İradə nuriyeva

Uzun Həsən Tabzon imperatorunun qızı Feodora-Dəspinə xatınla 
evlənmişdi.  Trabzonun  Ağqoyunlular üçün böyük ticarət 
əhəmiyyəti vardı. Ağqoyunlu tacirləri bu şəhər vasitəsilə Krımdakı 
mərkəzləri ilə də əlaqə saxlayırdılar. Buna görə II Mehmet 1461-ci 
ildə  Ağqoyunlu dövləti ilə müharibəyə  Trabzon üzərinə hücumla 

 
107 
başladı. Uzun Həsən Trabzonu müdafiə etməli oldu. İlk döyüş Qoy-
luhisar adlanan yerdə baş verdi. Ağqoyunlular Osmanlı qoşununa 
ciddi zərbə vursalar da, Uzun Həsən hələlik osmanlılarla sülh bağ-
lamaq qərarına gəldi, öz ağıllı  və güclü məntiqi ilə tanınan anası 
Sara xatını Sultanın düşərgəsinə-Bolqar dağına göndərdi. Uzun 
Həsən onun qarşısına  2 vəzifə qoydu: I, o, Osmanlı sultanını 
Ağqoyunlular üzərinə hücum etmək fikrindən daşındırmalı, çünki 
Ağqoyunlu dövləti güclü deyildi və onlara arxadan Qaraqoyunlular 
və Teymurilərin hücumu gözlənirdi. II, Sara xatın sultanı Trabzonu 
fəth etməkdən döndərməli idi. Sultan 1-yə razı oldu, 2-ci məsələdə 
isə fikrindən dönmədi. II Mehmet Trabzon üzərinə yeridi və Uzun 
Həsənin arxadan hücum etməyəcəyinə  əmin olmadığı üçün Sara 
xatını elçilərlə birlikdə özü ilə apardı. Sara xatın yol boyu yenə də 
sultanı Trabzonu fəth etməkdən çəkindirməyə çalışdı. 30 gün mü-
hasirədən sonra, 1461-ci il avqustun 15-də Trabzon osmanlılar 
tərəfindən zəbt edildi. Ticarət mərkəzi olan Trabzonun əldən 
çıxdığını görən Sara xatın öz gəlininin-Dəspinə xatının Trabzon 
taxtına  varislik hüququnu irəli sürdü. O, Trabzon xəzinəsini 
sultanla bölüşdürdükdən sonra Ağqoyunlu elçilərinin başında geri 
qayıtdı. Trabzonun fəthi ilə  Ağqoyunlu dövləti  təkcə öz müttə-
fiqini deyil, həm də Qara dənizə yeganə çıxış yolunu itirdi. Uzun 
Həsən eyni zamanda bir neçə yerdən Osmanlı dövlətinə  zərbə 
endirmək üçün Avropa ölkələri ilə diplomatik əlaqə yaratmağa 
başladı. Avropa dövlətləri 2 türk dövləti arasında ziddiyət salmağa 
çalışırdılar. Uzun Həsən isə bunu lazımı  cəhətdən qiymətləndirə 
bilmədiyindən Avropa ölkələri ilə ticarət  əlaqələrini Osmanlılarsız 
möhkəmləndirməyə çalışırdı. Azərbaycanın cənub torpaqlarında 
hasil olunan ipək  Şərqlə  Qərb arasındakı ticarətdə vasitəçilik edən 
Venesiyanın toxuculuq manufakturalarını  təmin edirdi. 1463-cü 
ildə Venesiya-Osmanlı müharibəsinin başlanması bu əlaqələri 
daha müntəzəm etdi (8, s. 375). 1464, 1472-ci ildə isə Katerino 
Zeno da daxil olmaqla bir neçə diplomat Təbrizə  Ağqoyunlu 
sarayına gəldi. Öz növbəsində, Uzun Həsənin elçiləri də Avropa 
ölkələrinə gedir, danışıqlar aparırdılar.  1475-ci ildə III İvan danı-

