İradə nuriyeva

ildə Huşəng öldürüldü və hakimiyyətə Şeyx İbrahim Dərbəndi (I 
İbrahim) gəldi (1382-1417) (10, s. 304). O, Huşəngin doğma əmisi 
idi. Bir zamanlar babaları  Dərbənd hakimi olmuşdur, xırda torpaq 
sahibi idi. Şirvanşah elan olunması zamanı o, cüt sürdükdən sonra 
ağac altında dincəlirdi. 
Şirvanşahlar dövlətinin xarici siyasəti.  Şeyx  İbrahimin 
hakimiyyəti dövründə Şirvan ərazisi 2 təhlükə qarşısında qalmışdı: 
cənubdan Teymurun qoşunları,  şimaldan isə  Qızıl Ordu xanı 
Toxtamışın  həmlələri  Şirvanın xarici və daxili vəziyyətini gərgin-
ləşdirdi.  Toxtamış 1387-ci ildə yenə  Şirvana  hücum etdi, lakin 
ölkədən çıxmalı oldu. Şeyx  İbrahim mahir siyasətçi idi və  rəqibin 
birindən digərinə qarşı istifadə etmək qərarına gəldi. İbrahim 1386-
cı ildə Teymur Qarabağda olan vaxt onun yanına gələrək onunla 
Toxtamışa qarşı müqavilə bağladı. Bu ittifaq Şirvanı yersiz qarət-
dən xilas etdi, həm də  İbrahim Toxtamışa qarşı  güclü müttəfiq 
qazandı.  İbrahim Bu əlaqədən istifadə edib Şirvanı iqtisadi-siyasi 
və hərbi cəhətdən qüvvətləndirdi. O, Teymurun Qızıl Orduya qarşı 
yürüşündə  iştirak etdi. İbrahim Azərbaycanın yerli feodallarının 
Teymurla danışıqlar aparmasında yaxından iştirak etdi. Teymur 
1399-cu ildə 3-cü dəfə Azərbaycana gəldikdə,  Şeyx  İbrahim 
Cənubi Qafqazın Miranşaha qarşı üsyan etmiş feodallarının, o cüm-
lədən  Şəki hakimi Seydi Əhmədin Teymur ilə ittifaq bağlamasına 
nail oldu və beləliklə, bu ərazini işğaldan azad etdi. Teymurun 
ölümündən sonra İbrahim siyasi vəziyyət dəyişdiyindən Teymu-

 
98
rilərə qarşı yeni siyasi xətt tutdu. Şirvanşah  İbrahimin siyasəti 
Azərbaycanı birləşdirmək idi (8, s. 354). Teymurilərə qarşı qalxan 
xalq hərəkatından istifadə edən  İbrahim  Gəncəni  və  Qarabağın 
xeyli hissəsini tutdu. Gürcü çarı,  Şəki və  Ərdəbil hakimləri və 
Qaramanlı tayfasının müttəfiq qoşunları  1405-ci ilin yayında Kür 
sahilində Teymuri Ömərin qoşununu məğlub etdi. Bu zaman 
Təbrizdəki üsyançılar  şəhəri tutdular və yardım üçün İbrahimə 
müraciət etdilər. İbrahim 1406-cı ilin mayında Təbrizə daxil oldu. 
Xalq onu hörmətlə qarşıladı. İbrahim qısa müddət olsa da, Azərbay-
canı öz hakimiyyəti altında birləşdirdi. Lakin çox keçmədən Cəlairi 
sultanı  Əhməd və onun müttəfiqi Qaraqoyunlu Qara Yusif şəhərə 
yaxınlaşdığından I İbrahim Təbrizi tərk edib Şirvana çəkildi. 
Şəki hakimiyyəti. Şəki XIII əsrin 20-ci illərin əvvəllərində 
də  Şirvanın tərkibində idi. Şəhəri 2 nəfər-vəzir Səfiəddin  və  vali 
Qaşqara idarə edirdi. XIV əsrin 30-cu illərində Hülakü dövlətinin 
tənəzzülü dövründə  Şəki feodalları daxili müstəqillik  əldə etdilər. 
