Sanoat korxonalarining barchasida bugungi kunda texnologik jarayonlarning

Suyuqliklarning qovushoqligini o‘lchash.
Suyuqliklarning sirpanish yoki 
siljishga qarshilik ko‘rsatish xususiyati 
qovushoqlik
deyiladi.
 
Sanoatda 
viskozimetrlarning 
qo‘llanilishi 
qovushoqlikni 
o‘lchash 
uslublarining konstruktiv-texnik kamchiliklari yoki viskozimetrlarning o‘zicha 
ishlatish sharoitlarini yaratish qiyinligi sababli juda ham cheklangandir. 
Sanoatning bir qancha tarmoqlarida, masalan, sun’iy tolalar, sintetik smolalar, 
kauchuk eritmalari, bo‘yoqlar, surkov moylari va boshqa mahsulotlar ishlab 
chiqarishda qovushoqlik mahsulot tarkibi va sifatini aniqlovchi kattalik 
hisoblanadi. Shuning uchun ko‘pgina hollarda qovushoklikni avtomatik tarzda 
uzluksiz o‘lchab turish muhim ahamiyatga ega bo‘ladi. 
Berilgan oqimda suyuqlik ikki qatlamining siljishida tangensial kuch vujudga 
keladi. Shu kuch Nyuton qonuniga ko‘ra quyidagicha aniqlanadi: 
dn
dv
S
F



,
bu yerda:
 Ғ - 
siljish kuchi,
 N; м - 
dinamik qovushoqlik yoki qovushoqlik
koeffitsiyenti,
Pa s; S - 
ichki ishqalanpsh yuzasi,
m
2
; 
dn
d

- 
harakatdagi qatlam 
qalinligi bo‘yicha tezlik gradiyenti (siljish tezligi),
1/c; v - 
qatlam oqimining 
tezligi,
 m/s; п - 
harakagdagi qatlam qalinligi,
 m. 
Yuqorida keltirilgan tenglamadan dinamik qovushoqlikni aniqlaymiz: 
dn
dv
S
F


. 
SI tizimida dinamik qovushoqlik birligi qilib, suyuqlik oqimining shunday 
qovushoqligi qabul qilinganki, bu oqimda 1 
N/m
2
siljish bosimi ta’sirida chiziqli 
tezligining gradiyenti siljish tekisligiga perpendikulyar bo‘lgan 1 m masofada 1 
m/s bo‘ladi. Dinamik qovushoqlikning bu birligi 
N

s/m
2
yoki 
Pa

 s
o‘lchoviga ega. 
Amalda ko‘pincha dinamik qovushoqlikning suyuqlik zichligi 

ga bo‘lgan 
nisbatida ifodalanuvchi kinematik qovushoqlikdan foydalaniladi, ya’ni 

---

204 



v
. 
Kinematik qovushoqlik SI da 
m
2
/s
o‘lchoviga ega. Qovushoqlik amalda puaz 
(P) va santipuaz (sP) birliklarida o‘lchanadi. Bu birliklar SI dagi qovushqoqlikning 
birligi bilan quyidagicha bog‘langan: 
1 P = 0.1 Pa·s; 1 sP = 1 mPa·s. 
Nyuton qonuniga bo‘ysinuvchi suyuqliklar (ya’ni qovushoqligi jadal mexanik 
ta’sirlarga bog‘liq bo‘lmagan siljish (surilish) tezligiga chiziqli bog‘lanishga ega 
suyuqliklar) nyuton suyuqliklari deyiladi. Agar bu bog‘lanish chiziqli bo‘lmasa, u 
holda bunday suyuqliklar nonyuton suyuqliklar deyiladi. Suyuqliklar, eritmalar, 
plastik va oziq-ovqat mahsulotlarining asosiy qismi nonyuton suyuqliklar guruhiga 
kiradi. 
Suyuqlik qovushoqligini o‘lchaydigan bir qator asboblar mavjud. Bu asboblar 
ishlash prinsipi jihatidan kapillyar, zoldirli, rotatsion, tebranishli va ultratovushli 
asboblarga (viskozimetrlarga) bo‘linadi. 
Kapillyar 
viskozimetrlar.
M.P.Volarovichning ma’lumotlariga ko‘ra, 
qovushoqlikni o‘lchashning taxminan 80% i kapillyar asboblar bilan o‘tkazilib, 
ular nazariy jihatdan eng ko‘p ishlab chiqilgan va amalda tadqiq qilingan. 
Kapillyar viskozimetrlar o‘lchash aniqligining yuqoriligi, o‘lchashning katta 
diapazoni va nisbatan soddaligi tufayli keng tarqalgan. Keyingi yillarda texnologik 
jarayonning o‘tishidagi qovushoqlikni avtomatik tarzda nazorat qilish va rostlashga 
mo‘ljallangan kapillayar viskozimetrlar yaratildi. Bu asboblar nisbatan toza va bir 
jinsli suyuqliklar qovushqoqligini nazorat qilishda ishlatiladi. 
Kapillyar viskozimetrlarning ishlash prinsipi
 