 
108
şıqlar üçün Marko Rossonu Uzun Həsənin yanına göndərdi. Lakin 
Qızıl Ordu xanı onu qabaqlayıb, qiymətli hədiyyələrlə 200 nəfərlik 
nümayəndə heyəti göndərərək, Qızıl Ordunun cənub sərhədlərinin 
pozulmaması haqda Uzun Həsəndən təminat almışdı. Venesiya 
hökuməti ilə danışıqlar nəticəsində 1472-ci ilin yazında Təbrizdə 
Osmanlı dövləti  əleyhinə bağlanan  hərbi ittifaqın planına uyğun 
olaraq həmin vaxtda Uzun Həsən Osmanlılar üzərinə hücuma keçdi. 
Mirzə Yusif xanın başçılığı ilə ağqoyunlular qələbə çalaraq Aralıq 
dənizi sahillərinə çıxdılar, lakin burada Uzun Həsənin ordusu üçün 
silah və artilleriya mütəxəssisi gətirən Venesiya gəmiləri yox idi. 
Venesiya dövləti 2 türk dövlətini qarşı-qarşıya qoyub aradan çıxdı. 
Müharibənin ağırlığı Ağqoyunlu dövlətinin üzərinə salındı. II Meh-
met öz rəqiblərini bir-birindən ayırdı və müharibədə qazandı. Şah-
zadə Mustafanın başçılığı ilə  Ağqoyunlulara qarşı 60 min nəfərlik 
qoşun göndərildi. Ağqoyunlular  Beyşehir yaxınlığında məğlub 
oldular. Qışda hər iki tərəf müharibəni müvəqqəti dayandırdı. 
Sultan II Mehmet öz elçisi ilə Uzun Həsənə  məktub göndərərək, 
1473-cü ilin baharında  Ağqoyunlulara qarşı hücuma keçəcəyini 
bildirdi. II Mehmet Uzun Həsənin Venesiyadan göndərilmiş odlu 
silahları almaq üçün Qaraman istiqamətində hücuma keçəcəyini 
bildiyinə görə, onları Aralıq dənizi sahilində birləşməyə qoymamaq 
üçün Uzun Həsəni Anadolunun şərqində qarşılamaq qərarına 
gəlmişdi. Fəratın sol sahilində  Ağqoyunlular, sağ sahilində isə 
Osmanlı qoşunu duşərgə saldı.  1473-cü il avqustun 1-də Malat-
yada  Ağqoyunlularla Osmanlılar arasında döyüş baş verdi  (9, s. 
158). Uzun Həsənin seçdiyi taktika nəticəsində Ağqoyunlu süvari-
ləri Osmanlı qoşunlarının zərbə qüvvəsini aldadıb Fəratın sol 
sahilinə  çəkildilər və II Mehmet məğlub oldu. Osmanlı sultanı 
zabitlərindən birini sülh bağlamaq üçün Ağqoyunlu hökmdarının 
yanına göndərdi. Lakin Uzun Həsən rədd etdi. 1473-cü il avqustun 
11-də  Ağqoyunlu süvariləri II Mehmetin qoşunlarını  Ərzincanla 
Ərzurum arasındakı Otluqbeli adlanan yerdə qabaqladılar, 8 saat 
davam edən Otluqbeli, bəzən Tərzincan adlanan bu döyüşdə Os-
manlı piyadasının, xüsusilə yenicəri alaylarının inadlı  əks-hücum-

