İradə nuriyeva

 
5. IX-XII əsrlərdə Azərbaycanda sosial-iqtisadi vəziyyət  
və mədəniyyət 
 
Azərbaycanda müstəqil dövlətlərin meydana gəlməsi iqtisadi 
inkişafın sürətlənməsinə səbəb oldu. Mənbələr Azərbaycanda dənli 
bitkilərin bütün növlərinin (buğda, arpa, çəltik, darı və s.), müxtəlif 
texniki bitkilərin (pambıq, boyaqotu, kətan və s.), həmçinin cürbə-
cür bostan bitkilərinin becərilməsi barədə olduqca maraqlı məlumat-
lar verirlər. Şirvanda və Dərbənd ətrafında zəfəran, həmçinin kətan 
becərilirdi. Lənkəran və  Şəki bölgələrində müxtəlif çəltik növləri 
əkilirdi. Aran, xüsusilə, Bərdə vilayəti qırmızı boyaq almaq üçün 
istifadə olunan qırmızıböcəyi ilə zəngin idi. Kür çayının hər 2 sahili 
başdan-başa taxıl zəmiləri və pambıq tarlalarından ibarət idi. 
Əhalinin təsərrüfat həyatında bostan və  tərəvəz bitkiləri  əkini də 
mühüm yer tuturdu. Bağçılıq da inkişaf etmişdi. O zaman Təbriz 
bağlarını salmaq üçün 900-dən çox kəhriz qazılmışdı. Lakin bu ki-
fayət etmirdi. İbn Havqəlin yazdığına görə, Dərbəndlə  Səməndər 
arasındakı üzümlüklərdə 40000-ə qədər tənək vardı. IX-XI əsrlərdə 
Azərbaycanda ipəkçilik yüksək inkişaf etmişdi. Kənd təsərrüfatının 
ən yüksək inkişaf etmiş sahəsi maldarlıq idi. Heyvandarlığın  əsas 
forması yaylaq-qışlaq maldarlığı idi. Xəzər balıqla zəngin idi. Kür 
və Araz çayları boyunca yaşayan əhali balıqçılıqlı da məşğul olur-
du. Arıçılıq, bal və mum ixracı da Azərbaycanın iqtisadi həyatında 
mühüm rol oynayırdı. Cəmiyyətin  əsas istehsalçısı  kəndlilər  idi.      
2 qismə-uluclara  və  azad  kəndlilərə  bölünürdülər. Uluclar asılı 
kəndlilər idilər.  Ərəb işğalları dövründə yaranmışlar. Öz torpaq-
larını itirmək təhlükəsi qarşısında qalan kəndlilərin mühüm bir 
hissəsi ayrı-ayrı  ərəb feodallarının himayəsinə  sığınmağa məcbur 
olurdu. Nəticədə, həmin kəndlilərin torpaqları  ərəb feodallarının 
əlinə keçir və ilcə (yaxud hami) torpaqlar adlanırdı. Uluclar, əsasən, 
əkinçiliyin yüksək inkişaf etmiş düzən rayonlarda yaşayırdılar. 
Dövlətə vergi verirdilər. Azad kəndlilər isə dağ rayonlarında ya-
şayırdılar. Azərbaycan kəndliləri oturaq həyat sürürdü. Torpaq üzə-

 
77 
rində xüsusi mülkiyyət mövcud idi. Süni suvarmaya əsaslanan əkin-
çiliyin inkişaf etdiyi yerlərdə su üzərində də xüsusi mülkiyyət hökm 
sürürdü. Feodal torpaq mülkiyyətinin bir neçə növü var idi. Mülk 
(və ya əmlak) torpaqlar-irsi idi, mülk sahibləri (malik, məlik, və ya 
mülkədar) torpağı sata və bağışlaya bilərdilər. Camaat (icma) tor-
paqları-otlaqlar, örüşlər, meşələr, bataqlıqlar və s., bəzən  əkin 
yerləri olurdu. Camaat torpaqları dövlətin mülkiyyətində idi, dövlə-
tə torpaq vergisi-xərac verirdi. Xassə-ayrı-ayrı hökmdarların (xəli-
fələr, sultanlar və b.) və sülalələrin mülkiyyətində geniş torpaq sa-
hələri vardı. Dövlətə məxsus olan, yəni gəliri birbaşa xəzinəyə gələn 
torpaqlara  divani,  və ya divan torpaqları deyilirdi. Şərti torpaq 
mülkləri-iqta  sistemi də inkişaf etməkdə idi. İqta dövlətə xidmət 
müqabilində verilirdi. İqta sahibləri-iqtadarlar bilavasitə  təsərrü-
fatla və ya təsərrüfatçılıqla məşğul olmur, bir qayda olaraq, öz iqta-
larını icarəyə verirdilər. Zaman keçdikcə onlar iqtadarların xüsusi 
mülkiyyətinə çevrilirdi. Bu dövrdə  vəqf  torpaqları da yayılmışdı. 
