«Ijtimoiy menejment» fanining sillabusi

2-chizma 
1-chizma 

---

23 
temirni vagonlarga tuklashardi. Bir kunda 12,5 tonna yuklashgan Taulor o’zing 
ilmiy boshqaruv metodini qollsh orqali bir kunda 42-48 tonna bo’lishiga ishongan 
turli hil ilmiy kombinatsiyalar texnika va qurollar imiy yondashuv orqali 
ishlatilgan so’ng ishlab chiqarish darajasi oshgan.
3
Bunga Taylor qanday erishgan? U ishchilarni kerkli joyga kerakli qurollar va 
asboblar bilan qo’yib uning ko’rsatmalarini ishchilar aniq bajarishayotganini 
kuzatib ishchilarni kunlik yoki oylik maoshlarini rag’barlantirib, bu natijaga 
erishgan. Taylor metodikani boshqa ham kasblarda ham foydalangan. Oxir oqibat 
u ishlab chiqarishni 200 foizga oshirishga muvofiq bo’lgan. Bu metodi orqali ilmiy 
menejmentning otasi deb tanilgan, uning ishi Qo’shma Shatlarda va boshqa 
davlatlarda ham keng tarqalgan,va uning uslubi 
boshqa kishilar tomonidan rivojlantirilgan, 
bunday yondashuvlaridan biri Frank va Lilian 
Gerbetlar edilar. 
Umumiy boshqaruv nazariyasi 
Ko’proq menejerlar nima qilishi va yaxshi 
boshqaruv amalyoti nimalardan tashkil topganini 
o’z ichiga oladi. Biz birinchi bo’lishimizda 
Henry Fayol tanishtirganmiz chinki u birinchi 
bo’lib menejerlar ishini 5 ta vazifalarini: 
rivojlantirish, tashkilashtirish, buyruq berish, 
to’g’ri yo’naltirish, boshqarishlarni o’ylab 
topgan. 
Fayol huddi bir vaqtda yozgan. Taylor 1 
raqamli menejerlar va ilmiy metodlarga qiziqqan 
paytda, Fayolni diqqati barcha menejerlar 
faoliyatiga qaratilgan edi. U katta fransuz tosh 
qayta ishlov berish fabrikasi direktori sifatida o’z amalyotidan kelib chiqqan holda 
yozgan. 
Fayol hisob kitob, moliya ishlab chiqarish va boshqa tadbirlarni vazifalardan 
boshqaruv amalyotini tasvirlab bergan. U boshqaruv barcha tadbirlarini haraktlari 
va hukumat uchun umumiydir deb ishonadi va hatto boshqaruv printsiplari va 
qoidalarini maktablarga o’qitilishini hamda barcha tashkiliy vaziyatlarda 
ta’minlanishiga ham ishonadi. 
3
Robbins Stephen P.Management / Stephen P. Robbins, Mary Coulter. — 11th ed. R5647 2012 . 30-31-betlar 