 
109 
larına davam gətirə bilmədilər və məğlub oldular (8, s. 378). 1474-
cü ilin aprelində kürdlər Venesiya diplomatı İosafat Barbaronu və 
onunla Ağqoyunlu elçilərini qarət etdilər. Hacı  Məhəmməd başda 
olmaqla Ağqoyunlu elçiləri öldürüldü. Həmin ilin mayında Şirazda 
Uzun Həsənin böyük oğlu,  Şirazın varisi Uğurlu Məhəmmədin 
başçılığı ilə iri feodalların qiyamı başladı. Belə feodallardan biri 
3000 nəfərlik süvari ilə  Təbrizə hücum etdi. Hökmdarın oğlu 
Maqsud bəy öz süvari dəstəsi ilə köməyə  gəldi və  Təbrizin 
təhlükəsizliyi təmin olundu. Uzun Həsən isə Şirazda oğlunu məğlub 
etdi, ağır yaralanan Uğurlu Məhəmməd Osmanlı dövlətinə qaçdı. 
Sultan  Uğurlu Məhəmmədi  təntənə ilə qarşıladı, qızı  Gövhərxan 
Sultanı  ona  ərə verdi. Onların bir oğlu oldu-Gödək  Əhməd. II 
Mehmet Uğurlu Məhəmmədə hərbi qüvvə verib onu Sivasa-Azər-
baycanla Osmanlı  sərhədinə hakim təyin etdi. Uzun Həsən isə 
oğlunu tutub Təbrizdə edam etdirdi. Osmanlı sultanı Sivasda olan 
qızını və nəvəsini İstanbula gətirdi. 
İqtisadi tənəzzül, iri feodalların mərkəzi hakimiyyətə açıq 
müqaviməti, ümumxalq narazılığı-bütün bunlar Ağqoyunlu dövlə-
tinin dağılmasını yaxınlaşdırdı. Uzun Həsən  1474-1477-ci illərdə 
Gürcüstana  yürüş etdi. 1477-ci ildə Uzün Həsənin gürcü hakimi 
VI Baqratla bağladığı sülhə görə, Tiflis də daxil olmaqla Şərqi 
Gürcüstan Ağqoyunlu dövlətinin hakimiyyəti altına düşdü. Uzun 
Həsəndən sonra onun oğlu Yaqub Mirzə (1478-1490) taxta çıxdı. 
O,  Şirvanşah Fərrux Yasarın qızı ilə evlənərək dostluq əlaqələrini 
daha da möhkəmləndirdi. Lakin Ərdəbil hakimliyinin möhkəm-
lənməsi onun üçün təhlükə yaratdığına görə  hər iki tərəf arasında 
ziddiyyət başlandı. Yaqub Mirzənin qəfil ölümündən sonra oğlu 
Baysunqur (1490-1492) taxta çıxdı. İlk vaxtlar Ağqoyunlu dövlə-
tini Baysunqurun adından idarə edən  Sufi Xəlil bütün rəqiblərinə 
qalib gəldi. Az sonra Diyarbəkirdə hökmranlıq edən Süleyman bəy 
Bicanoğlu Sufi Xəlilin hakimiyyətinə qarşı mübarizəyə başladı. 
1491-ci ilin yayında Van yaxınlığındakı  döyüşdə Sufi Xəlil 
məğlub oldu. Bicanoğlu hakimiyyəti ələ aldı, lakin Baysunqura to-
xunmayıb, Ağqoyunlu dövlətini onun adından idarə etməyə başladı. 