Hakimiyyətə Oyrat sülaləsi gəldi. Həmin vaxtdan Şəki hakimlərinin 
müstəqillik uğrunda apardıqları mübarizə XIV  əsrin son rübündə 
daha da gücləndi.  Teymur ilk yürüşü zamanı  (1386-1387)  Şəki 
vilayətinə  gəldi, dağlıq  ərazilərində yaşayan camaat qarət edildi, 
Şəki hakimi Seydi Əli Oyrat Teymurun Azərbaycanda olmadığı 
dövrdə itaətdən boyun qaçırdı (1387-1392). Teymurun 2-ci yürüşü 
zamanı (1392-1395) bir daha Şəkiyə daxil oldu. Seydi Əli mülkün 
və  əmlakını atıb getdi. Bir müddətdən sonraTeymur  qoşun hissə-
lərini  Şəkidən Qızıl Ordu üzərinə göndərib,  Mahmudabada  gəldi 
və Səmərqəndə qayıtdı. Teymurun Azərbaycana hakim təyin etdiyi 
Miranşah 1395-ci ildə Seydi Əlinin müxalif olduğunu güman edib, 
yoxlamadan Şəkini talan etdi (8, s. 331). Seydi Əli gürcü feodalları 
ilə ittifaqa girib Əlincə qalasına hücum etdi və burada mühasirədə 
olan Sultan Tahiri azad etdi. Teymurun Əlincə  ətrafındakı qoşunu 
məğlub oldu. Qoşun başçısı  Səncər Təbrizə  vəziyyəti Miranşaha 
bildirmək üçün getdi. Miranşah, oğlu  Əbu Bəkri qoşunla  Şəki 
üzərinə göndərdi. Döyüşdə Seydi Əli  Şəkidə törədilən qarətin 
intiqamını almaq üçün şəxsən  Əbu Bəkrin üzərinə  şığıdı. O həlak 

 
99 
oldu, lakin Əbu Bəkrin qüvvələri məğlub oldu. Seydi Əlinin oğlu 
Seydi Əhməd Şəki hakimi oldu. Teymur yenidən Azərbaycana gəl-
dikdə o, Şirvanşah  İbrahimin vasitəçiliyi ilə Teymura qiymətli hə-
diyyələr, 6000 at verdi. Teymur Seydi Əlinin günahını  oğluna ba-
ğışladı və Seydi Əhmədi Şəki hakimi kimi tanıdı. 
 
2. Qaraqoyunlu dövləti 
 
Oğuz tayfalarından olan Qaraqoyunlulara (Qaraca qoyunlu) 
baharlılar başçılıq edirdilər. VII əsrdən Van gölünün cənubunda 
məskən salmış Qaraqoyunlular XIV əsrin 70-ci illərindən Ərzin-
canda, Sivasda, ümumən Şərqi Anadolunun şimal-şərq torpaq-
larında möhkəmlənib, Ağqoyunlulara, Cəlairilərə  və Teymurilərə 
qarşı mübarizə aparmışlar. Qaraqoyunlu sülaləsinin banisi Bayram 
Xoca olmuşdur. Onun oğlu Qara Məhəmməd (1380-1389) Cəlairi-
lərlə ziddiyyəti aradan qaldırmaq üçün Cəlairi  Sultan  Əhmədlə 
qohum oldu. Vəziyyətin yaxşılasmasından istifadə edən Qara Mə-
həmməd  mərkəzi Van olmaqla Qaraqoyunlu tayfa ittifaqı haki-
miyyətinin əsasını qoydu. 1387-ci ilin baharında Teymur Naxçı-
vandan Qaraqoyunlular üzərinə hücuma keçdi. Qara Məhəmməd 
Çapaqçura  gəldi və Teymurun qüvvələrini darmadağın etdi. Qara 
Məhəmmədi  ələ keçirə bilməyən Teymur Muş düzənliyindəki 
oymaqları, Hilatı, Vanı  ələ keçirib İrana döndü. 1388-ci ilin 
mayında Qaraqoyunlular Cəlairilərin müqavimətini qıraraq  Təb-
rizə daxil oldular. Qara Məhəmməd və  oğlu Bayram 1389-cu ilin 
aprelində Qara Pir Həsən adlı digər Qaraqoyunlu əmiri tərəfindən 
qətlə yetirildi. Qara Məhəmmədin oğlu Yusif atasının intiqamını 
almaq üçün 1392-ci ildə Pir Həsən bəylə döyüşə girdi və  qələbə 
çaldı. O, Təbrizi tutdu, lakin bir gün sonra şəhərdən çıxdı. 1392-ci 
ildə Teymurilər Van  şəhərini tutdular. Qara Yusif məğlubiyyətdən 
sonra Cəlairilərə yaxınlaşdı.  1394-cü ildə Bağdad yaxınlığında 
Qaraqoyunlu və Cəlairilərin birləşmiş qüvvələri ilə Teymurilər ara-
sında döyüşdə Teymurilər qələbə çaldı. XIV əsrin II yarısında Qa-
raqoyunlu tayfa ittifaqı daxili quruluşuna görə möhkəm deyildi. 

