ŞÜKÜr mustafa, İLTİfat ləTİfov ümumtəhsil məktəblərinin 9-cu sinfi üçün

6.  Müxtəlif  növ  kristal  qəfəsə  malik  qeyri-metallara  misallar  göstərin.  Onların  fiziki 
xassələrindəki fərqli xüsusiyyətləri araşdırın. 
7. Biogen elementlərdən altısını sadalayın. 
8. SF
6
, ClF
3
, SiF
4
 və P
2
S
5
 birləşmələrində elementlərin oksidləşmə dərəcələrini müəyyən edin 
və hər bir molekulun quruluş formulunu çəkin. 
9. Qeyri-metallar hansı elektron ailəsinə (s, p, d, f) aiddir? 
10. Sizcə, litosfer və biosferdə metallar, yoxsa qeyri-metallar daha çox (%) yayılmışdır? 
11. Biologiya və kimyadan əldə etdiyiniz biliklər əsasında “qeyri-metal elementlərinin canlı 
təbiətdə bioloji rolu” haqqında referat hazırlayın.
 
 
 
 
 
 
 
 
 
qeyri-metalların oksidləşdirici və reduksiyaedici xassələri • qeyri-
metalların hidrogenli birləşmələri • 
Açar sözlər
 
 
 
Öyrəndiklərinizi tətbiq edin və yoxlayın 
 

 
 
60 
 
 
 
 F
LÜOR YARIMQRUPU ELEMENTLƏRİNİN İCMALI 
 
 
       
Dövri sistemin VII qrupunun əsas yarımqrupunda yerləşən  flüor – F, xlor – Cl, 
brom – Br, yod – I və astat – At elementləri halogenlər adlanır (lat. “halogen” – 
“duz doğuran” deməkdir).  
 
 
 
Halogenlər  dövrlərdə  ən  yüksək  qeyri-metallıq  xassəsinə  malik  elementlərdir. 
Onların  atomlarının  xarici  energetik  səviyyəsində  7  elektron  yerləşir  –  ns
2
np
5
.  Bu 
səviyyənin tamamlanması üçün 1 elektron çatmır. Bundan başqa, eyni dövrdə yerlə-
şən elementlərin atomları ilə müqayisədə halogen atomları daha böyük nüvə yükünə 
və kiçik radiusa malikdir. Bu səbəbdən halogenlər güclü oksidləşdiricidir: hidrogen 
və metallarla birləşmələrində özlərinə 1 elektron birləşdirərək –1 oksidləşmə dərə-
cəsi göstərir.
          
Halogenlərin  qeyri-metallıq  xassəsi  F
ClBrIAt  istiqamətində  zəifləyir. 
Flüor  ən  yüksək  elektromənfiliyə  malik  element  kimi  birləşmələrində  yalnız –1 
oksidləşmə dərəcəsi göstərir. Cl, Br, I isə –1 ilə yanaşı, oksigenlə birləşmələrində 
həmçinin +1, +3, +5 və +7 oksidləşmə dərəcələri də göstərir.  
Flüor atomunda d-yarımsəviyyəsi olmadığı üçün o, III, V və VII valentlik gös-
tərmir.   
Fəsil
 
FLÜOR YARIMQRUPU ELEMENTLƏRİ 
4
13 
 
– Xörək duzu, yod tinkturası, diş məcunu, su, hava: bunları birləşdirən nədir?  
Halogen  atomlarının  xarici  energetik  səviyyələrinin  quruluşundakı  fərqə  diqqət 
yetirin və suallara cavab verin. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
– F, Cl, Br və I atomlarının xarici səviyyələrinin quruluşundakı fərq nədən ibarətdir? 
– Cütləşmiş s- və p-valent elektronlarının təklənməsi F, Cl, Br və I atomlarının hamısı 
   üçün  mümkündürmü? Bu nə ilə əlaqədardır?  
–  Atom  quruluşlarındakı  fərq  flüor  və  xlor  elementlərinin  birləşmələrində  göstərdikləri 
valentliklərdə öz əksini tapırmı? Cavabınızı misallarla təsdiqləyin. 
 