 
110
1492-ci ildə  Əbih Sultan Sufi Xəlil tərəfindən dustaq edilən 
Rüstəm Mirzəni (Uzun Həsənin nəvəsi)  Əlincə qalasından xilas 
etdi, onun namizədliyini irəli sürdü. 1492-ci il mayın əvvəllərində 
Bərdə yaxınlığında Baysunqurun qoşunu Rüstəm Mirzənin qoşunu 
ilə döyüşə getdi. Rüstəm Mirzə qalib gəldi. Bicanoğlu Diyarbəkirə 
çəkildi və orada öldürüldü. Baysunqur Şirvana, Fərrux Yasarın 
yanına qaçdı.  1492-ci il mayın sonunda  Rüstəm Təbrizdə  Ağ-
qoyunlu taxtında oturdu. Ağqoyunlu dövlətini Əbih Sultan idarə 
edirdi. XVI əsr tarixçisi Həsən bəy Rumlu yazır ki, 100 il ərzində 
Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu padşahlarından heç biri Rüstəm padşah 
qədər soyurqal paylamamışdı. Lakin o, 5 il (1492-1497) Ağqoyunlu 
dövlətini idarə etsə  də, iri köçmə feodallar qüvvətləndilər və 
mərkəzi hakimiyyətə tabe olmaq istəmədilər. 1492-ci ilin sonunda 
hakimiyyətdən devrilmiş Baysunqur, babası Fərrux Yasarın köməyi 
ilə Bərdə-Gəncə arasında Rüstəmə qarşı döyüşə girdi, lakin məğlub 
oldu. Baysunqur və onun müttəfiqləri  1493-cü ildə  Əhər 
yaxınlığında  məğlubiyyətə  uğradı, özü isə öldürüldü. Rüstəm 
padşah soyurqal torpaq paylamaqla köçmə  əhalini özünə qarşı 
qaldırdı. Bundan istifadə edən Gödək Əhməd Ərzincana gəldi və 
Əbih Sultanın başçılığı ilə köçmələrin bir hissəsi onunla birləşdilər. 
1496-cı ilin yayında Gödək  Əhməd Azərbaycana hücum etdi. 
Sultaniyyə  yaxınlığında  Ağqoyunlular məğlub oldu. Gödək 
Əhməd  1496-cı ilin sonunda Naxçıvan yaxınlığında Rüstəm 
Mirzənin əsas hərbi qüvvələrini məğlub etdi, özünü də əsir aldı. O, 
1497-ci ildə  Təbrizə daxil oldu və  Ağqoyunlu taxtına çıxdı (8, s. 
384). Gödək  Əhməd  Əbih Sultandan ehtiyat etdiyi üçün Kirman 
mahalını ona bağışladı. O, bir sıra vergi islahatları keçirdi, şəriətdə 
göstərilməyən  20-yə  qədər vergi və mükəlləfiyyəti ləğv etdi. 
Gödək Əhmədin daxili siyasətinə qarşı bəzi əyanlar İran İraqında və 
Farsda qiyamlar qaldırdılar.  1497-ci il dekabrın 13-də  İsfahan 
yaxınlığında Gödək  Əhməd məğlub oldu və öldürüldü. Təqribən    
7 ay hakimiyyətdə olan Gödək  Əhməd məqsədinə nail olmadı. 
Gödək  Əhmədin ölümündən sonra Əbih Sultan 1497-ci ilin 
dekabrında Muradı (1497-1498) Qum şəhərində  Ağqoyunlu 

 
111 
hökmdarı elan edərək, onun adından pul kəsdirdi.  Murad  Əbih 
Sultandan asılı olmaqla Ağqoyunlu dövlətini, qardaşı Məhəmməd 
Mirzə isə Muradın vassal asılılığını  qəbul etməklə  Yəzdi  idarə 
etməyə başladılar.  1499-cu ilin sonunda Muradın  əmisi oğlu 
Əlvənd Təbrizi ələ keçirdi. Ağqoyunlu taxtı uğrunda 2 güclü varis-
Murad və  Əlvənd arasında mübarizə  kəskinləşdi.  1500-cü ilin 
əvvəllərində dərviş Baba Xeyrullahının köməyi ilə Təbriz yaxınlı-
ğında Əbhər adlanan yerdə onların arasında sülh sazişi imzalandı. 
Bu müqaviləyə görə, Qızılüzən çayı  sərhəd olmaqla Diyarbəkir, 
Azərbaycanın Kürdən cənubdakı hissəsi və Qarabağ  Əlvəndə, 
bütün  Ərəb  İraqı, Fars və Kirman isə Murada çatdı. Bu 
parçalanma Ağqoyunlu dövlətinin süqutuna gətirib çıxardı (8, s. 
385-386). 
Ərdəbil hakimliyi. XIII əsrdə monqolların işğal etdikləri 
ərazidə kortəbii sufi dərviş təriqəti (orden və ya məktəbi) yarandı. 
Onlardan biri Ərdəbil  şəhərində yaranmışdı. Ordenin və  şeyxlər 
sülaləsinin adı müqəddəs sayılan Şeyx Səfiəddin İshaq əl-Musəvi-
əl-Ərdəbilinin (1252-1334) adı ilə bağlı idi. Səfəvilər Azərbay-
canda və  Şərq ölkələrində yaranmış  ağır vəziyyətin səbəbini XIV-
XV əsrlərdə bu yerlərdə hökm sürən sünnilik təriqətində görürdülər. 
Məhz buna görə  də sünnilik əleyhinə ümumxalq mübarizəsi 
aparılması  və  şiə  tərəfdarlarının hakimiyyətə  gəlməsi üçün şərait 
yaradılmalıdır. Səfəvilər müxtəlif vədlərlə xalq kütlələrini öz 
tərəflərinə  çəkərək, hakimiyyət uğrunda mübarizəni genişləndirir-
dilər.Bu mübarizə  Şeyx Səfiəddin  İshaqdan sonra Səfəvilərin gör-
kəmli başçıları  Şeyx Cüneydin, Şeyx Heydərin,  Şeyx Sultanəlinin, 
Şah  İsmayılın (1487-1524) dövründə daha kəskin xarakter aldı  və 
Səfəvi dövlətinin yaranması üçün lazımi şərait yarandı. Səfəvilərin 
Ərdəbil hakimliyi dövrü 1501-ci ilə qədər, bütün Azərbaycanda 
hakimiyyət dövrü isə  1736-cı ilə  qədərdir.  Ərdəbil hakimliyi 
mərkəzləşmiş Azərbaycan dövlətinin yaradılmasının rüşeymi 
olmuşdur. XV əsrin II yarısında Muğanın bir hissəsi, Qarabağ 
və Azərbaycanın Talış dağlarına qədər olan şərq torpaqları 
onların təsiri altına düşdü. Azərbaycanın cənubunda Qaraqoyunluda 

