Buxoro davlat universiteti qodirova saodat abduraximovna

Boshlangʻich sinfda ona tilidan sinfdan tashqari ishlarni tashkil 
qilish turlari
doimiy
mavsumiy
Ona tilidan 
sinfdan tashqari 
tadbirlarni 
quyidagicha 
ajratish mumkin: 

---

132 
xarakterga ega: ular koʻzga tashlanadigan joyga osib qoʻyiladi, butun 
maktab boʻylab oʻquvchilarning mulkiga aylanadi. Ona tilidagi sinfdan 
tashqari ishlarning boshqa barcha turlari ogʻzaki ravishda amalga 
oshiriladi. 
Oʻquvchilar qamroviga koʻra ular individual, guruhli va ommaviy 
boʻlishi mumkin. Sinfdan tashqari mashgʻulotlarning individual 
turlariga quyidagilar kiradi; she’r va nasriy parchalarni yodlash, rol 
ustida ishlash (matnga dramatizatsiya tayyorlashda), til materialini 
tanlash (bu ish asosan yozma ravishda amalga oshiriladi), bolalar 
kitoblarini, oʻzbek xalq ertaklarini oʻqish va boshqalar. Bu individual 
ishlarning barchasi mohiyatan guruh ishlariga tayyorgarlik bosqichidir.
Guruh ishi quyidagi ish turlarini oʻz ichiga oladi: ona tili toʻgaragi, 
ekskursiyalar 
(kutubxonaga, 
tabiatga, 
ishlab 
chiqarishga 
va 
boshqalarga), viktorinalar va boshqalar. Ular orasida ona tilini 
oʻrgatishning boshlangʻich bosqichida eng maqbul ish turi toʻgarakda 
ishlashdir. 
Darsdan tashqari mashgʻulotlarning ommaviy turlariga quyidagilar 
kiradi: ertak kechalari, bayramlar (masalan, ertaklar bayrami, bolalar 
kitoblari bayrami va boshqalar), koʻrgazmalar (masalan, bolalar 
kitoblari koʻrgazmasi, eng yaxshi daftarlar koʻrgazmasi, bolalar 
rasmlari koʻrgazmasi), tanlovlar (masalan, eng yaxshi daftar, eng 
yaxshi yozma ish, eng yaxshi kitobxon uchun), olimpiadalar va 
boshqalar. 
Ba’zi ish turlari tizimli ravishda, maxsus jadval boʻyicha, 
boshqalari - vaqti-vaqti bilan, yiliga 1-2 marta amalga oshiriladi. 
Masalan, muntazam ravishda - har ikki haftada bir marta – ona tili 
toʻgaragida darslar oʻtkaziladi; muntazam ravishda - oyda bir marta – 
ona tilidagi devoriy gazetasi nashr etiladi.
Kichik yoshdagi oʻquvchilar bilan sinfdan tashqari ishlarni 
rejalashtirish va tashkil etishda oʻqituvchi uni oʻyin asosida qurishi 
kerak. Oʻyin ishtirokchilardan zehnli, e’tiborli boʻlishni talab qiladi, 
bolalarni qat’iyat va chidamlilikka oʻrgatadi, ularda tez harakat qilish 
va toʻgʻri yechim topish mahoratini shakllantiradi. Oʻyinlarni 
tanlashda, birinchidan, oʻyin materiallari sinf dasturiga mos kelishi 
kerak, ikkinchidan, oʻyinlar ommaviy boʻlishi kerak, oʻyinda ijrochilar 
va tomoshabinlar boʻlmasligi maqsadga muvofiqdir, chunki bu maxsus 
iste’dodni talab qilmaydi, faqat oʻynash istagi ustun. Oʻyinga hatto eng 

---

133 
past oʻzlashtiruvchi bolalarni ham jalb qilish muhim, bu ularni 
rivojlantiradi va jamoa bilan ishlash koʻnikmasini hosil qiladi.
Boshlangʻich maktabda sinfdan tashqari mashgʻulotlar birinchi 
sinfdan boshlab, yilning ikkinchi yarmidan boshlab, bolalar 
boshlangʻich bosqichdan oʻtib, oʻqish va yozishda ma’lum 
koʻnikmalarga ega boʻlgan paytdan boshlab amalga oshirilishi mumkin. 
Ushbu mashgʻulotlar butun sinf bilan mashgʻulotlardan soʻng 30 - 40 
daqiqa davom etadigan “qiziqarli grammatika soatlari” shaklida tashkil 
etiladi. Bunday soat har ikki haftada bir marta oʻtkaziladi, bu esa 
oʻqituvchiga unga yaxshiroq tayyorgarlik koʻrish, mazmunli adabiy va 
oʻyin materiallarini olish imkonini beradi: ertaklar, hajviy hikoyalar va 
she’rlar, topishmoqlar, krassvordlar, boshqotirmalar va hokazo. 
Ayniqsa, birinchi va ikkinchi sinflarda, har bir mavzu boʻyicha ikki 
yoki uchta dars oʻtkazish tavsiya etiladi, chunki bolalar maktabdan 
tashqari mashgʻulotlarda oʻrganganlarini oʻzlashtirish uchun oʻrta 
maktab oʻquvchilariga qaraganda koʻproq vaqt talab etadi. Bolalar bir 
xil oʻyinni toʻliq oʻzlashtirmaguncha oʻynashni yaxshi koʻradilar, 
shuning uchun bir necha darslardan soʻng oʻquvchilarga yoqqan oʻyin 
va mashqlarni bir sinfda takrorlash juda maqbuldir. Ikkinchisi bunday 
hollarda murakkabroq materialda amalga oshiriladi. 
Boshlangʻich sinf oʻquvchilari bilan oʻrta maktabda keng 
qoʻllaniladigan sinfdan tashqari til ishining boshqa shakllarini ham 
mashq qilish mumkin. Masalan, parallel yoki qoʻshni sinflar oʻrtasida 
bellashuvlar, viktorinalar, koʻrik-tanlovlar, nutq madaniyati boʻyicha 
suhbatlar, ona tili burchagi uchun jihozlar, topishmoqlar, maqollar, 
oʻquvchilar tomonidan toʻplangan maqollar albomlarini loyihalash va 
hokazolar har bir sinfda boʻlishi kerak. Yiliga 1-2 marta ona tilida 
ertaliklarni tayyorlash va oʻtkazish, ularga boshqa kichik sinflarning 
bolalarini taklif qilish mumkin. Bunday ertaliklarning mavzulari juda 
xilma-xil boʻlishi mumkin, masalan: “Ona tilini yaxshi bil”, “Zaxirada 
nechta soʻz bor?”, “Bizning alifbomiz”, “Harflar olamiga sayohat”, 
“Oʻzbek xalq topishmoqlari va maqollari”, “Nima uchun bunday 