 
Fəaliyyət 
Halogen atomlarının valent imkanları 
 
        
  
       

       
 
 
 
 
 
        
 
  
       

       
 
 
 
 
 
 
 
  

 
 
 
 
 
 
 
 
 
  

 
 
 
 
+
Е
2
 
+
Е
3
 
R = Cl, Br, I 
 2p
2s 
о 
F… 
np
 
ns
nd
np
ns
 nd 
о 
R… 
np
ns
 nd 
 
 
        
 
  
       

       
 
 
np
ns
 nd 
*
R…
* 
R…
*
R…
+
Е
1
 

 
 
 
2 
61 
 
•   IV  fəsil  •  
Flüor yarımqrupu elementləri  
•
 
Halogenlərin hidrogenli birləşmələrinin – hidrogen-halogenidlərin suda məhlulları 
turşulardır. Bu turşuların qüvvətliliyi HF
HClHBrHI ardıcıllığı üzrə artır, çünki 
sırada  halogen  atomunun  radiusunun  artması  nəticəsində  HR  molekulundan  suda 
məhlulda H
+
 ionunun ayrılması get-gedə asanlaşır (HR
 

 H+ R
–
).  
Eyni səbəbdən HF
HClHBrHI sırasında hidrogen-halogenidlərin (halogenid 
ionlarının) reduksiyaedici xassəsi güclənir, davamlılığı isə azalır.  
Flüor istisna olmaqla digər halogenlər oksigenli turşular əmələ gətirir. Məsələn, 
xlorun HClO
4
, HClO
3
, HClO
2
, HClO  tipli turşuları var. Bu turşuların qüvvətliliyi 
molekuldakı xlorun oksidləşmə dərəcəsinin azalması istiqamətində zəifləyir:  
 
           
+7                                                +5                                        +3                                    +1 
HClO
4 
(perxlorat)
    
    HClO
3
 (xlorat)
 
     HClO
2 (
xlorit)
 
    HClO
 (hipoxlorit)
 
 
Oksidləşmə dərəcəsi azaldıqca turşuluq xassəsi zəifləyir. 
 
Xlor, brom və yodun eynitipli, məsələn, HRO
4
 (R = Cl, Br, I) tipli turşuların qüv-
vətliliyi xlordan yodadək azalır. HClO
4
 ən qüvvətli turşulardan biridir. 
Halogenlər ikiatomlu molekullardan ibarət bəsit maddələr əmələ gətirir:  F
2
, Cl
2
, 
Br
2
, I
2
. Onların reaksiyaya girmə qabiliyyəti F
2
Cl
2
Br
2
I
2
 istiqamətində azalır. 
Ona  görə  bu  sırada  əvvəlki  halogen  özündən  sonrakıları  HR  tipli  turşulardan  və 
onların duzlarından sıxışdırıb çıxarır (bax: səh.70).  
 
 
Halogenlərin fəallığı və HRO
4
 tipli turşuların qüvvətliliyi 
7,1 mq xlor qazını artıqlaması ilə götürülmüş KI məhlulundan buraxdıqda 12,7 mq yod 
alınmışdır. Yodun çıxımını faizlə hesablayın. A
r
(Cl) = 35,5; A
r
(I) = 127. 
Həlli:         
  
1. Reaksiya tənliyinə əsasən yodun nəzəri gözlənilən (100% çıxımla) kütləsini (x-i) 
hesablayaq:     
  
 
 
2. Alınan yodun faktik kütləsini (12,7 mq) nəzərə alaraq onun çıxımının (
) kütlə pa-
yını (%-lə) hesablayaq: 
 
Tapşırıq. HClO
4
HBrO
4
HIO
4
 sırası üzrə turşuluq xassəsinin azalmasını izah edin. 
nü
mu
nə
Cl
2
 + 2KI 
 2KCl +  I
2

2·35,5 q
 
7,1 mq 
2·127 q
 
x mq
x = m
nəz.
 = 
 
 
 
 
Bilik qutusu
•
Cədvəl 13.1.
  