---

24 
Klassik maktabning yana bir vakili A.Fayoldir. U o’zining «Umumiy va 
sanoat ma’muriyati» (1923) kitobida ma’muriyat faoliyati tahliliga umumiy 
yondashuvni ishlab chiqishga va bu asosda ma’muriylashtirishning qat’iy majburiy 
tamoyillarini shakllantirishga harakat qildi. Uning ta’kidlashicha, boshqarish - 
tasarrufda bo’lgan barcha resurslardan maksimal imkoniyatlarni ishga solib, 
korxonani uning maqsadi sari etaklash. Fayol fikricha, ma’muriyatlashtirish 
boshqaruvning bir qismini tashkil etib, o’zida yanada kengroq ishlab chiqarish, 
tijorat, moliya, kredit, buxgalteriya hisobi va ma’muriy vazifalar faoliyatini aks 
ettiradi. Fayol ma’muriy vazifalarni tahlil qilar ekan, u 5ta elementni: 
rejalashtirish, tashkilot, nazorat muvofiqlashtirish va oldini ko’rish elementlarini 
belgilab berdi.
Fayol ma’muriy faoliyat tamoyillarini ishlab chiqdi. Ular: mehnatning 
taqsimlanishi, xokimiyat, intizom, boshchilik yakdilligi
,
individual manfaatlarning 
umumiy manfaatlarga bo’ysunishi, rag’batlantirish, markazlashish, tenglik, 
tashabbus, korporativ ruh. 
Veber tashkilotlarni o’rgangan nemis sotsiologidir. U 1900 yillarda yozgan va 
bu byurakratiya deb nomlangan. Ideal tashkilot turidagi bo’liklar va shaxsiy 
strukturalar nazariyasini rivojlantirgan. Veber bu “Ideal byurakratiya”ni haqiqatga 
mos kelmasligini eslatib o’tadi. O’rniga katta guruhlarda qanday ishlay olish 
haqidaga nazariyaga o’z kuchini yo’naltiradi. Uning nazariyasi hozirgi ulkan 
tashkilotlarning strukturiyaviy dizayniga aylangan. 
Veber tasvirlagan byurakratiya ilmiy boshqaruv ideologiyasiga juda ham 
o’xshaydi. Vebeni fikrlari Teylornikiga qaraganda kamroq amalyotga tadbiq 
qilingan bo’lsa ham shunisi dalilki, uning ideal turi ko’pgina zamonaviy 
tashkilotlarda muhimligini yo’qotmagan
4
.
Klassik boshqaruv maktabining keyingi rivojlanishi ikki asosiy yo’nalishda 
bordi: 
ishlab 
chiqarishni 
maqbullashtirish 
va 
boshqaruvning 
umumiy 
muammolarini 
tadqiq 
etish. 
Bu 
borada 
G.Emerson, L.Urvik, M.Veber, G.Ford ishlarini 
ta’kidlash lozim.
G.Emerson o’zining «Unumdorlikning o’n 
ikki tamoyili» (1911) ishida korxonani 
boshqarish tamoyillarini ko’rib chiqdi va 
shakllantirdi. Emerson fikricha, bunday 
tamoyillar quyidagilar: aniq shakllantirilgan
boshqaruv maqsadlari, har bir yangi jarayonga 
istiqboldagi maqsadlarni hisobga olgan holda
4
Robbins Stephen P.Management / Stephen P. Robbins, Mary Coulter. — 11th ed. R5647 2012 . 31-32-betlar 

---

25 
sog’lom fikr nuqtai nazaridan yondashuv, 
muvofiqlashtiruvchi
 
maslahat, intizom, 
personalga 
haqqoniy 
munosabat, 
dispetcherlik, me’yor va jadvallar 
sharoitlarini 
normallashtirish, 
mukofotlash. Emerson boshqaruv va 
ishlab 
chiqarishni 
tashkil 
etish 
masalalarini hal etishda kompleksli 
yondashuv zarurligini birinchi bo’lib 
ko’rsatdi.L.Urvik, A.Fayolning asosiy 
holatlarini 
rivojlantirdi 
va 
chuqurlashtirdi. U asosiy e’tiborni rasmiy 
tashkil etish tamoyillarini ishlab chiqishga qaratdi: 

Odamlarning tuzilmaga mosligi. 

Maxsus va bosh shtabni tuzish. 

Huquq
 
va mas’uliyatni qo’yilishi. 

Nazorat kengligi. 

Maxsuslashtirish. 

Aniqlik. 
Sanoat korxonalarida ishlab chiqarishni tashkil etishni mukammallashtirish 
bilan G.Ford shug’ullangan. U F.Teylor tizimidan foydalanishda olg’a qadam 
bosdi va uni keng ishlab chiqarishda qo’lladi.
Shu maqsadda Ford quyidagi boshqaruvni tashkil etish tamoyillarini qo’lladi:

Butun ishlab chiqarish jarayoni, uning pog’onalari va aloqalarini aniq
rejalashtirish va hisob-kitob; 

Ish sharoitlarini rejalashtirish va hisobga olish;
Hom ashyo, materiallar, mexanizmlar, ishchi kuchi tayyorlash; 

Ishlab chiqarishni standart texnologiya bo’yicha amalga oshirish 

Ishlab chiqarishni mukammallashtirish yo’llarini doimo izlash; 
Klassik boshqaruv maktabining keyingi rivojlanishi ikki asosiy yo’nalishda 
bordi: 
ishlab 
chiqarishni 
maqbullashtirish 
va 
boshqaruvning 
umumiy 
muammolarini tadqiq etish. Bu borada G.Emerson, L.Urvik, M.Veber, G.Ford 
ishlarini ta’kidlash lozim.