Bu torpaqlar ayrı-ayrı ruhanilərə, dini və xeyriyyə müəssisələrinə, 
məscidlərə, mədrəsələrə və s. verilirdi. Kəndlilər vergini vəqf sahi-
binə  və ya dini müəssisəyə verirdilər. Torpaqdan istifadə müqabi-
lində  kəndlidən vergi üşr  və ya üşur (1/10), sonralar isə  xərac 
adlanırdı. Xərac toplayan vergi məmurları mütəqəbbil və ya amil, 
maliyyə müfəttişləri isə mütəsərrif adlanırdı. X-XI əsrlərdə xəracın 
müəyyən bir hissəsini pulla ödəyirdilər. O zaman ərəblər Azərbay-
candan 4-4,5 milyon dirhəm, Sacilərin hakimiyyəti dövründə 2 mil-
yon, Salari hökmdarı  İbrahimin dövründə  də bu qədər xərac alır-
dılar. Xəracdan başqa, müsəlman əhalisi öz əmlakına görə nəzir ve-
rirdi ki, buna da zəkat  və  sədəqə  deyilirdi. Müsəlman olmayan 
əhalidən  can vergisi-cizyə alınırdı.  Ərəb işğalı dövründə  mərkəzi 
hakimiyyət tərəfindən müəyyən olunmuş illik xəracı ödədikdən 
sonra bu feodallar öz torpaqlarında təkbaşına hakimlik edirdilər. 
IX-X  əsrlərdə Azərbaycan dünyanın çoxlu şəhərləri olan öl-
kələrdən birinə çevrildi. Siyasi müstəqillik iqtisadi tərəqqiyə, o 
cümlədən sənətkarlıq və ticarətin inkişafına,  şəhərlərin meydana 
gəlməsinə müsbət təsir göstərirdi. 

 
78
Azərbaycanda mədəni həyatın yüksəlməsi ilə  səciyyələnən 
XII əsr Azərbaycan intibah dövrü hesab edilir. Bu dövrdə paytaxt 
şəhərlər olan Təbrizdə, Şamaxıda, Naxçıvanda, Gəncədə və b. elmi 
mərkəzlər yaradılmışdı.  Şivanşahların və Eldənizlərin saraylarında 
dövrün  ən yaxşı alimləri toplanmışdı. Onların riyaziyyat, təbiət-
şünaslıq, tibb, kimya, fəlsəfə, məntiq, hüquq, astronomiya, ərəb və 
fars  ədəbiyyatı  və b. sahələrdə böyük müvəfəqiyyət və  uğurları 
olmuş, bir çoxları müsəlman mədəniyyəti və elminin xadimləri kimi 
tanınmışdılar. Bunlardan görkəmli alim Fəridəddin  Şirvani 30 il 
astronomiya ilə  məşğul olmuş  və bir neçe ulduz cədvəli tərtib et-
mişdir. XI-XII əsrlərdə təbabət sahəsində yüksək biliyə malik olan 
həkimlərdən Kafiəddin Ömər ibn Osman, Mahmud xoca, Rəşidəd-
din, atabəy Özbəyin  şəxsi həkimi olan Cəlaləddin Təbib, Müh-
zəbəddin Təbrizi,  Əkmələddin Naxçivani və b. göstərmək olar. 