 
100
Nəticədə 1395-ci ildə bu ittifaq dağıldı. Lakin Qara Yusif tezliklə 
onu bərpa etdi və ittifaq yaratmaq üçün Cəlairi  Sultan  Əhmədlə 
birlikdə  Misirə getdi. Teymur Misir hakimindən onların həbs 
edilməsini tələb etdi, lakin Teymurun təklifi rədd edildi. Ondan 
sonra taxtda oturan oğlu  Sultan Fərəc (1399-1412) müttəfiqləri 
Dəməşqdə həbsə aldı, lakin Teymurun ölümünü eşidən kimi onları 
azad etdi. Bir ilin dustaqlığı Qara Yusiflə Sultan Əhmədi yenidən 
barışığa gətirdi. Onlar əbədi dostluğa and içərək  şərtləşdilər ki, 
Sultan  Əhməd Bağdada, Qara Yusif isə  Təbrizə yiyələnsin. 
Teymurun ölümündən sonra onlar Azərbaycana qayıtdılar. 1406-cı 
ilin iyununda Sultan Əhməd və Qara Yusif Bağdadı ələ keçirdilər. 
1406-cı ilin sonunda Təbrizə yaxınlaşdılar.  Şirvanşah  İbrahim 
Sultan Əhmədin İraqdan Azərbaycana yürüşünü qanuni hökmdarın 
dönüşü kimi qəbul etdi. I İbrahimə müvəqqəti sığınan cənub əmir-
ləri Sultan Əhmədin və Qara Yusifin tərəfinə keçdilər. Sultan 
Əhməd ilk növbədə  Əlincə qalasının bərpa edilməsi haqda fərman 
verdi. Sultan vergilər barədə verdiyi vədə əməl etmədi, əksinə daha 
da ciddi tədbirlər gördü. Az sonra Teymuri Əbubəkr Mirzənin 
qoşunu Təbrizə yaxınlaşdı, əhali Sultan Əhmədə kömək etmədi və 
o, Bağdada qaçdı.  1406-cı ilin payızında  Təbriz yaxınlığındakı 
Şənbi-Qazanda I döyüşdə Teymurilər məğlub oldular. 1408-ci il 
aprelin 21-də  Sərdrud adlı yerdə Qara Yusifn qüvvələri ilə 
Əbubəkrin qoşunu arasında  II döyüşdə Miranşah öldürüldü və 
Teymurilər təslim oldular (3, s. 87). Beləliklə, Teymurilərin Azər-
baycandan qovulmasında Qaraqoyunluların həlledici rolu oldu. 
