаре 
Алиеве и о трагедии в оккупированном Нагорном Карабахе. 
12  апреля  2007  в  Хайфа  состоялась  1-ый  съезд  международной  Ассоциации  "Израиль  - 
Азербайджан",  Благотворительный  концерт  артистов  из  Азербайджана.,Этнографическая 
выставка,  предоставленная  Фридой  Юсифовой,  Рабочая  встреча  председателя  Госкомитета 
по  работе  с  азербайджанцами,  живущими  за  рубежом,  Назима  Ибрагимова  с  вице-
премьером, министром транспорта Израиля генералом Шаулем  Мофазом 
12 апреля в Тель-Авиве состоялась учредительная конференция Международной Ассоциации 
АЗИЗ”.  На  мероприятии  выступил  председатель Госкомитета по работе с азербайджанцами, 
живущими за рубежом, Назим Ибрагимов, зачитавший приветственное послание президента 
Азербайджана Ильхама  Алиева участникам конференции. 
Ибрагимов рассказал об истории взаимоотношений азербайджанского и еврейского народов, 
назвав их примером подлинной дружбы.  
 
24 мая 2007 г. в Иерусалим
е в зале Кнессета "Аудиториум", по инициативе Международной 
Ассоциации  "Израиль-  Азербайджан"  -  "АзИз"  состоялось  торжественное  собрание, 
посвященное  15-й  годовщине  национального  праздника  Азербайджана  -  Дня  Республики,  
В  присутствии  более  300  членов  Ассоциации  "АзИз",  съехавшихся  в  Кнессет  со  всех 
регионов  Израиля,  а  также  дипломатических  представителей  Грузии,  Турции,  Украины, 
России, Казахстана и Узбекистана. 
5  ноября  2007  г.  в 
Тель-Авиве 
конференц-зале  отеля  "Шератон  Сити  тауэр", 
состоялась  презентация  сборника  повестей  известного  азербайджанского  ученого  и 
политолога  профессора  Ровшана  Мустафаева  "Очертованный  рай",  написанных  на  русском 
языке. 
"Сам  факт  того,  что  первый сборник прозы профессора Мустафаева был издан не на родине 
автора,  а  в  Израиле,  следует  рассматривать  как  знаковое  событие  в  поиске  новейших 
моделей  сотрудничества  между  Государством  Израиль  и  Азербайджанской  Республикой",  - 
сказа… 
6  декабря  2007  г.  в  Хайфа 
  ханукальная  свеча  была  зажжена  на  праздничном  вечере 
международной 
Ассоциации 
"Израиль-Азербайджан" 
в 
Хайфе 
Ведущей  праздничного  вечера  стала  общественная  деятельница  Светлана Нисанова. Вместе 
со  своей  инициативной  группой  –  Мариной  Эфраимовой,  Шаулем  Симантов,  Галиной 
Гайдук,  Нарунджем  Нафталиевым  и  Мариной  Витибетской  –  ей  удалось  сделать 
празднование Хануки насыщенным, ярким и запоминающимся.  
11  декабря  2007  г.  в  Хайфа  в  актовом  зале  Управления  абсорбции  хайфского 
муниципалитета  состоялся  вечер  памяти,  приуроченный  к  четвёртой  годовщине  кончины 
первого  президента  республики  Азербайджан  Гейдара  Алиевича  Алиева.  Вечер  был 
организован  председателем  комиссии  ассоциация  "АзИз"  по  работе  с  неблагополучными 
семьями  Светланой  Нисановой  под  эгидой  "АзИз"  и  при  поддержке  президента 
благотворительного 
фонда 
"СТМЭГИ" 
Германа 
Захарьяева.  
На мероприятии присутствовали президент ассоциации. 
2008 году
  состоялось
 
вечер
 
памяти жертв 20 января.
 