 
112
hökmranlıq edən Cahanşah  Şeyx Cüneydin  Ərdəbildən çıxmasını 
tələb etdi. Cahanşahın köməyi ilə  Ərdəbildə  Səfəvi təriqətinə 
Cüneydin  əmisi  Şeyx Cəfər (1449-1470) başçı oldu. 1449-cu ildə 
Güneyd  Ərdəbili tərk etdi. O, Misiri, Suriyanı, Mesipotamiyanı 
gəzib bir neçə ildən sonra 20 min müridlə Kiçik Asiyaya-Diyar-
bəkirə qayıtdı, Uzun Həsənlə qohum oldu. 4 ilə yaxın Diyarbəkirdə 
qaldı.  1459-cu ildə Güneyd Ərdəbilə qayıtmaq istədi.  Şeyx Cəfər 
onu  Ərdəbilə buraxmadı.  1460-cı ilin martında Güneyd oradan 
Şirvana və Dağıstana yürüş etdi. Şirvanşah I Xəlilullah Cahanşahla 
ittifaqa girdi və  Dərbənd yaxınlığında Səfəvi qoşununun qabağını 
kəsdi.  Samur çayı sahilində döyüşdə  Səfəvilər məğlub oldular, 
Şeyx Güneyd öldürüldü. Müridlərin bir hissəsi  Ərdəbilə qayıtdı. 
Güneydin oğlu  Şeyx Heydər dayısı Uzun Həsənin qızı Aləmşah 
xatınla evləndi.  1470-ci ilin əvvəllərində Uzun Həsən  Ərdəbilə 
gəldi və  Şeyx Cəfəri qəyyum saxlamaqla Şeyx Heydəri təntənəli 
surətdə irsi taxtda oturtdu. Şeyx Heydərin vaxtında qızılbaşlar 
əvvəlki türkmən başlıqları əvəzinə 12 imamın şərəfinə başlarına 12 
qırmızı zolaqlı çalma qoyurdular. Ona görə onlara qızılbaşlar 
deyirdilər. Bu tədbirlər Şeyx Heydəri məşhurlaşdırdı. Şeyx Heydər 
Yaqub padşahın razılığı ilə  1483-cü ildə  Şirvana  və  Dağıstana 
yürüş etdi. 2-ci uğurlu yürüşü 1487-ci ildə oldu, bu Sultan Yaqubu 
qorxuya saldı. Ona görə də Heydərin Şirvana 3-cü yürüşü zamanı 
(1488)  Şarvanşah Fərrux Yasara kömək etdi, sərkərdəsi Süleyman 
bəy Bicanoğlunun komandanlığı ilə  qızılbaşlarla döyüşə qoşun 
göndərdi.  Şeyx Heydər cənuba-Tabasarana döndü. 1488-ci il iyu-
nun 9-da Şahdağın  ətəyində qanlı döyüş baş verdi. Hər iki tərəf 
xeyli itki verdi, Şeyx Heydər öldürüldü (8, s. 395). Yaqub padşah 
Ərdəbili və  Səfəvilərin başqa torpaqlarını  işğal etdi. O, Heydərin 
oğulları-Sultanəlini,  İbrahimi  və  hələ 2 yaşı olmamış  İsmayılı 
anaları ilə birlikdə  əsir aldı. Onlar 5 il Şiraz yaxınlığındakı  İstərx 
həbsxanasında qalmışlar. Uzun Həsənin nəvəsi Rüstəm şahzadələri 
həbsdən azad etdirib müstəqil hakim kimi Sultanəlini  Ərdəbilə 
qaytardı. Əhər yaxınlığındakı döyüşdə Rüstəm Mirzə və Sultanəli-
nin qoşunları Baysunquru məğlubiyyətə  uğratdı  və öldürüldü. Sul-