Qara Yusifin siyasət uğurları Sultan Əhmədi qorxuya saldı. O, Qara 
Yusiflə olan şərtini pozdu. 1410-cu ilin yayında Sultan Əhməd 
Təbrizə hücuma keçdi. Şirvanşah I İbrahimin oğlu Kəyümərs ona 
kömək edirdi, çünki bununla o, Azərbaycanın cənub vilayətlərində 
möhkəmlənə bilərdi. Bundan xəbər tutan Qara Yusif onlardan əvvəl 
Təbrizə çatdı.  1410-cu il avqustun 30-da  Təbriz yaxınlığında 
Şənbi-Qazan adlı yerdə Qara Yusiflə Sultan Əhməd arasında döyüş 
başladı (8, s. 363-364). Cəlairilər darmadığın edildi. Sultan Əhməd 
Qara Yusifin əlinə keçdi, ondan Azərbaycan və  İraq hakimiy-
yətindən  əl çəkmək haqqında yazılı iltizam alındı  və ertəsi gün 

 
101 
öldürüldü. Cəlairilər hakimiyyətinə son qoyuldu. Qara Yusif oğlu 
Qiyasəddin  şah Məhəmmədi Bağdada canişin göndərdi. Beləliklə, 
1410-cu ildə yaranan Qaraqoyunlu dövlətinin  tərkibinə  şimalda 
Şirvanşahlar dovləti istisna olmaqla bütün Azərbaycan torpaqları, 
Şərqi Anadolu, Gürcüstanın bir hissəsi, Qərbi  İran və  İraq daxil 
oldu. Paytaxtı Təbriz oldu. 1411-ci ildə Qara Yusif oğlu Pirbudağı 
sultan elan etdi (3, s. 88). Ancaq yuksək idarəçilik hüququ Qara 
Yusifdə qalırdı. Qara Yusif dövrünün böyük şəxsiyyəti idi. O, güclü 
mərkəzi apparat yarada bilməsə  də, feodal ara müharibələrini bir 
qədər zəiflətdi, əyanları hakimiyyətlə hesablaşmağa məcbur etdi. 
Şirvanşah I İbrahimin Kəyumərsi qoşunu ilə Sultan Əhmədə 
köməyə göndərməsi ikitərəfli qarşıdurma üçün başlanğıc oldu. Qara 
Yusif Kəyumərsi əsir tutdu, onu öldürmədi, azad etdi, lakin atasının 
Qaraqoyunlu ali hakimiyyətini tanıması haqqında ona məktub verdi. 
Kəyumərsin asanlıqla  əsir düşməsi və  zəmanətsiz buraxılması I 
İbrahimdə  şübhə doğurdu. O, elə  zənn etdi ki, Qara Yusif Kəyu-
mərslə gizli sazişə girmiş, Kəyumərs də atasının taxtında oturmaq 
üçün ona söz vermişdi. Buna görə də I İbrahim guya Şirvan taxtına 
xain çıxmış  Kəyumərsi edam etdirdi. Qara Yusif Qarabağa gəldi, 
Şirvana qasid göndərib I İbrahimin ona tabe olmasını  tələb etdi. 
Lakin I İbrahim rədd cavabı verdi və Şirvanın müstəqilliyi uğrunda 
mübarizəyə hazırlaşdı. O, Şəki hakimi Əhməd və Kaxetiya çarı II 
Konstantinin köməyinə arxalanırdı.  Əhali I İbrahimi müdafiə etsə 
də, Qara Yusif irsi soyurqal torpaqları, pul və  hədiyyə payla-
maqla Azərbaycanın cənub  ərazilərindəki  əyanları öz tərəfinə 
çəkmişdi.  1412-ci ilin sonunda Kür sahilində döyüş baş verdi. 
Qarabağın, Muğanın, Naxçıvanın silahlı  dəstələri də Qara Yusifin 
tərəfində vuruşurdu, buna görə  də I İbrahim və onun müttəfiqləri 
məğlub oldular. Şirvanşah I İbrahim, onun yeddi oğlu, qardaşı, məs-
ləhətçiləri və Kaxetiya çarı Konstantin əsir alındı. Qara Yusif 
İbrahimdən 1200 İraq tümən bac tələb etdi. Şirvanşahın Təbrizdəki 
tərəfdarları bu məbləğdə mal toplayıb verdilər. Qara Yusif I İbra-
himi azad etdikdən sonra, o, 1413-cü ilin aprelində Şirvana qayıtdı. 