Halogen elementlərinin bəzi  xarakteristikaları
 
 
Еlement 
Valent elektronları 
Nisbi elektromənfilik 
Оksidləşmə dərəcəsi 
(birləşmələrində) 
Flüor,  F  
2s
2
2p
5 
4,0 
yalnız   –1 
Хlor,   Cl 
3s
2
3p
5 
3,0 
–1, +1, +3, +5, +7 
Brom, Br 
4s
2
4p
5 
2,8 
–1, +1, +3, +5, +7 
Yod,    I  
5s
2
5p
5
 
2,5 
–1, +1, +3, +5, +7 

 
 
62 
 
F
2
Cl
2
Br
2
I
2
 istiqamətində molekullararası cazibə qüvvəsinin ardıcıl artma-
sı nəticəsində halogenlərin bəzi fiziki xassələri də bu istiqamətdə qanunauyğun şəkil-
də dəyişir (bax: səh. 69).
 
 
 
 
 
 
1. Hansı ifadə halogen atomlarına aid deyil? 
A) xarici energetik səviyyələrində 7 elektron yerləşir 
B) hər bir dövrdə ən böyük radiusa malikdir 
C) 1 elektron qəbul etdikdə s
2
p
6
 konfiqurasiyanı əldə edir 
D) normal halda 1 tək elektrona malikdir 
E) hər bir dövrdə ən yüksək elektromənfiliyə malikdir   
2. Halogenlərin atom radiusları artdıqca aşağıdakılardan hansı artır? 
A) ionlaşma enerjisi 
B) oksidləşdiricilik xassəsi 
C) elektromənfilik 
D) reduksiyaedicilik xassəsi 
E) qeyri-metallıq xassəsi 
3. Halogenlərin hidrogenli birləşmələrinin və baş oksidlərinin formullarını göstərin (flüoru 
nəzərə almayın). 
A) HR; RO
7
        B) HR; R
2
O
5
          C) HR; R
2
O
7
        D) H
2
R; R
2
O
5
        E) HR; RO
3
 
4. Daha yüksək oksidləşdirici xassə göstərən elementin elektron formulunu müəyyən edin. 
A) ...2s
2
2p
5
         B) ...3s
2
3p
5
            C) ...4s
2
4p
5
           D) ...5s
2
5p
5
             E) ...6s
2
6p
5
 
5. Hansı birləşmədə halogenin oksidləşmə dərəcəsi səhv göstərilmişdir?  
          
–1 
 
               +3   
 
                   –1  
                     +1 
 
 
               +7 
A) CaCl
2
   
   B) KBrO
3
   
     C) SCl
2
  
         D) Cl
2
O   
           E) Cl
2
O
7
 
6. Hər bir sırada daha qüvvətli turşunu müəyyən edin. 
1. HCl(məh.), HBr(məh.), HI(məh.)                         2. HClO
4
, HBrO
4
, HIO
4
 
7. Halogenlərin ən güclü oksidləşdirici xassələrə malik olmasını necə izah edərdiniz?  
8. Nə üçün flüor birləşmələrində  III,  V və VII valentlik göstərmir? 
9. HF
HClHBrHI sırası üzrə turşuluq xassələrinin artmasını necə izah edərdiniz? 
10. Hansı birləşmədə hidrogenin kütlə payı (%) daha çoxdur? 
1. HF                 2. HCl                     3. HBr                           4. HI
 
 
 
 
 
 
• halogenlər  • hidrogen-halogenidlər  • halogenlərin oksigenli 
turşuları • halogenlərin fəallığı • 
Açar sözlər
 
 
Öyrəndiklərinizi tətbiq edin və yoxlayın 

 
 
 
2 
63 
 
•   IV  fəsil  •  
Flüor yarımqrupu elementləri  
•
 X
LOR 
 
 
 