Bunlar öz əsərlərində bir çox xəstəliklərin müalicə yolları nəzərdən 
keçirir,  əczaçılıq və müxtəlif xəstəliklərin müalicə prinsipləri haq-
qındakı bütün məlumatları ümumiləşdirmişlər. 
Nəzərdən keçirilən dövrdə tarixi, filoloji, fəlsəfi məzmunlu 
xeyli  əsər yaradılmışdır. Hərtərəfli biliyə malik olan Fəxrəddin 
Əbülfəzi  İsmayıl ibn əl-Musanna  ət-Təbrizinin qələmə aldığı “Ta-
rixi-Azərbaycan”  əsəri də dövrümüzə yetişməyən  əsərlərdəndir. 
“Şərqdə  təşkil edilən ilk mükəmməl universitetlərdən birincisi” 
hesab edilən “Nizamiyyə” mədrəsəsində dərs deyən bir çox alimlər 
içərisində  İsmayıl ibn əl-Musanna  ət-Təbrizidən başqa, Xətib 
Təbrizi, gəncəli Əbu Hafs Ömər ibn Osman ibn Şueyb əl-Cənzini, 
Tacəddin Əbu-İ-Fədail Məhəmməd ibn əl-Hüseyn ibn Abdullah əl-
Urməvini,  Əbul-Fadl Mahmud ibn Əhməd ibn Məhəmməd  əl-
Ərdəbilini, İbn Sinanın şagirdi Bəhmənyarı, görkəmli mütəfəkkir və 
sufi olan Şibahəddin Suhrəvərdini və b. göstərmək olar. 
XI-XIII əsrin əvvəllərində Azərbaycan poetik məktəbi özünün 
Nizami Gəncəvi,  Əbül Üla Gəncəvi,  Əfzələddin Xaqani, Fələki 
Şirvani, Mücirəddin Beyləqani, Məhsəti Gəncəvi və b. sənətkarları 
ilə məşhur idi. Bu məktəbdə ədəbi sənətlə real həyat arasında bağ-
lılığı, uzlaşmanı  təmsil edən, Rudəkidən başlayaraq Firdovsi və b. 

 
79 
şairlər, o cümlədən Qətran Təbrizi tərəfindən inkişaf etdirilən 
farsdilli  şerin Xorasan-Türküstan səpkisindən-üslubundan fərqli 
olaraq yeni poetik “səbki təmtəraqi” adlı Azərbaycan üslubu yara-
dildi. O dövrün görkəmli alimlərindən olan Əfzələddin Xaqaninin 
şerinin əhəmiyyətli cəhətlərindən biri də fars dilinin hökmranlıq et-
diyi şeir dilinə şairin doğma azərbaycan-türk sözlərini gətirməsidir. 
Bunlardan şairin “Məra dər parsi fohşi ke quyənd, be torki çərxeşan 
quyəd ke sənsən” (“farsca mənə söyüş desələr, çərxi fələk onlara 
türkcə deyər ki, sənsən”) misralı  məşhur beytində  işlədilmiş “sən-
sən” sözünü, eləcə də özünün şeir “Divan”-ında işlətdiyi su, Tanrı, 
vuşaq (uşaq), çuxa, qunduz, xatun, sürmə, qara qız, dağ, xan və s. 
bu kimi sözləri qeyd etmək olar. 
XII  əsrin ortalarına yaxın yaranan Azərbaycan Atabəyləri 
dövlətinin hakimiyyəti dövründə Gəncə və Şirvan poetik məktəbləri 
artıq ən yüksək inkişaf mərhələsinə yetişmişdir. Atabəylər sarayında 
fəaliyyət göstərən  şairlər Xaqani tərəfindən təməli qoyulan yeni 
üslublu farsdilli Azərbaycan  şerini yüksək sənətkarlıq səviyyəsinə 
çatdırmağa çalışırdılar. Lakin Xaqani zirvəsini fəth etmək, Azərbay-
can poeziyasını daha yüksək zirvələrə çatdırmaq səadəti Nizami 
Gəncəviyə nəsib oldu. 