 
 
- 67 - 
14  февраля  2008    в  израильском  городе  Нетания  состоялся  вечер  Памяти  жертв 
Ходжаллинской трагедии.  
На  вечере,  который  открыл  председатель  Нетанийского  отделения  Международной 
ассоциации  "Израиль-Азербайджан"  ("АзИз")  Ален  Катрих, присутствовал депутат Кнессета, 
председатель  межпарламентской  фракции  Израиль-Азербайджан,  президент  АзИз  Йосеф 
Шагал 
Директор  АКЦ  (Азербайджанского  Культурного  Центра),  председатель  Комитета  по 
сохранению  азербайджанского  культурного  и  исторического  наследия  Международной 
ассоциации  "АзИз"  Егяна  Сальман  в  своем  выступлении  сказала  "...С  момента 
ходжаллинской  трагедии  прошло  уже  16  лет.  Экономический  потенциал,  военная  мощь, 
политический  авторитет  Азербайджана  растут  с  каждым  днем.  Решительная  политика, 
проводимая  президентом  Ильхамом Алиевым, приносит свои плоды... Пусть и наши усилия 
будут  приложены  к  скорейшему  справедливому  решению  проблемы  Нагорного  Карабаха  и 
да восторжествует мир на всей земле Азербайджана!" 
18  марта  2008  г.  праздничным  вечером  в  городе  Нетания, в ресторане "Бакинский Дворик", 
под  эгидой  международной  Ассоциации  Израиль-Азербайджан  (АзИз)  начались 
празднования  Новруз  Байрам в Израиле. Праздничный вечер в ресторане Бакинский дворик 
открылa  председатель  Комитета  АзИз  по  сохранению  азербайджанского  национального  и 
культурного  наследия,  директор  Азербайджанского  культурного  Центра  Егяна  Сальман.  
29  мая  2008г.  в  Афула  в Азербайджанском Культурном Центре Международной ассоциации 
"Израиль-Азербайджан"  (АзИз)  прошел  день  открытых  дверей,  памяти  жертв  геноцида 
Азербайджанского  народа.  Весь  день  в  АКЦ  "АзИз"  нескончаемым  потоком  шли  люди  со 
всех концов страны. Гости знакомились с посвященной этой скорбной дате фотовыставкой и 
специально подобранной литературой по истории геноцида азербайджанского народа.  
10-го  мая,  2008  г.    в  Афуле,  в  Азербайджанском  Культурном  Центре  при  Международной 
Ассоциации  Израиль-Азербайджан  (АЗИЗ),  состоялось  праздничное собрание, посвящённое 
сразу двум юбилейным и особо знаменательным датам  – 60-летию образования Государства 
Израиль  и  85-летию  со  дня  рождения  первого  Президента  независимой  Азербайджанской 
Республики Гейдара Алиева.  
Дни  культуры  горских  евреев.  Специальное  заседание  парламентской  Комиссии  по 
репатриации, абсорбции и диаспоре. 
15  ноября  2008  г.  в  Ашдод  в
  Израиле  состоялся  вечер  памяти  безвременно  ушедшего 
выдающегося  азербайджанского  певца  Муслима  Магомаева,  который  был  организован 
театром  Ашдодская  Камерная  опера  и  его  руководителем  Рахель  Каминкер  при  помощи 
Международной Ассоциации Израиль-Азербайджан “АзИз”. 
18 декабря 2008 года в Баку состоялось заседание Координационного совета азербайджанцев 
мира  на  тему  «Азербайджан  —  окно  Востока  в  мир»,  посвященное  Дню  солидарности 
азербайджанцев  мира.  Открывая  заседание,  председатель  правления  Координационного 
совета  азербайджанцев  мира,  президент  Национальной  Академии  Наук  Азербайджана 
Махмуд  Керимов  сказал:  «Проведенный  16  марта  2006  года  в  Баку  II  съезд азербайджанцев 
мира заложил основу нового этапа в истории азербайджанской диаспоры". 
30  декабря  2008  г.  в  Кирьят-Моцкин
  Презентация  песни  "Бокал  вина  мой  полон..." 
приуроченная 
ко 
Дню 
Азербайджанцев 
Мира.  
На вечере так же принимали участие исполнители горско-еврейской общины Израиля: Лиора 
Сафанова, Чимназ Ашурова, Славик Якубов, Сеймур Ганиев, Ифраим Юхаев, Салман Рабаев 
и 
другие. 
 