Qara Yusifin qoşunu  Şirvanı  tərk etdi. 1417-ci ildə  Şirvanşah I 
İbrahim vəfat etdi, onun Azərbaycanı birləşdirmək cəhdi yarımçıq 

 
102
qaldı.  Şirvanşah  I Xəlilullah (1417-1462) Qara Yusifin hakimiy-
yətini tanımadı  və Teymurun oğlu  Sultan  Şahruxla (1405-1447) 
Qaraqoyunlular  əleyhinə ittifaqa girdi. Sultan Şahrux qardaşı Mi-
ranşahın qisasını almaq üçün 1418-ci ilin yazında və 1420-ci ildə 
Azərbaycana uğursuz yürüşlər etdi. Qəzvindən Ərzincana, Bağdad-
dan  Şirvana qədər olan geniş  əraziyə yiyələnmiş Qara Yusif 
döyüşlərin birində (1420-ci il noyabırn 17-də) yaralandı və Təbriz 
yaxınlığında Uçan adlı yerdə  vəfat etdi. Qaraqoyunlu əmirləri 
arasında mübarizə başlandı. Bundan istifadə edən  Sultan  Şahrux 
1420-ci ilin dekabrında Qarabağa  daxil oldu. I Xəlilullah 
Şahruxun nəvəsi ilə evlənməklə bu ittifaqı daha da möhkəmləndirdi. 
1421-ci il avqustun 1-də Qara Yusifin oğulları İsgəndər və İsfən-
diyar  Şahruxla  Alaşkerd vadisində  həlledici döyüşdə  məğlub 
oldular  (8, s. 366). Şahrux atasının siyasətindən fərqli olaraq, bu 
ölkələri idarə etdiyi ərazilərə daxil etmək fikrində deyildi. O, yalnız 
Azərbaycan feodallarının özünün ali hakimiyyətini tanıtması ilə 
kifayətləndi.  Şahrux  1421-ci ilin payızında Herata getdi. Şahrux 
Azərbaycanı  tərk etdikdən sonra İsgəndər (1420-1438) dağınıq 
Qaraqoyunlu qüvvələrini yenidən birləşdirdi. Kürün cənubundakı 
əmirlər ona tabe oldular. Şirvan və Şəki öz müstəqilliyini saxlayırdı. 
İsgəndər  1427-ci ildə  Şirvana hücum etdi. Lakin Şahruxun Azər-
baycana yeni basqını onu geri çəkilməyə  məcbur etdi və  Salmas 
döyüşlərində Qaraqoyunlular məğlub oldular. 1429-cu ildə Teymuri 
Şahrux Qara Yusifin oğlu  Əbu Səidi (1429-1431) Qaraqoyunlu 
taxtına çıxartdı. Əbu Səid Şazruxun vassalı kimi hökmranlıq edirdi. 
1430-cu ilin mayında  Şahrux Azərbaycanı  tərk etdi. İsgəndər 
qardaşı Əbu Səidi öldürüb, 1431-ci ildə yenidən hakimiyyətə gəldi 
(8, s. 367). Əbu Səidin və  İsgəndərin hakimiyyəti illərində Azər-
baycanın iqtisadi və siyasi həyatında olduqca ağır dövr idi. 1434-cü 
ildə  İsgəndər  Şirvana yeni hücuma başladı. I Xəlilullahın kömək 
istəyi ilə  Şahrux böyük qoşunla Heratdan yürüşə keçdi. Lakin 
Reydə dayandı. Xəlilullah onun yanına getdi və İsgəndərin törətdiyi 
müsibətlər barədə  məlumat verdi. 1435-ci ilin yayında birləşmiş 
qüvvələr  Təbriz yaxınlığındakı döyüşdə Qaraqoyunluları  məğlub 
etdilər, İsgəndər Kiçik Asiyaya qaçdı. 1435-ci ilin payızında Sultan 

 
103 
Şahrux  Təbrizə  gəldi. Qara Yusifin kiçik oğlu  Cahanşah (1438-
1467) onu təntənə ilə qarşıladı. Şahrux ölkənin idarəsini Cahanşaha 
tapşırdı, qışı Qarabağda qaldı.  1436-cı ilin yazında Cahanşah 
Teymurilərin vassalı kimi Qaraqoyunlu dövlətinin hökmdarı elan 