---

134 
deymiz?”, “Sehrli soʻzlar”, “Savodli boʻldik”, “Nima nutqimizni 
buzadi?”, “Toʻgʻri gapir va yoz” va hokazo. 
Bolalarda mustaqillik va tashabbuskorlikni rivojlantirish uchun 
oʻqituvchi ba’zan ularga keyingi dars uchun uy vazifasini berishi 
mumkin. Masalan: ma’lum bir she’rni oʻrganish, rejalashtirilgan oʻyin 
uchun harflar bilan kartalar tayyorlash, “Ona tili” yoki boshqa 
kitoblardan kerakli soʻzlarni, topishmoqlarni, maqollarni topish. 
Ona tilidagi barcha sanab oʻtilgan va boshqa individual, guruh va 
ommaviy sinfdan tashqari ish turlari bir-biri bilan chambarchas bogʻliq.
Boshlangʻich sinf ona tili va oʻqish savodxonligi fanidan sinfdan 
tashqari ishlarning ta’limiy va tarbiyaviy ahamiyati inobatga olingan 
holda tashkillashtiriladigan sinfdan tashqari ishlarning bir qancha 
turlari farqlanadi.
Oʻquvchi yoshlarda ijodiy faollik, aqliy zakovat, 
axloqiy salohiyat, ilmiy dunyoqarashni shakllantirish, 
ularni keng qamrovli ijtimoiy-foydali ishlarga faol 
ishtirok etishlarini shakllantirish uchun, maktablarda oʻtkaziladigan 
ma’naviy-ma’rifiy tarbiya ishlarining alohida oʻrni bor. Shuningdek, 
bayram tadbirlarini oʻtkazilishi ta’lim va tarbiya oldiga qoʻygan 
maqsadga erishish uchun xizmat qiladi.
Oʻquvchilarning sinfdan tashqari ishlari oʻz mazmuniga koʻra 
tafakkur faoliyati va munosabat vositasi hisoblanadi. 
Sinfdan tashqari 
ishlarning turlari 
quyidagilar:
Turli bayramlar 
va tadbirlar 
oʻtkazish
Ekskursiyalar
Fan 
olimpiadalari
Koʻrik tanlovlar
Adabiy kechalar 
oʻtkazish
Shoir va 
yozuvchilar bilan 
uchrashuvlar 
tashkil etish
Toʻgaraklar 
tashkil etish
Bayram va 
tadbirlar

---

135 
Buning uchun esa boshlangʻich sinflarda ma’naviy-ma’rifiy 
ishlarni tashkil etishga e’tibor bilan yondashish lozim. Chunki, 
boshlangʻich sinf oʻquvchilari bilan olib boriladigan ma’naviy-ma’rifiy 
ishlar samaradorligini oshirishda sinfdan tashqari tarbiyaviy 
tadbirlarning boy tizimidan unumli foydalanilsa, bolalarda yaxshi 
fazilatlarni shakllantirish, oʻquvchilar ma’naviyatiga salbiy ta’sir 
koʻrstayotgan omillarning oldini olish mumkin boʻladi. Bu tizim 
tanlovlar, sport musobaqalari, teatrlashtirilgan bayramlar, aytishuv 
shaklidagi tadbirlar, oʻyinlar, badiiy kechalar, sinfdan tashqari 
oʻqishlar, “Mustaqillik bayrami”, “Konstitutsiya kuni”, “Oʻqituvchilar 
va murabbiylar kuni”, “Navroʻz bayrami”, “Yangi yil bayrami”, “Hosil 
bayrami”, “Alifbe bayrami” va boshqa qator tadbirlarni oʻz ichiga oladi. 
Bu vazifalarni amalga oshirishda, jamiyatimizning kelajagi boʻlmish 
boshlangʻich sinf oʻquvchilari bilan oʻtkaziladigan bayram tadbirlarini 
takomillashtirib borish muhim ahamiyatga egadir. 
Hozirgi kunda maktablarda “Alifbе” bayramlarini qizgʻin 
tayyorgarlik bilan oʻtkazish an’anaga aylangan. 1-sinfga kelgan 
oʻquvchilarning xat-savodi chiqqanligi munosabati bilan oʻtkaziladigan 
“Alifbe” bayrami yoki “Savodxonlik” kechasiga alohida tayyorgarlik 
koʻriladi. Ushbu bayram oʻquvchilarning oʻqiy va yoza olishlaridan 
dalolatdir.