partiyasi
tabiat
muhofazasi, yadro sinovlarini taqiqlash, qurollanish
poygasini to‘xtatish uchun ko‘rashadi. Ularning bu
qurashlari taraqqiyparvar kishilar tomonidan qo‘llab-
quvatlanadi.
Qolaversa,
ijtimoiy
jarayonlarning
umumiy ekanini, ekologik tanglikning yagonaligini,
sivlizatsiyaga xos xastaliklarning ko‘paygani, ijtimoiy
va tabiiy moslashuv muammolarini ham yoddan
chiqarmaslik kerak.
Jahon Sog‘liqni saqlash tashkiloti nizomida
salomatlik «to‘la jismoniy, ruhiy va ijtimoiy holati»
tarzida ta’riflanadi. Salomatlik–yuqori ijtimoiy
faollik,
mehnatni
o‘zlashtirish
va
uning
samaradorligini oshirish, ijtimoiy munosabatlarni
taomillashtirish shuningdek, ijtimoiy va texnikaviy
taraqqiyotning muhim asosi hisoblanadi. Salomatlik–
har bir inson baxt-saodati, to‘laqonli ijtimoiy foydali
faoliyatining zaminida yotadi. Haqiqatan ham,
salomatlik borasida g‘amxo‘rlik qilish yuksak ijtimoiy
qadriyatlardan biridir. Salomatliksiz inson ham,
jamiyat ham o‘z maqsadlariga erisha olmaydi.
Biosferadagi barcha jarayonlar o‘zaro bog‘liqdir.
Insoniyat biosferaning kichik qismi bo‘lsa, inson esa
organik hayot turlaridan biridir. Biosfera holatining
yomonlashuvi barcha tirik majudotlar, shu jumladan
inson uchun ham xavflidir. Inson va uning atrof-olam
bilan munosabatini har tomonlama o‘rganish shuni
tushunishga olib keldiki, salom atlik-bu nafaqat
kasallikning yo‘qligini bildiradi, balki u insonning
jismoniy,
ruhiy
va
ijtimoiy
xotirjamligidir.
Salomatlik-tuman boylik. Bizga salomatlikni tabiat
ato etgan. Ammo u biz yashayotgan shart-sharoitga
juda
bog‘lik.
Shaharlarning
eng
muhim
xususiyatlaridan biri, uni aholisining soni va uning
o‘ziga xos tomanlari ya’ni sanoat, savdo, ma’muriy
markaz (talabalar shaharchasi) hosil qiladi. BMT ning
ekspert demograflarining fikricha aholi soni 20
mingdan ortiq bo‘lgan aholi punktlari shahar deb
qarash kerak. Bu albatta shartlidir. Hozirgi davrda
yirik shaharlar, kengayib, o‘zgartirilib, yirik
aglomeratsiyalar yoki megapolislar hosil qilmoqda.
Ular ham o‘sib bormoqda. Agarda aholini soni zaylda
o‘sishi davom etsa, er yuzi aholisining umumiy soni
150-200 yildan sung 1 km metriga 6500-7000 kishiga
tzg‘ri keladi, yoki boshqacha qilib aytganda barcha er
yuzi shaharlar bilan egallab olinadi. Bundan keyingi
o‘sish esa 700 yildan so‘ng er shari aholisi bir–biriga
tizig holda tik turishi mumkin. Albatta bularning
hammasiga shartli ravishda qaralishi keorak. Ma’lum
davrda sayyoramizda aholining o‘sishi to‘xtashi yoki
shaharlar ozgina to‘xtashi mumkin. Shaharlar doimo
biror jamiyatning ishlab chiqarish kuchlari va ishlab
chiqarish munosabatlari dajarasini ifodalagan, shahar
jamiyat va davlatning yuzi va unda qandaydir
darajada
uning
harakterli
xususiyatlari
mujassamlashgan. Urbanizatsiya tarixiy jarayon,
uning
ishlab
chiqarish
kuchlari
va
ijtimoiy
munosabatlari shakllari bilan chambbarchas bog‘lik.
U mavjud shahar va qishloqlarning rivojlanishi yangi
va
sanoat,
transport,
qy-joy
qurilishi,
yalpi
kommunikatsiyalar,
madaniy-maishiy
turmush
xizmatlarnig tizimi tub o‘zshgarishlar bilan bog‘lanib
ketgan. Urbanizatsiya - ko‘p qirrali jarayon u
jamiyatning
kuchlari,
ilmiy
potensial,
mehnat
unumdorligi, jamiyatning sinfiy va malakaviy
tuzilmasi, aholining iste’molchilik va hizmat
ko‘rsatish kabilarga katta ta’sir etadi.
Urbanizatsiya – XX asrdagi inqilob bilan
chambarchas bog‘liq. Ammo urbanizatsiyaning
jadalligi, shakl va harakteri jamiyatning ijtimoiy
tuzumiga
bog‘liq.
Qishloq
xo‘jaligini
mexanizatsiyalash va elektrlashtirish, irrigatsya va
o‘g‘itlardan foydalanish kabilar, qishloq xo‘jaligini
ishlab chiqarish mahsuldorligini keskin oshiradi.
SHaharlarda sanoatning o‘sishi maishiy hizmat
darajasini ortiradi, qishloqdan kelayotgan oqimni ish
bilan ta’minlaydi.