 
113 
tanəli qələbə ilə  Təbrizə qayıtdı. Səfəvi tərəfdarlarının güclən-
məsindən qorxan Rüstəm onlara qəsd təşkil etdi. Bundan xəbər tu-
tan Sultanəli qardaşları  və yaxın adamları ilə birlikdəTəbrizdən 
Ərdəbilə getdi. Rüstəm onların ardınca 5 min süvari göndərdi. 
Döyüş başlanana qədər (1494)

 
114
başçılıq edir, məhkəmə işlərini nizamlayırdı. Mərkəzi dövlət apara-
tında sonrakı yeri baş  vəzir tuturdu. O, daxili inzibati və xarici 
işlərə, dövlət gəlirinin hesablanmasına və maliyyə  işlərinə baxırdı, 
şahın möhürdarı, sahibi-divan idi. Ağqoyunlu və Qaraqoyunlu döv-
lətində hərbi-təşkilati işlər köçmə adəti (qoşun hissəsi ailə üzvləri 
ilə birgə olurdu) ilə bağlı idi. Qadınları çox səliqəli geyinir, at minir 
və onu məharətlə sürürdülər. Bu dövlətlərin imtiyazlı qvardiya 
dəstələrindən  əlavə, 100 min, Şirvanşahlar dövlətinin isə 60 minə 
qədər qoşunu vardı.  Dövlət (divan), sülalə (xass), xüsusi irs 
(mülk) və müsəlman ruhanilərin isə vəqf torpaqları var idi. Hərbi-
köçmə  əyanlara iqta əvəzinə irsən keçən  soyurqal torpaq 
paylanırdı. Soyurqal sahiblərinin iqtaya nisbətən hüquqları daha 
geniş idi, onlar vergi toxunulmazlığı hüququna malik idi. 
Kəndlilər 40-dan çox vergi verir və mükəlləfiyyət icra edirdilər. 
Malcəhət (məhsul vergisi) Uzun Həsənin “Qanunnamə”sinə əsasən 
məhsulun  1/5  təşkil edirdi. Sudan istifadə müqabilində  bəhrə 
vergisi, maldarlardan çobanbəyi, sənətkar və tacirlərdən  tamğa, 
bac vergisi,  əhalidən  can vergisi alınırdı.  XV  əsrin 30-80-ci 
illərində Cahanşahın, Uzun Həsənin, Sultan Yaqubun hakimiyyəti 
dövründə şəhər həyatı xeyli canlandı. Uzun Həsənin islahatı şəhər-
lərin yüksəlişi üçün rəsmi tədbir idi. Başlıca limana çevrilən Bakı 
şəhəri Moskva knyazlığı  və  Mərkəzi Asiya ilə ticarət  əlaqələrində 
əsas rol oynayırdı. Burada neft hasil olurdu, sikkəxana da var idi. 
Venesiya diplomatı A. Kontarini deyirdi ki, Şamaxı  məhsulların 
çoxluğuna görə  Təbrizdən üstün olmuşdu. Təbriz, Gəncə,  Ərdəbil 
və  Şamaxı mühüm toxuculuq mərkəzləri idi. Gəncədə ipəkqurdu 
yetişdirilirdi və ipək hazırlanırdı.  Şirvanın ipək parçaları dünyada 
tanınırdı. Təbriz və  Şirvan xalçaları, Təbriz dulusçuluq, ustaların 
yaratdıqları göy, mavi, ağ  və firuzəvi rəngli tikinti materialları bir 
çox ölkələrdə istifadə olunurdu. Misgərlik və  dəmirçilik peşələri 
inkişaf etmişdi. Mis qablar əhalinin məişətində  əsas yer tuturdu. 
Hətta, Uzun Həsənin sarayında qab-qacaq misdən idi. Azərbaycan-
Rusiya ticarət  əlaqələrində  Həştərxan mühüm rol oynayırdı. 