Kəşfi. Xlor sərbəst halda ilk dəfə 1774-cü ildə xlorid turşusunun manqan(IV) ok-
sidlə oksidləşdirilməsindən alınmışdır (Şeyele, İsveç).          
Əksər birləşmələrində xlor –1, +1, +3, +5 və +7 oksidləşmə dərəcəsi göstərir. 
Dövri sistemdə mövqeyi və atomunun quruluşu. Xlor 3-cü dövr, VII qrupun 
əsas yarımqrup elementidir; atomu 1s
2
2s
2
2p
6
3s
2
3p
5
 elektron formuluna malikdir. 
Təbiətdə yayılması. Xlor aktiv element kimi təbiətdə birləşmələr şəklində rast 
gəlinir.  Onun  əsas  təbii  birləşmələrinə  qalit  NaCl,  silvin  KCl,  silvinit  NaCl
KCl, 
karnalit KCl
MgCl
2
6H
2
O və s. aiddir. Xlorun birləşmələrinə okean, dəniz və göl 
sularında, həmçinin bitki və heyvan orqanizmlərində də rast gəlinir.         
 
 
Alınması.  Laboratoriyada  xloru  xlorid  turşusuna  MnO
2
,  KMnO
4
,  K
2
Cr
2
O
7
  və 
KClO
3
 kimi qüvvətli oksidləşdiricilərlə təsir etməklə alırlar: 
4HCl + MnO
2 
 Cl
2
+ MnCl
2 
+ 2H
2
O 
KClО
3
 + 6HCl 
 3Cl
2
+ KCl +3H
2
O 
Sənayedə  xlor  natrium-xloridin  ərintisinin  və  ya  suda  qatı  məhlulunun  elek-
trolizindən alınır:  
2NaCl 
ərinti

 


 
з
ел
2Na
 + Cl
2
↑    
  2NaCl + 2H
2
O

 


 
з
ел
H
2
+
 2NaOH + Cl
2
↑ 
         
Fiziki xassələri. Xlor – sarımtıl-yaşıl rəngli, kəskin iyli boğucu zəhərli qazdır. Ha-
vadan 2,5 dəfə ağırdır. 20°C-də 1
 
l suda 2,5
 
l xlor həll olur. Xlorun suda məhlulu xlorlu 
su adlanır. Xlor tənəffüs yollarını qıcıqlandırır; onun böyük miqdarı ilə tənəffüs ölümlə 
nəticələnir. Xlor təzyiq altında mayeləşir və maye xlor polad balonlarda saxlanılır. 
Kimyəvi xassələri. Xlor qüvvətli oksidləşdiricidir. O, oksigen, azot və karbon ilə 
bilavasitə qarşılıqlı təsirdə olmur. Xlor hidrogenlə işıqda (h

)
, stibium
 
(Sb) və fəal 
metallarla  otaq  temperaturunda,  digər  bəsit  maddələrlə  isə  qızdırıldıqda  qarşılıqlı 
təsirdə olub özünü oksidləşdirici kimi aparır:  
H
2
 + Cl
2
 
1
1
Cl
H
2











 
 
h
 
йа
 
вя
t
 
2Sb + 3Cl
2


 

C

20
2SbCl
3 
2P + 3Cl
2
 


 
t
2PCl
3 
2P + 5Cl
2
 


 
t
2PCl
5
 
2S  +  Cl
2 


 
t
S
2
Cl
2 
2Na  +  Cl
2
 
 2NaCl 
2Fe + 3Cl
2


 
t
2FeCl
3
Cu  + Cl
2
 


 
t
CuCl
2
  
14 
 
–  Xlor  qazının  hansı  xüsusiyyətinə  görə  ondan  I  Dünya  müharibəsində  kimyəvi 
silah kimi istifadə edilirdi? 
– Nə üçün bu halogen xörək duzunun tərkibində zəhərli təsir göstərmir? 

 
 
64 
 
 
Xlorun  mürəkkəb  maddələrlə  qarşılıqlı  təsiri.  Xlor  su  ilə  reaksiyaya  girərək 
xlorid və hipoxlorit turşularını əmələ gətirir: 
 
Cl
2
 + H
2
O  
 HCl + HClO 
Alınan  məhlul xlorlu su adlanır. Hipoxlorit  turşusu  davamsız  olduğundan par-
çalanır.  Onun  parçalanmasından  alınan  atomar  oksigen  güclü  oksidləşdirici  oldu-
ğundan üzvi boyaları rəngsizləşdirir: 
2HClO 
 2HCl + 2O  2HCl + O
2
 