edildi.  1447-ci ildə  Şahruxun ölümündən sonra müstəqil siyasət 
yeridən Cahanşah hakimiyyətə tabe olmaq istəməyən yarımköçmə 
əmirlərə qarşı mübarizə aparırdı  və  Şirvanla dostluq münasibətləri 
yaratmağa çalışırdı. Cahanşah dörünün məlumatlı şəxsiyyəti, baca-
rıqlı dövlət xadimi idi. Onun qanunlarına  əməl etməyənləri ciddi 
cəzalandırırdı. Gələcəkdə işğalçılıq planlarını həyata keçirmək üçün 
hərbi islahat keçirdi, orduda möhkəm intizam yaratdı. Ölkənin qərb 
sərhədlərində Ağqoyunlularla tez-tez hərbi toqquşmalar nəticəsində 
XV əsrin 50-ci illərində Cahanşah Şərqi Anadolunun çox hissəsini 
itirdi. Lakin bir sıra uğurları  nəticəsində o, 1453-cü ildə  Əcəm 
İraqını, bütün Qərbi  İranı, sonra Şərqi  İranın bir hissəsini ələ 
keçirdi,  1457-ci ildə Sultan taxtının iddiaçılarından olan Şahruxun 
oğlu  İbrahim Mirzəni məğlub edib Cürcanı  və  Xorasanı tutdu, 
1458-ci ilin iyununda Herata daxil oldu (3, s. 91). Lakin yeni Tey-
muri sultanı  Əbu Səid öz rəqiblərini  əzdi və Cahanşahdan irsi 
torpaqlarını  tərk etməyi tələb etdi. Cahanşah hərbi səfərdə olduğu 
zaman yarımköçmə feodallar Azərbaycanda Cahanşahın oğlu Hə-
sənəlinin, Bağdadda isə digər oğlu Pirbudağın  ətrafında birləşərək 
qiyam qaldırdılar. Bunu eşidən Cahanşah 1459-cu ilin yanvarında 
Əbu Səidlə  Heratda barışıq  müqaviləsi imzaladı  və  təzminat alıb 
Azərbaycana gəldi (8, s. 369). O, qiyamları yatırdı və 1465-ci ildə 
Pirbudağın üzərinə irəlilədi. Pirbudaq təslim oldu və öldürüldü. 
Beləliklə, Cahanşahın fəal daxili və xarici siyasəti ara müharibələrə 
son qoydu. Xalq kütlələrinin son dərəcə  ağır vəziyyəti, feodal çə-
kişmələri, mərkəzi hakimiyyətə tabe olmamaq cəhdləri Qaraqo-
yunlu dövlətinin getdikcə  zəifləməsinə  səbəb oldu və  Ağqoyunlu 
Uzun Həsənin Qaraqoyunlular üzərində  qələbə çalması üçün əlve-
rişli şərait yaratdı. 

 
104
 
3. Ağqoyunlu dövləti 
 
XIV  əsrdə Kiçik Asiyanın  şərqində  məskunlaşmış Qaraqo-
yunlulardan qərbdə Ağqoyunlular yaşayırdılar. Onlar hələ erkən or-
ta əsrlərdə Cənubi Qafqazda, Qafqaz dağları ilə Araz çayı ara-
sındakı  ərazidə, həmçinin Cöyçə gölü ətrafında, Alagöz yay-
laqlarında, həmçinin Azərbaycanın cənub bölgələri,  Şərqi Ana-
dolu, Qərbi  İran, Dəclə  və  Fərat vadiləri  də daxil olmaqla, çox 
geniş  ərazidə yayılmışdılar (3, s. 95). Ağqoyunluların başçısı  Ba-
yandur tayfasından olan Pəhləvan bəy idi (1370-1388). Pəhləvan 
bəyin Ağqoyunlu tayfalarını birləşdirmək uğrunda apardığı mü-
barizə  nəticəsində  XIV  əsrin 80-ci illərində  Ağqoyunlu tayfa 
ittifaqı  Şərqi Anadolunun cənub torpaqlarında  böyük qüvvəyə 
çevrildi. Pəhləvan bəyin ölümündən sonra ara müharibələri getdikcə 
qızışdı. Hakimiyyətə gəlmiş Əlaəddin Turəlinin (1388-1394) Ağ-
qoyunlu tayfa ittifaqını möhkəmləndirmək cəhdi nəticəsiz qaldı. 