6  января  состоялось  первое  мероприятие  в  новом  Центре.  Основной  частью  мероприятия 
стала  творческая  встреча  с  легендарным  бакинцем,  политологом  Алексом  Векслером, 
который  знаком многим репатриантам начала 90-х по своей работе в консульстве Израиля в 
СССР. 
Перед  началом  встречи  с  Алексом  Векслером собравшихся приветствовали почётные гости. 

 
 
- 68 - 
Вице-мэр  Афулы  Михаил  Баркан  в  своём  выступлении  вспоминал  годы  работы  на  посту 
консула  Израиля в Азербайджане и назвал их лучшими годами в своей жизни [4 ].
 
А  директор  центра  Егяна  Сальман  рассказала  о  многочисленных  проектах  и  планах  на 
будущее.  Регулярно  здесь  будут  проводиться  творческие  встречи  с учёными, журналистами, 
поэтами, писателями политическими и общественными деятелями, будут демонстрироваться 
фильмы. А также уже начали работать кружки, студии и секции: бальные и народные танцы, 
классы иврита и азербайджанского языка и др. 
 
 
ЛИТЕРАТУРЫ 
1. Гасанов, А. Современные международные отношения и внешняя политика Азербайджана, 
Издательский  дом "Азербайджан"  2005, с.751 
 
2. Гасымлы, М. 
Внешняя  политика Азербайджана (вопросы концепции), Баку,  Изд-во 
Мутарджим, 1997, с.124
 
3. Гулузаде,  В. Будущие  горизонты. Баку:  Азербайджан, 1999, - с. 288 
4. Официальная facebook  страница 
Международной Ассоциации Израиль-Азербайджан 
"Azİz" 
  
https://www.facebook.com/aziz.israel
 
 
 
XÜLASƏ 
 
 
İsrail-Azərbaycan  "AZİZ"  Beynəlxalq  Assosiasiyasının  fəaliyyəti  (1991-2008-ci  illər)  adlı 
tədqiqatın  əsas  məqsədi  təşkilatın  yaradılması,  fəaliyyəti  və  perspektivlərini  əhaqtə  edir.  Tədqiqat  
rus  və ingilis  dillərində  yazılmış  ədəbiyyatlar  əsasında  aparılmışdır.   
 
 
ABSTRACT 
 
 
The  main  purpose  of  this  research  is  to  explore  establishment  and 
activities  of  the 
International  Association  Israel-Azerbaijan  "Azİz" 
covering  the  years  1991-2008,  The  research  is 
based  on  analysis  of  official  materials  and  literature.  Sources  and  literatures  in  different  languages 
demonstrate  that 
activities  of  the  International  Association  Israel-Azerbaijan  "Azİz" 
play  an 
important  role  in  the  relations  between  Azerbaijan  and  Israel.  This  research  has  potential 
applications  in  lectures  and seminars  at institutions  of   higher  learning.
 
 
 
 
NDU-nun  Elmi  Şurasının  30  mart  2015-ci  il  tarixli  qərarı  ilə  çapa  tövsiyə 
olunmuşdur  (protokol  № 08) 
         Məqaləni  çapa təqdim  etdi:  Fəlsəfə üzrə elmlər doktoru, professor 
M.Rzayev 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
 
- 69 - 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
НАХЧЫВАН  ДЮВЛЯТ   УНИВЕРСИТ ЕТ И.  ЕЛМИ  ЯСЯРЛЯР,  2015,  № 2 (67) 
 
NAKHCHIVAN ST AT E UNIVERSIT Y
.
  С ЖЫЕНТЫФЫЖ  WО РКС ,  2015,  № 2 (67) 
 
НАХЧЫВАНСКИЙ  ГОСУДАРСТ ВЕННЫЙ  УНИВЕРСИТ ЕТ .  НАУЧНЫЕ  ТРУДЫ,  2015,  № 2 (67) 
 
ELGÜN  ASLANOV                                                                                                                              
                                                                      Azərbaycan Dövlət Aqrar Universiteti  
 
                        [e-mail] 
UOT:930    
    QARABAĞIN  KEÇMIŞ TARIXI DÖVRÜNƏ BAXIŞ 
 
 
Açar  sözlər: etnogenez problemi, qədim türk tayfaları, toponimlər, mənbələr 
 
Key words:  ethnogenesis problem,  an ancient Turkic tribes, place-names, sources    
 