O‘zbekistonda qishloq aholisi tuman markazlari
atrofida to‘planmoqda. Ularni odatda kichik shahar
tipidagi posyolkalar deyiladi. Tuman markazlari
posyolkalarni (tashkil va xizmatlar) barcha qishloq
joylarni qo‘shib olgan holda bajariladi. Bunday
aholining joylashish tipi respublika aholisi joyini
o‘ziga xos tizimini tashkil etadi.
Hozirgi vaqta respublikada 120 shahardan 89 tasi
aholi salkam ya’ni 50 ming qishidan iborat kichik
kategoriyadagi 14 tasi o‘rtacha (50 mingdan 100
mingtacha);
13tasi
yirik
(100
mingdan
250
mingtacha). 3tasi ko‘p sonli (250 ming kishidan 500
mingtacha); Respublika poytaxti Toshkent shahri yirik
markaz hisoblanib, uning aholisi 2,2 mln. kishidan
ortiq. XIX asr o‘rtalarida atiga 4 ta « millioner shahar
bo‘lgan edi. 1920 yilga kelib 25 ta, 1950 yilda 90,
1960 yil 140, 1970 yil 150 dan ortiq shaxarlar paydo
bo‘ldi. 1920 yildan 1960 yillarda er yuzi aholisi 61 %
ga o‘sdi, shaxar aholisi 200%, yirik shaharlar esa 250
% o‘shdi.
Aholi soni 1 mln. dan ortiq shaharlar aholisining
o‘sishi
1950 yildan 2015 yilgacha
8.1-jadval
Mintaqalar
1 mln ortiq aholisi bo‘lgan
shaharlardagi aholi soni
1950
1970
1990
2015
Afrika
3
16
59
225
Lotin
Amerika
17
57
118
225
Osiyo
58
168
359
903
Evropa
73
116
141
156
Shimoliy
Amerika
40
78
105
148
Shunday
qilib,
shaharlar
sonining
ortish
qonuniyat hisoblanib, 5-6 ming yil orasida insoniyat
harakterli xususiyat bo‘lib qoldi.
Tarix, ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishi,
IIT, urbanizatsiya kabilar bir butin holda tezlashib
ketadi. Bugungi kunda uning jadalligi maksimal
darajaga etdi deyish mumkin. Xo‘sh bunday
o‘sishning sababi qanday?
Shubhasiz
birinchi
navbatda
iqtisodiy
rivojlanishdir. Iqtisodiy rivojlanish asosida ishlab
chiqarish yiriklashtirish va ijtimoiy ishlab chiqarishni
o‘sishi yotadi. Shahar hozirgi davrda sivilizatsiya
xususiyatlarini o‘zida mujassamlashtirgan bo‘lib,
sanot
va
iqtisodiy
bir
butin
yiriklashishga
yiriklashishga olib keladi. Ishlab chiqarish nuqtai
nazaridan yirik shahar kichik shaharga nisbatan ancha
afzal,
chunki
birgalikda
energetika,
transport,
vodoprovod va kanalizatsiya foydalanish, ishlab
chiqarish birlashmalar sanoat va fuqaro qurilishlarini
yiriklashish yo‘lidagi baza hisoblanadi. Shunday qilib,
hoziri davda sayyoramizda deyarli yarmidan kupi
shaxarlarda yashaydi. Yirik shaxarlar odamlar uchun
yuqori hayot darajasi, ya’ni xil-xil ish faolyatini
tanlash va egallash imkoniyatlari, ta’lim olish va
mustaqil ta’lim, moddiy o‘sish, dam olish jarayonlari
bilan ta’minlaydi. Umuman olganda hozirgi davr
ishlab chiqarish texnikasi, irrigatsiya va o‘gitlar,
kimyolashtirish darajasi 5-10% aholi, qolgan 90-95%
aholini
boqish
mumkin.
Rivojlangan
barcha
mamlakatlarda XX asrning oxiri XXI asrning
boshlarida shaxarlarda 90% aholi istiqomat qiladi.
Urbanzatsiya-ob’ektiv
zaruriyat
xisoblanib,
jamiyatning ehtiyojidan kelib chiqqan, Ijtimoiy tarixiy
qudratli dvigatelidir. Ammo ushbu jarayonning salbiy
tomonlari ham mavjud. Ijtimoiy munosabatlarni
ob’ektiv rivojlanishi uchun sharoit yaratsa, ikkinchi
tomondan, antropogen tazyiq ta’sirida ekologik
vaziyatni yomonlashuvi tabiiy muhitga ta’sir
ko‘rsatadi. Natijada urbanizatsiyalashgan muhitning
ifloslanishi (sanoat, transport, maishiy turmush
chiqindilari,
oqova
suvlar,
avtotransportlardan
chiqayotgan gazlar, zaharli kimyoviy moddalar,
radioktiv chiqindilar va hokazolar) kuchayadi.
Shubxasiz yirik shaharlar ekologik nuqtai nazaridan
qulay emas, aksincha zararlidir.
Tabiatdan uzoqlashish;
Uy-joy tanqisligi;
Ishsizlik;
Ocharchilik;
Nevrozlar;
Nerv-pisixik kasalliklar;
Shovqin;
Avtotransport (ifloslanish)smog;
Transport ta’siridan shikastlanishlar.
Odamning tabiatini o‘rganish kerak. Biosferada
moddalar va
energiya
almashinuvi-sun’iylikdan
tabiiylikka yaqinlashtirish kerak.
Dostları ilə paylaş: |