XIV  əsrin sonu-XV əsrin  əvvəllərində  Ağqoyunlu  Qara Yuluq 
Osman bəy Sivas uğrun da mübaizələrdə Qaraqoyunlulara qalib 
gəldi və  Diyarbəkirdə möhkəmləndi. Ağqoyunlu bəyliyinin  əsası 
qoyuldu.  Ərzincan və Mardin torpaqları da asılı  vəziyyətə salında. 
Qara Yuluq Osman bəy (1394-1434) Diyarbəkiri Ağqoyunlu tayfa 
ittifaqının mərkəzi seçdi, öz adına pul kəsdirdi, feodal çıxışlarını 
yatırtdı. 1434-cü ildə Qaraqoyunlularla döyüşdə Osman öldürüldü, 
Ağqoyunlu tayfa ittifaqında daxili mübarizə şiddətləndi. Ağqoyunlu 
tayfa ittifaqının başçısı Əli bəy (1434-1444) bu münaqişələrdə mü-
əyyən uğurlar qazandı. Az sonra Əli bəy öldü. Onun oğlu Cahangir 
Mirzə (1444-1453) qısa vaxtda Ağqoyunlu tayfalarını birləşdirdi, 
Diyarbəkirdə möhkəmləndi. Cahangir Mirzənin qardaşı  Uzun 
Həsən (1453-1478) 1453-cü il yanvarın 16-da Diyarbəkirə daxil 
oldu, qardaşı Cahangir Mirzənin qüvvələrini dağıtdı. XV əsrin 50-
ci illərində Uzun Həsən  Gürcüstanın Qaraqoyunlulara tabe olan 
şərq hissəsini tutdu. 1467-ci il noyabrın 11-də Muş döyüşündə 
Qaraqoyunlular məğlub edildi və Cahanşah öldürüldü. Bağdada 

 
105 
qədər  ərazi  Ağqoyunluların  əlinə keçdi. 1467-ci ildə  Təbrizdə 
Qaraqoyunlulara qarşı yeni üsyan  başlandı. Üsyana Siyavuş baş-
çılıq edirdi. Üsyanı Qara İsgəndərin qızları Arayiş  bəyim və Şah-
saray bəyim yatırdılar. Qaraqoyunlu əmirləri  Maku qalasında 
həbsdə saxlanan Cahanşahın oğlu  Həsənəlini azad edib hökmdar 
seçdilər (1467-1468). Cahanşahın varisləri Həsənəli və Hüseynəli 
arasında gedən hakimiyyət uğrunda mübarizədə Hüseynəli öldürül-
dü. Həsənəli isə qüvvələrini Ağqoyunlulara qarşı mübarizəyə baş-
ladı. Təbriz yoxsullarına böyük məbləğdə pul payladı, lakin onlar 
Həsənəlini müdafiə etmədilər.  1468-ci ildə Uzun Həsən Azər-
baycanın cənubunu və Qarabağı müqavimətsiz tutdu, Həsənəlini 
sıxışdırmağa başladı. Qaraqoyunluların xeyli hissəsi Ağqoyunlulara 
birləşdilər, Qaraqoyunlu dövləti dağıldı. Ağqoyunlu dövləti yarandı, 
paytaxtı  Təbriz oldu. Cahanşahın ölümünü eşidən Teymuri hökm-
darı  Əbu Səid Ağqoyunlulara qarşı müharibəyə hazırlaşdı. Uzun 
Həsən müharibədən ehtiyat edərək anası Sara xatının başçılığı ilə 
zəngin hədiyyələrlə Əbu Səidin yanına nümayəndə heyəti göndərdi. 