Puazeyl kapillyar naychasidan 
suyuqlikning oqib chiqish qonuniga asoslangan. Bu qonun quyidagicha
ifodalanadi: 
P
l
d
Q






4
, 
bu yerda:
 Q - 
naychadan oqib chiqadigan suyuqlikning hajmiy sarfi,
 m
3
/s; d - 
naycha diametri,
m; м - 
suyuqlikiing dinamik qovushoqligi,
Pa

s; l - 
naychaning 
uzunligi,
 m; ∆Р - 
naycha uchlaridagi bosimlar farqi,
 Pa
. 

---

205 
Agar Q, d, 
l
kattaliklarning qiymati doimiy bo‘lsa, qovushoqlikni aniqlovchi 
ifoda quyidagi ko‘rinishga keladi: 
м=K∙∆P. 
Shunday qilib, suyuqlik qovushoqligini o‘lchash suyuqlik o‘tadigan kapillyar 
naycha uchlaridagi bosimlar farqini o‘lchashdan iborat. Bu yerda, suyuqlikning 
yumaloq kesimi tirqishlardan oqib chiqishi og‘irlik kuchi bosimi yoki tashqi bosim 
ta’sirida sodir bo‘lishi mumkin. Kapillyar viskozimetrlar ikki katta guruhga 
bo‘linadi: laboratoriya viskozimetrlari va avtomatik ishlaydigan viskozimetrlar. 
Keyingi viskozmetrlarga bosim ostida suyuqlik oqib chiqadigan va erkin oqib 
chiqadigan asboblar kiradi. Suyuqlik erkin oqib chiqadigan asboblar o‘z navbatida 
ikki turga: sath o‘zgaradigan va o‘zgarmaydigan asboblarga bo‘linadi. 
138-rasm
. Kapilyar viskozimetr sxemasi 
138-rasmda kapillyar viskozimetr sxemasi keltirilgan. SHesternyali nasos 1 
tahlil qilinayotgan suyuqlikning mutlaqo doimiy miqdorini kapillyar naycha 3 ga 
uzatadi. Kapillyar naychaning kirishi va chiqishidagi bosimlar farqi sezgir 
difmanometr 2 orqali o‘lchanadi. Difmanometrning shkalasi qovushoqlik birligida 
darajalanadi. Kapillyar naychaning diametri d va uzunligi 
l
o‘lchash chegaralari va 
o‘lchanayotgan suyuqlik turiga qarab tanlanadi. O‘zgarmas temperaturani 
ta’minlash uchun viskozimetr naychasi odatda, temperaturani avtomatik rostlovchi 
termostatga ulanadi. Kapillyar viskozimetrning o‘lchash chegaralari 0,001... 10 
Pa

s
. Laboratoriya asboblarida o‘lchash xatoligi ±3...5%. 

---

206 
139-rasmda membranali pnevmatik viskozimetrning sxemasi keltirilgan. 
Tekshiriladigan suyuqlik nasos-dozator 1 yordamida so‘rib olinadi va issiqlik 
almashgich 2 orqali silindrik idish 3 ga haydaladi, u yerdan kapillyar 4 orqali 
sig‘im 5 ga oqib chiqadi. Kapillyar 4 idish 3 ning yon devorida joylashgan bo‘lib, 
gidravlik kamera 7 ning yuqorigi membranasi 6 shu idishning tubi bo‘lib xizmat 
qiladi. Gidravlik kamera ostida chiqarish soplosi 9 bilan pnevmatik kamera 8 
joylashgan. Havo pnevmatik kameraga ma’lum 0,14 
MPa
bosim bilan doimiy 
drossel 10 orqali beriladi. Asbob aralashtirgichli dvigatel 12 bilan ta’minlangan 
termostat 11 da joylashgan. 
Tekshirilayotgan suyuqlikning qovushoqligi o‘zgarganda uning idish 3 dagi 
sathi o‘zgaradi. Buning natijasida gidravlik kameraning yuqorigi membranasi 
egiladi va u o‘z navbatida qapqoq vazifasini bajaruvchi membrana 6 ni egilishga 
majbur etadi. Natijada soplo 9 ning ochilish yoki yopilish darajasini o‘zgartiradi, 
bu soplo pnevmatik kamera 8 ni atmosfera bilan tutashtirib turadi, bu yerda, 
kamera 8 da havo bosimi o‘zgaradi va bu o‘zgarish o‘lchash asbobi 13 yordamida 
o‘lchanadi. uning shkalasi bevosita kinematik qovushoqlik birliklarida 
darajalangan. 
139-rasm. Membranali pnevmatik viskozimetr sxemasi.