Xlorlu suyun bu xassəsinə əsaslanaraq ondan ağardıcı maddə kimi istifadə olunur. 
Xlor  qələvilərlə  qarşılıqlı  təsirdə  olur.  Məsələn,  xlorun  adi  şəraitdə  KOH  və  ya 
NaOH məhlulu ilə qarşılıqlı təsirindən javel suyu, sönmüş əhəng məhlulu ilə qarşılıqlı 
təsirindən xlorlu əhəng adlanan ağardıcı maddələr əmələ gəlir: 
2KOH + Cl
2
 
 KCl + KClO + H
2
O
 javel suyu
 
2Ca(OH)
2
 + 2Cl
2
 
 CaCl
2
 + Ca(ClO)
2
 + 2H
2
O
 xlorlu (ağardıcı) əhəng
 
 
Javel suyunda və xlorlu əhəngdə ağardıcı xassəni su və havadakı karbon qazının 
təsiri ilə onlardan alınan hipoxlorit turşusu göstərir.; məsələn: 
KClO + H
2
O + CO
2 
 KHCO
3 
+
 
HClO;           HClO 
 HCl + O 
 
 
 
Xlor brom və yoda nəzərən daha güclü oksidləşdiricidir. Ona görə o, brom və 
yodu onların hidrogen və metallarla binar birləşmələrindən sıxışdırıb çıxarır: 
Cl
2 
+
 
2HI 
 2HCl + I
2
          
Cl
2 
+
 
2KBr 
 2KCl + Br
2
 
Xlor üzvi birləşmələrlə də qarşılıqlı təsirdə olur.      
Tətbiqi. Xlordan içməli suyun zərərsizləşdirilməsində, parça və kağızların ağar-
dılmasında istifadə olunur. Onun əsas hissəsi xlorid turşusu, xlorlu əhəng, həmçinin 
digər qeyri-üzvi və üzvi xlorlu birləşmələrin istehsalına sərf olunur. 
 
Xlorun kimyəvi xassələrini əks etdirən tənliklər əsasında suallara cavab verin: 
– Hansı reaksiyalarda xlor oksidləşdiricidir?         
 
– Hansı halda bəsit maddələrdən PCl
3
, hansı halda PCl
5
 birləşməsi alınar? 
– Sizcə, nə üçün dəmir xlorid turşusu ilə FeCl
2
, xlorla isə FeCl
3
 əmələ gətirir? 
– Hansı reaksiyaların məhsullarında xlorla birləşməsində element ikivalentlik göstərir?  
Nə üçün bu birləşmələrin formulları bir-birindən fərqlidir? 
 
 
Fəaliyyət 
Xlorun kimyəvi xassələri  
 
 
Bilik  qutusu 
•  Qızdırıldıqda  xlorun  qələvilərlə  qarşılıqlı  təsirindən  xlorat  turşusunun 
(HClO
3
)  duzu alınır:              
 
6KOH + 3Cl
2
 
 5KCl + 3H
2
O + KClO
3
  (bertole duzu) 

 
 
 
2 
65 
 
•   IV  fəsil  •  
Flüor yarımqrupu elementləri  
•
 
 
1. Xlor haqqında səhv ifadəni müəyyən edin. 
A) zəhərli qazdır   
C) yüksək kimyəvi aktivliyə malikdir 
E) sənayedə xörək duzundan alınır 
B) laboratoriyada xlorid turşusundan alınır 
D) təbiətdə sərbəst halda yayılmışdır    
2. Hansı sxem üzrə (bilavasitə) bəsit maddə alınır? 
1. KOH + Cl
2
 
          2. KBr + Cl
2
 
           3. KI + Cl
2
 
          4. H
2
O + Cl
2
 
 
A) 1,2               B)  yalnız 2                C)  1,2,3,4               D) 2,3             E) yalnız 3 
3. Mümkün olan reaksiyaların tənliklərini tərtib edin. 
1.  K  + Cl
2
 
   2. H
2
 + Cl
2
 


 
ν
h
    3. Al + Cl
2 


 t
     
4. 
 