Əbu Səid məqsədindən dönmədi. 1468-ci ilin payızında Əbu Səid 
Azərbaycanın cənub torpaqlarına daxil oldu. Uzun Həsən Şirvanşah 
Fərrux Yasar (1462-1501) və  Səfəvi sülaləsindən olan Ərdəbil 
hakimi Şeyx Heydərlə ittifaqa girdi. Müttəfiqlər Əbu Səidi iqtisadi 
mühasirəyə aldılar. I Xəlilullahın vaxtında  Şirvan Teymuri qoşu-
nunu ərzaqla təmin edirdi. Fərrux Yasar isə bundan imtina etdi və 
aclıq çəkən qoşun dağılmağa başladı.  Əbu Səid  1468-1469-cu ilin 
qışında sülh təklif etdi, lakin Uzun Həsən rədd etdi və Teymurilər 
düşərgəsinə hücum edərək onları darmadağın etdilər.  Ağqoyunlu 
dövləti Kürdən Cənubda olan Azərbaycan vilayətlərini,  Şərqi 
Anadolunu, Qərbi  İranı,  İraqı,  Şərqi Gürcüstanı  və s. əraziləri 
əhatə edirdi. Ağqoyunlu dövlətində başlıca təsərrüfat sahələri əkin-
çilik, ipəkçilik, üzümçülük, bağçılıq və maldarlıq idi. Şəhərlərdə 
sənətkarlıq və ticarət inkişaf etmişdi. Mərkəzi Asiya, Çin və Hin-
distanı Aralıq dənizi və Qara dəniz sahillərindəki ticarət mərkəzləri 
ilə birləşdirən karvan yolları  Ağqoyunlu dövlətinin  ərazisindən 
keçirdi. Əhalidən toplanan vergi və xarici ölkələrlə ticarətdən alınan 

 
106
gəlir Ağqoyunlu dövlətinin iqtisadi qüdrətinin  əsas mənbəyi idi. 
Dövlətin daxili siyasətində, xüsusilə iqtisadi həyatında oturaq fe-
odallar, ali müsəlman ruhaniləri və köçəri hərbi əyanlar mühüm rol 
oynayırdılar. Yenə  də, Ağqoyunlu dövlətində daxili vəziyyət ağır 
idi. Ağır vergi və mükəlləfiyyətlərdən bezmiş  əhali arasındakı  hə-
rəkatlar dövlətin siyasi əsasını sarsıdırdı.  Uzun Həsən xalqın 
rəğbətini qazanmaq üçün bir sıra tədbirlər, vergi işlərini nizama 
salmaq üçün “Qanunnamə” verdi. Bu, əhalinin vəziyyətini yaxşı-
laşdırmadı. Uzun Həsən nizami ordu yaratdı, odlu silah istehsal 
etməyə  təşəbbüs etdi, feodalların müqavimətini qırdı. Bəzi güzəşt-
lərə getməyə də məcbur oldu. Lakin o, möhkəm mərkəzləşdirilmiş 
dövlət yarada bilmədi. 
Ağqoyunlu dövlətinin xarici siyasəti.  Ağqoyunlu dövləti 
Azərbaycanın bu vaxta qədərki tarixində Avropa ölkələri ilə  ən 
geniş  əlaqə yaratmış ilk dövləti idi. Uzun Həsən Qərb ölkələri ilə 
ticarət əlaqələri, xüsusilə ipək ticarəti yaratmışdı. Digər tərəfdən, o, 
öz ordusuna müasir silahlar almaq, Azərbaycanda  topçuluq sə-
nətini inkişaf etdirmək üçün Avropa ölkələrindən artilleriya mütə-
xəssisləri də  dəvət etmək istəyirdi. Onun xarici siyasətində  əsas 
istiqaməti  Osmanlı imperatorluğu ilə münasibətlər  təşkil edirdi. 
XV  əsrin 60-70-ci illərində xarici ticarətlə  əlaqədar olaraq, Ağ-
qoyunlu dövlətinin Osmanlı imperatorluğu ilə münasibəti kəskin-
ləşdi. Sultan II Mehmet Osmanlı imperatorluğunu Azərbaycan 
ipəyinin böyük rol oynadığı Avropa-Şərq ticarətində vasitəçilik 
edən dövlətə çevirmək istəyirdi. Osmanlı sultanı Qafqazı, xüsusilə 
Azərbaycanı tutmaq üçün səy göstərirdi. Ağqoyunlu-Osmanlı mü-
nasibətlərinin kəskinləşməsində Trabzon məsələsi də az rol oyna-
mamışdı. Ağqoyunlular hakimiyyətə  gəlməmişdən  əvvəl Trabzon 
yünan imperiyası (1204-1461) ilə dostluq əlaqəsi yaratmışdılar.