Ключевые  слова:  этногенез  проблема  ,  древних  тюркских  племен,  географических 
названий, источники   
 
          Bildiyimiz  kimi  Azərbaycanın  əlverişli  iqlim  şəraiti,  təbiəti,    onun  ərazisində  ən  qədim 
insanın  yaranmasına  və  tədriclə  formalaşmasına  əlverişli  şərait  yaratmışdır.  Azərbaycan  bəşər 
cəmiyyətinin  bütün  dövrlərinə  aid  zəngin  abidələr  diyarıdır.  Qədim  insanların  kütləvi  sürətdə 
məskən  saldığı  ərazilər  içərisində  Qarabağ  ərazisi  xüsusilə  fərqlənir.  Qarabağ  təkcə  Azərbaycanın 
deyil,  ümumiyyətlə  dünyanın  ən  qədim  tarixə  malik  olan  diyarlarındandır.  Qarabağ  ərazisində 
yerləşən  «Füzuli  şəhəri  yaxınlığında  dünyada  ən  qədim  insan  məskənlərindən  olan  Azıx,  Tağlar 
mağaralarının»  mövcud  olması   dediklərimizi  əyani  surətdə  sübut  edir.   (1, s.8) 
      Azıx  mağarasının  tədqiqatçısı  Azərbaycan  alimi  M.Hüseynov  yazırdı:  "Azıxda  öyrənilmiş  çay 
daşı  alətləri  mədəniyyətləri,  Şərqi  Afrikanın  Olduvay  mədəniyyəti  kompleksi  ilə  yaxınlıq  təşkil 
edir.  Eyni  zamanda,  alətlərin  hazırlanmasında  fərqli  cəhətlər  də  vardır  ki,  bu  da,  Azıxın  alt 
təbəqələrindən  aşkar  olunmuş  əmək  alətlərini  Quruçay  mədəniyyəti  adlandırmaq  imkanı 
vermişdir…Quruçay  mədəniyyətinin  yaşı  isə  1  milyon  200  min  ildən  də  qədimlərə  aid  edilə 
bilər".(2,7-10). 
         Qarabağ  Azərbaycan  Respublikasının  əzəli  və  qədim  torpağıdır.  Qarabağ  Azərbaycanda  tarixi 
vilayətdir.  Kiçik  Qafqaz  dağlarından  başlayaraq  Kür  və  Araz  çayları  arasındakı  əraziləri  əhatə  edir. 
Qarabağın  müəyyən  bir  hissəsi  vaxtilə  Uti  adlandırılmışdı.  Bu  həmin  ərazidə  məskunlaşan  Uti 
tayfalarının  yaşadığını  sübut  edir.  «Utilər  də  qədim  alban  tayfalarından  biri  olmuş  və  qarqarlara 
nisbətən  daha  geniş  ərazidə  məskunlaşmışdılar.  Qarqarlar  da  Qarabağın  etnik  tərkibinə  daxil  idilər». 
Son antik  və ilk  orta əsrlərdə  Qarabağın  bir  hissəsi  Qarqarlar  ölkəsi  adlandırılmışdır.  (1, s.5)  
Mənbələrdə  qeyd  olunur  ki,  Qarabağın  ərazisi  Azərbaycanın  qədim  dövlətlərindən  biri  olan 
Albaniyanın  ərazisinə  Uti  və  Arsax  vilayətləri  də  daxil  idi.  «Ərəb  işğalından  sonra  əsasən 
düzənlikdə  yerləşən  Uti  Arran,  Arsax  isə Agvan  adlandırılmağa  başlandı».  (3, s. 22)  

 
 