 
115 
Avropa ilə Asiyanı əlaqələndirən mühüm beynəlxalq karvan yolları 
Azərbaycandan keçirdi. 
Xalq hərəkatı. 1484-cü ilin yazında, Maku şəhərinin cənub-
şərqindəki  Sofi kəndində Qaraqoyunlu Topal Əhmədin başçılıq 
etdiyi kəndli çıxışları oldu. Ağqoyunlu Yaqub padşah 1484-cü ilin 
aprelində Qarabulaq kəndi yaxınlığında üsyançıları məğlub etdi, 
Topal Əhməd öldürüldü. 
Mədəniyyət.  XV  əsrdən etibarən ana dilində  şerə daha çox 
maraq göstərilirdi. Həbibi, Kişvəri, Cahanşah Həqiqi, Qasimi (“İşıq 
şüaları saçan”) təxəssülü ilə tanınan  Şah Qasım  Ənvar tanınmış 
şairlərdən idi. Kişvəri Təbrizinin lirik şeirləri, Xətai Təbrizinin 
“Yusif və Züleyxa” poeması, Həqirinin “Leyli və  Məcnun”u, Ni-
zami motivi üzrə fars dilində “Xəmsə” yaratmış Əşrəf Marağai daha 
çox tanınırdı. Əbdülqadir Marağai muğamlar, mahnı və rəqs melo-
diyaları yaratmışdır. Rəssamlardan Əmir Dövlətyar, onun şagirdləri 
Əbdül Müsavar və b. məşhur idi. XV əsrdə Bakıda ucaldılan Şir-
vanşahlar sarayı kompleksinin binalarından biri divanxanadır. 
Şirvanşahlar sarayı kompleksində qabarıq təsvirlərdən, yazılardan 
ibarət olan “Bayıl daşları”nın tərtibatı, Mərdəkan qalası kitabəsi 
və s. diqqəti xüsusilə  cəlb edir. Qaraqoyunlu Cahanşahın  əmri ilə 
1465-ci ildə  Təbrizdə  “Göy məscid” tikilmiş, onun divarları  və 
üstü mərmərdən və mavi kaşidan hörülmüşdü. Ağqoyunlu hökmdarı 
Yaqub padşah 1483-cü ildə Təbrizdə “Həşt-behişt” adlanan böyük 
bir saray kompleksi tikdirmişdi. Bu sarayın kitabxanası, məscidi, 
min çarpayılıq şəfa evi, cıdır meydanı və xiyabanı var idi. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
116
 
VIII FƏSİL 
AZƏRBAYCAN SƏFƏVİLƏR DÖVLƏTİ 
 
Plan: 
1. Səfəvilər dövlətinin yaranması və Azərbaycan tarixində onun 
yeri. 
2. XVI-XVII əsr Səfəvi-Osmanlı müharibələri və onların nəticələri. 
3. XVI-XVII əsrlərdə Azərbaycanın sosial-iqtisadi və mədəni həyatı. 
 