O
2
 + Cl
2


 t
     
5. P + Cl
2
 


 t
 
4. Sxemləri tamamlayın. Javel suyu və xlorlu əhəngin alındığı tənlikləri qeyd edin. 
1. Cl
2 
+ H
2
O
          2. Cl
2
 + KOH
          3. Cl
2 
+ KOH

 

  
C
100
        
4. Cl
2
 + Ca(OH)
2
  
5. Kalium-hipoxlorit və bertole duzu hansı turşuların duzlarıdır? Bu turşuların kimyəvi və 
quruluş formullarını yazın. 
6. Xlorlu suyun və javel suyunun ağardıcı xassəyə malik olmaları nə ilə əlaqədardır? 
7.  1  litr  (n.ş.)  xlorun  kütləsini  hesablayın.  Xlor  qazının  hidrogenə  və  havaya  gorə  nisbi 
sıxlığını müəyyən edin. A
r
(Cl) = 35,5; M
r
(hava) = 29.
 
 
 
 H
İDROGEN-XLORİD VƏ XLORİD TURŞUSU 
 
 
 
 
 
Alınması. Laboratoriyada hidrogen-xlorid sulfat üsulu  ilə natrium-xloriddən: 
NaCl
(krist.)
  +  H
2
SO
4
(qatı)







C

110
 -
 
20
HCl + NaHSO
4 
2NaCl
(krist.)
    +  H
2
SO
4
(qatı)






C
t

110
>
2HCl + Na
2
SO
4 
• xlorlu su •  hipoxlorit turşusu • javel suyu • ağardıcı maddələr  
• halogenlərin əvəzolunma reaksiyaları • 
Açar sözlər
 
 
 
Öyrəndiklərinizi tətbiq edin və yoxlayın 
15 
 
– Mədədə qidanın həzm olunmasında hansı maddələr iştirak edir?  
Təchizat: 5 sınaq şüşəsi, xlorid turşusu, maqnezium lenti, mis məftil, mis(II) oksid, mis(II) 
hidroksid, soda və ya təbaşir tozu.                     
İşin gedişi: 5 sınaq şüşəsindən birinə maqnezium lenti, ikincisinə mis məftil, üçüncüsünə 
mis(II) oksid, dördüncüsünə mis(II) hidroksid çöküntüsü, beşincisinə soda və ya təbaşir tozu 
yerləşdirib hər birinin üzərinə 2–3 ml xlorid turşusu əlavə edin və müşahidə aparın. 
Nəticəni müzakirə edin:            
  
 
– Hər iki metalla xlorid turşusu reaksiyaya daxil oldumu? 
– 3 və 4-cü sınaq şüşələrində göy rəngli məhlulun əmələ gəlməsini, 5-ci təcrübədə isə 
qazın ayrılmasını necə izah edərdiniz? 
– Sınaq şüşələrində baş verən reaksiyaların tənliklərini tərtib edin.
 
 
 
Fəaliyyət 
Xlorid turşusunun kimyəvi xassələri 

 
 
66 
 
sənayedə isə, əsasən, hidrogenin xlorda yandırılmasından alınır: 
H
2  
+ Cl
2 


 
t
2HCl
 
Fiziki xassələri. Hidrogen-xlorid kəskin iyli, rəngsiz, havadan bir az ağır qazdır. 
Rütubətli havada “tüstülənir”. 0°C və 0,1 MPa təzyiqdə 1 l suda 500 l HCl həll olur. 
Hidrogen-xloridin  suda  məhlulu  xlorid turşusu  adlanır.  Onunla  tənəffüs  etdikdə 
hidrogen-xlorid boğucu təsir göstərir.  
Kimyəvi xassələri.  Hidrogen-xlorid  qazı, xlorid turşusundan  fərqli  olaraq, adi 
şəraitdə metallar və onların oksidləri ilə reaksiyaya daxil olmur. 
Tətbiqi.  Hidrogen-xlorid  əsas  etibarilə  xlorid  turşusu  şəklində  istifadə  edilir.  O 
həmçinin plastik kütlə və kauçuk istehsalında tətbiq olunur. 
 
Xlorid turşusu 
Xlorid  turşusunun  alınması.  Xlorid  turşusu  hidrogen-xloridin  suda  həll  edil-
məsi ilə alınır.