- 70 - 
Tarixən  məlumdur  ki,  Albaniyanın  Kür  çayından  cənubdakı  ərazi  dörd  vilayətə  -  Uti, 
Paytakaran,  Sünik  və  Arsax  («Arsax  erməni  adı  deyildi…  Ona  görə  ki,  …  burada  heç  vaxt  bir 
erməni  olmamışdır…  Arsax  Türk  mənşəlidir  və  «Dünyanın  qərb  hissəsi  deməkdir»  vilayətlərinə 
bölünürdü.  (4, s. 16)   
Arsax  Qarabağın  Dağlıq  və  Mil  düzünün  bir  hissəsini  əhatə  edirdi.  Arsax  12  əyalətə 
bölünürdü.  Bunu  alban  tarixçisi  M.Kalankatlı  və  VII  əsr  coğrafiyaşünasları  da  təsdiq  edirlər.  Onlar 
da  Arsaxın  əhalisini  bir  mənalı  olaraq  albanlardan  ibarət  olduğunu  təsdiq  edirlər.  Arsax  I-VI 
əsrlərdə  Albaniya  Arşagirdlərinin,  VI-VIII  əsrlərdə  isə  Mehranilərin  hakimiyyəti  altında  olmuşdur. 
IX  əsrdə  ərəblər  Mehranilərin  hakimiyyətinə  son  qoyaraq  Arsaxı-Qarabağı  Xilafətin  tərkibinə  daxil 
etdilər.  (5, s. 405)   
Albaniya  dövləti  təxminən,  tarixi  mənbələrdə  göstərildiyi  kimi  e.ə.  IV  əsrdən  eramızın  VIII 
əsrlərində  tarix  səhnəsində  olmuşdu.  Deməli,  Qarabağ  Azərabycan  Albaniya  dövlətinin  ayrılmaz 
tərkib  hissəsi  idi  və  burada  məskunlaşan  etnoslar  –  utilər,  sovdeylər,  qarqarlar,  saklar  və  digər 
tayfaları  yaşayırdılar.    
Qarabağın  tarixi  etnik  tərkibi  məsələsi  əsas  tədqiqat  obyektlerinden  biri  olmuşdur. 
Etnoqrafçı  alimlər  bu  sahədə  dəyərli  tədqiqat  əsərləri  yazmışlar.  Azərbaycan  etnoqrafçı  alimlərinin 
heç  biri  qədim  dövrlərdə  Qarabağ  torpağında  bir  nəfər  də  olsun  erməni  ünsürünün  olmasını  aşkara 
çıxara  bilməmişdi.    
«Etnoqrafçı  və  toponimçi  alimlərin  böyük  əksəriyyəti  Qarabağın  etnik  tərkibi  haqqında 
məlumat  verərkən  eramızın  təxminən  I  minilliyində  mövcud  olmuş  etnik  vəziyyəti  əsas  tuturlar. 
Ona  görə  ki,  Azərbaycan  xalqının  yaranması  və  formalaşması  prosesi  məhz  bu  minilliyin  daxilində 
başa  çatmışdır.  Başqa  sözlə  desək,  bu  minillikdə  yaşamış  tayfalar  Azərbaycan  xalqının  soykökünü 
təşkil  edirlər…  Eramızın  I  minilliyində  yaşamış  və  xalqımızın  etnogenezində  iştirak  etmiş  tayfaların 
bəzilərinin  kökləri  eradan əvvəlki  minilliklərdəki  etnik  birləşmələrlə  bağlıdır».  (5, s. 58)  
Qarabağın  qədim  əhalisinin  etnik  tərkibindən  söhbət  açarkən,  bu  sahədə  mövcud  tarixi 