1. Səfəvilər dövlətinin yaranması  
və Azərbaycan tarixində onun yeri 
 
Ağqoyunluların zəiflədiyi bir şəraitdə ölkədəki pərakəndəliyi 
aradan qaldırmaq və Azərbaycan torpaqlarını siyasi cəhətdən birləş-
dirmək zərurəti yaranmışdı. Səfəvilər xalqı öz tərəflərinə  çəkmək 
üçün  ədalətli qaydalar vəd edirdilər. Xalq şiəlik hərəkatina öz xi-
laskarı kimi baxır və Səfəvilərin hakimiyyət uğrunda mübərizəsinə 
yardımçı olurdular. 
İ.P.Petruşevski Səfəvilərin tarixini dörd dövrə bölür. I dövr-
XIII  əsrin sonlarından 1447-ci ilə  qədər davam edir. Bu dövrdə 
Səfəvilər  şiəliyi yayır, xalq kütlələrinin antifeodal hərəkatına baş-
çılıq etməyə çalışırlar. Lakin bu dövrdə  Səfəvilərin hakimiyyəti 
Ərdəbil mahalından kənara çıxmır. 
II dövr - 1447-1501-ci illər. Bu dövrdə Səfəvilər özlərini müs-
təqil ruhani feodalları kimi təqdim edir və Azərbaycanın siyasi 
həyatında mühüm rol oynayırlar. 
III dövr - 1501-1587-ci illər. Həmin illərdə  Səfəvilərin haki-
miyyəti yaranır, möhkəmlənir və onlar Azərbaycanın iqtisadi-siyasi 
və mədəni həyatında mühüm rol oynayırlar. 
IV dövr isə 1587-1736-cı illəri  əhatə edir. Bu dövrdə  Səfəvi 
dövlətinin mərkəzi Təbrizdən  İsfahana köçürülür. Dövlətin mahiy-
yəti dəyişilir. Bu bölgü əsasında belə nəticəyə gəlirik ki,Səfəvilərin 
Ərdəbil hakimiyyəti dövrü 1501-ci ilə  qədər, bütün Azərbaycanda 

 
117 
hakimiyyət dövrü isə 1736-cı ilə  qədər götürülməlidir. Göründüyü 
kimi, Səfəvilərin hakimiyyəti  Ərdəbil dövründən başlanır. Həmin 
dövr ona görə maraq döğurur ki, bu kiçik ruhani feodallığı 80 ildən 
artıq bir dövrdə Azərbaycan feodal dövlətlərinin istinadgahı olmaq-
la, onların birləşdirilməsində mühüm rol oynamışdır. Məhz Səfə-
vilərin  Ərdəbil hakimiyyəti mərkəzləşmiş Azərbaycan dövlətinin 
yaradılmasında rüşeym olmuşdur (8, s. 393-394). 
1499-cu ilin avqustunda 13 yaşlı İsmayıl Lahicandan Ərdə-
bilə yola düşdü. Onu Səfəvi sərkərdələri müşayiət edirdi. İsmayıl ilk 
növbədə  Şirvanşahlar  dövlətinə  zərbə vurmaq istəyirdi, çünki 
Təbrizə hücum etməklə  dərhal  3 düşmənlə-Ağqoyunlu  Əlvənd 
Mirzə  və Muradla, onları müdafiə edən  Fərrux Yasarla toqquş-
malı olardı. Bu halda qələbə  şübhəli idi. 1500-cü ilin payızında 
qızılbaş qoşunu Kürü keçib, Şirvan  ərazisinə daxil oldu. Fərrux 
Yasar Şirvanı müdafiə etməkdə acizlik göstərərək Qəbələyə qaçdı. 
1500-cü ilin sonunda, Gülüstan qalasından bir qədər aralı, Cabanı 
adlı yerdə döyüşdə  Şirvanşahlar məğlub oldu, Fərrux Yasar 
öldürüldü. Döyüşdən sağ çıxan oğlu İbrahim Şeyx Şah isə Gilana 
qaçdı.  Şirvanşahlar xəzinəsi və möhtəşəm  Şirvanşahlar sarayı 
Bakıda yerləşirdi. Qala (İçərişəhər) 4 tərəfdən xarici aləmlə bağlı 
idi. 3-ü dənizə, 1-i isə quruya çıxırdı. Qalanı  dərin xəndəklər 
müdafiə edirdi. 1501-ci ilin yazında  İsmayıl Bakı qalasını  ələ 
keçirmək üçün sərkərdələri Məhəmməd bəy Ustaclı  və  İlyas bəy