şəraiti  də  mütləq  nəzərə  almaq  lazımdır.  Bu  sahədə  tarixi  məlumat  demək  olar  ki,  yox 
dərəcəsindədir.  Kür  çayından  cənubda  yaşayan  qədim  əhali  haqqında  ilkin  tarixi  məlumatlar  qədim 
müəlliflərin  əsərlərində  əks olunmuşdur.    
«Eramızın  I  minilliyinə  aid  mənbələrdə  Kürdən  cənubdakı  ərazidə  yalnız  alban,  sak,  qarqar, 
sode  və  uti  adları  ilə  məlum  olan  tayfalar  haqqında  məlumat  verilir.  Qarabağda  erkən  və  orta 
əsrlərdə  türkdilli  Aran,  Tərtər,  Donqar,  Peçenek,  Hun,  Qoros  (Xoros),  Vərəndə,  Tuğ  və  digər 
tayfalar  yaşamışlar»  (5, s.58)  
Məlum  olduğu  kimi  Qarabağda  alban  tayfalarının  müəyyən  hissəsi  məskunlaşmışlar.  Bu 
şübhəsizdir.  Ona  görə  ki,  Qarabağ  Albaniya  dövlətinin  tərkib  hissəsi  idi.  «Dağlıq  Qarabağda 
«Alban»  etnosunu  əks  etdirən  toponimlərin  indiyə  kimi  qalması  bunu  aydın  surətdə  göstərir».  (5,  s. 
59)  
Qarabağın  köklü  əhalisi  türkdilli  –  qarqarlar,  hunlar,  qoroslar,  peçeneklər,  qıpçaklar  və 
xəzərlər  idilər.  (6, s. 126)  
Bütün  bunlar  göstərir  ki,  Arsaxın  -Qarabağın  yerli  əhalisi  Qafqazdilli  tayfalar  və  ya  da 
ermənilər  olmamışlar.  Burada  həmişə  azərbaycanlıların  ulu  babaları  yaşamışlar. 
Qarabağda  ermənidilli  toponimlər,  daha  dəqiq  desək,  ermənilərin  yaşayış  məntəqələrinin 
adları  da  yoxdur.  «Tarixdə  iki  böyük  hadisə  –  alban  xristian  kilsəsinin  erməni  kilsəsinə  tabe 
edilməsi  və  albanların  böyük  əksəriyyətinin  İslam  dinini  qəbul  etməsi  vahid    alban  xalqının  taleyini 
başqa cür  həll  etdi:  - albanlar  dini  mənsubiyyətə  görə iki  düşmən  hissəyə  parçalandı  (6, s. 134). 
Beləliklə  də  Dağlıq  Qarabağın  indi  «erməni»  adlanan  əhalisinin  ulu  əcdadları  haqqında  tarixi 
həqiqəti  deyə bilərik:  «Onların  ulu  əcdadları  məhz  xristian  albanlarıdır».  (5, s. 139)  
Qarabağda  yaşayan  ermənilərin  damarlarından  axan  qan  xristian  albanlarının  qanıdır.  Daha 
bir  tarixi  faktı  qeyd  etmək  yerinə  düşərdi:  -  «1727-ci  ildə  Dağlıq  Qarabağın  5  mahalına  mənsub 
kəndlərin  tərtib  olunmuş  siyahısı  erməni  yalanlarını  sübuta  yetirən  olduqca  tutarlı  dəlildir.  Talış  və 
ya  Gülüstan,  Xaçın,  Çiləbörd,  Vərəndə  və  Dizaq  mahallarında  yerləşən  196  kənddən  yalnız 
ermənicə  izah  oluna  bilən  iki  kənd  adı  var:  -  Arçazor  və  Noraşen-  «Təzəkənd».  Bütün  bunlar  bir 

 
 
- 71 - 
daha  sübut  edir  ki,  ermənilər  Qarabağa  çox-çox  sonralar  gəlmiş  və  xristian  albanlarla  qaynayıb 
qarışmışlar  (5, s. 149-151).  
Erməni  ünsürlərinin  Azərbaycan  ərazilərinə,  o  cümlədən  də  Dağlıq  Qarabağa  kütləvi  sürətdə 
köçürülməsi  1826-1828-ci  illər  Rus-İran  müharibəsi  ilə  əlaqədardır.  Bu  müharibəni  yekunlaşdıran 
Türkmənçay  sülh  müqaviləsi  Rusiya  imperiyasına  geniş  siyasi  səlahiyyətlər  verdi.  Bundan  istifadə 
edən  Rusiya  imperiyası  özünə  siyasi  dayaq  yaratmaq  üçün  İran  və  Osmanlı    Türkiyəsindən 
erəmniləri  kütləvi  sürətdə  Qərbi  Azərbaycan  ərazisinə,  yəni  İrəvan  xanlığı  torpaqlarına  və  Qarabağa 
gətirib  məskunlaşdırmağa  başladı.  Bu  faktı  Rusiya  imperiyasının  məmurları  da  təsdiq  edirlər. 
«Türkmənçay»  sülh  müqaviləsi  əsasında  8249  erməni  ailəsi  Zaqafqaziyaya  köçürülüb  İrəvan  xanlığı 
ərazisində  və  Qarabağ  xanlığı  ərazilərində  yerləşdirildi.  Ümumiyyətlə  1828-ci  il  10  fevral 
Türkmənçay  sülh  müqaviləsindən  sonra,  dəqiq  desək,  1830-cu  ilə  kimi  Rusiya  imperiyası 
Zaqafqaziyaya  İrandan  40  min,    Osmanlı  Türkiyəsindən  isə  84  min  erməni  ailəsini  köçürüb 
yerləşdirdi.  Onların  böyük  əksəriyyəti  yuxarıda  göstərildiyi  kimi  Azərbaycan  torpaqlarında  –  İrəvan 
və  Qarabağ  xanlıqları  ərazilərində  yerləşdirildilər.1908-ci  ildə  Zaqafqaziyaya  gətirilən  ermənilərin 
sayı  1 300 000 çatmışdı. 
Qarabağ  əhalisinin  maddi  təsərrüfat,  mədəniyyəti,  inam  və  etiqadlarına  aid  zəngin  etnoqrafik 
məlumatları  təhlil 
edib,  tarixi  mənbələrə  istinad  edən  İ.P.Petruşevski  yazırdı:  «Qarabağ  heç  vaxt  erməni 
mədəniyyətinin  mərkəzi  olmamışdır.  Qarabağ  mədəniyyəti  vahid  mərkəz  olub,  Azərbaycan  xalqına 
məxsusdur».  (6, s.12)  
Qarabağın  Azərbaycana  məxsus  olduğunu  və  burada  ən  qədim  zamanlardan  başlayaraq  müxtəlif 
türk  etnoslarının  yaşadığını  Azərbaycan  və  ümumtürk  şifahi  xalq  ədəbiyyatının  möhtəşəm  abidəsi  olan 
“Kitabi-Dədə  Qorqud”  dastanları  da  sübut  edir.  Dədə  Qorqud  dastanları  VI-VII  əsrlərdə  Qarabağ  da 
daxil  olmaqla  bütün  Azərbaycan  torpaqlarında,  o  cümlədən  Göyçə  gölü  hövzəsində  yayılmışdır.  Bu 
qiymətli  xalq  qəhrəmanlıq  eposunun  təsdiq  etdiyi  kimi,  bəzi  oğuz  qəhrəmanları  hətta  Məhəmməd 
Peyğəmbərin(s.)  hüzuruna  gedərək  onun  özü  ilə  də  görüşmüşdülər.  Ağqoyunlu  hökümdarı  Uzun 
Həsənin  (1453-1478)  göstərişi  ilə  yazılmış  məşhur  Oğuznamədə  Göyçə  dənizi  yaylaqlarının  və 
Qarabağın  qədim  oğuz  türklərinə  məxsus  olduğu,  oğuz  türklərinin  soykökündə  duran  oğuz  Xaqanın 
Göyçə  dənizi  ətrafında  dəfn  olunduğu,  Bayandur  Xaqanın  isə  Qarabağda,  Göyçə  dənizi  yaylaqlarında 
yaşadığı  və orada da dəfn  olunduğu  göstərilir.(8,  səh. 18-35) 
Ulu  Tanrı  Qarabağa  bütün  təbii  nemətləri  bəxş  etmişdir.  Diyarın  təbii  zənginliyi,  flora  və  faunası 
xarici  düşmənləri  həmişə  özünə  cəlb  etmişdir.  Tarix  sübut  edir  ki,  Qarabağ  Dünyanın  cənnət  məkanıdır.  
Bu  məkan  yalnız  və  yalnız  Azərbaycan  xalqına  məxsusdur.  Qarabağda  Azıxdan  başlanan,  qədim  və  orta 
əsrlər  boyu  davam  edən  həyat  göstərir  ki,  bu  bölgə  Azərbaycanın  qədim  sivilizasiya  mərkəzlərindən 
biridir.  Qarabağ  Azərbaycan  Respublikasının  qədim  ərazisidir.  O,  qədim  tarixə  malikdir  və  bu  söz 
birmənalı  olaraq  Azərbaycan  xalqına  məxsusdur.