Bu dövrdə mənşəcə türk olan Səlcuq hökmdarlarının, Atabəy-
lərin, Şirvanşahların üstünlük verdikləri fars dili özünün inkişafı və 
təkmilləşməsində məhz Azərbaycan poetik məktəbinin nümayəndə-
lərinə, xüsusilə dahi Nizami Gəncəviyə borcludur. Onun “Xəmsəsi” 
dünya  ədəbiyyatının  ən dəyərli nümunəsidir.  Şair bu əsəri ilə  şeir 
sənətini saraylardan və  məddahlıqdan uzaqlaşdırıb, bu gün başa 
düşdüyümüz mənada bədii  ədə

 
80
vaini, Hatifini, Füzulini və b. Nizami məktəbinin davamçiları hesab 
etmək olar. 
Bütün yuxarıda göstərilənlər, XI-XII əsrlərdə şimallı-cənublu 
Azərbaycan ərazisində elmin sürətli inkişafını, onun müxtəlif sahə-
lərinə dair onlarla əsərlərin yazıldığını, bu əsərlərin  əsasən dövrün 
elm dili olan ərəb dilində qələmə alındığını, Azərbaycan alimlərinin 
Yaxın və Orta Şərq müsəlman mədəniyyətinin inkişafında tutduq-
ları  əvəzedilməz və  əhəmiyyətli mövqelərini açıqlayır. Elmin, 
mədəniyyətin bu inkişafı ölkənin sosial-iqtisadi vəziyyətinin və şə-
hər mədəniyyətinin ümumi yüksəlişi ilə bilavasitə bağlıdır. 
XI-XII əsrlərdə Azərbaycanın ən böyük iqtisadi, siyasi və mə-
dəni mərkəzləri olan Şamaxı, Bakı, Gəncə, Naxçıvan, Beyləqan, 
Təbriz, Marağa, Urmiya və b. şəhərlərdə müxtəlif səciyyəli abidələr 
inşa edildi. Orta əsr Azərbaycan memarlığının inkişafını müəyyən-
ləşdirən 3 əsas üslub istiqamətini  əks etdirən  Şirvan, Naxçıvan və 
Arran memarlıq məktəbləri də elə bu illərdə təşəkkül tapır. Bu ocaq-
ların üslub istiqamətində lokal cəhətlər, o cümlədən regionun etnik 
və sosial quruluşu həlledici rol oynayırdı. 
Əsas tikinti materialı yerli əhəndaşı olan Şirvan-Abşeron 
memarlıq məktəbi üçün daha dayanaqlı, sadə və çox vaxt asimmet-
rik kompozisiyalar, saya memarlıq dekoru səciyyəvi olmuşdur. 
Daşla kərpicin birgə yanaşı  işlədilməsi ilə tikilən Arran memarlıq 
abidələri qamətli kompozisiyası, daha zərif ayrintiları  və incə gör-
kəmi ilə Şirvan məktəbi nümunələrindən seçilirdi. 
Ən yüksək inkişaf mərhələsi Azərbaycan Atabəyləri dövləti 
dövrünə düşən,  əsasən, bişmiş  kərpicdən tikilən Naxçıvan-Marağa 
məktəbi abidələrinə bir sıra xüsusiyyətlər-binanın əsas tikinti kütləsi 
və üzlük örtüyünə ayrılması, üzləmə bloklarının işlədilməsi, gövdə-
nin karkas sxemi, hər yandan fasadlı olmaq, dekorda həndəsi orna-
mentin üstünlüyü, şirli kərpiclərin işlədilməsi, epiqrafikanın rolunun 
artması və s. xasdır. 
Bu dövrün abidələrindən Bakının-Qız qalası, Mərdəkan qala-
sı,  Şamaxının-Gülüstan qalası, Beyləqanın, Gəncənin, Təbrizin, 
Marağanın müdafiə divarları, Abşeronun (Bakı, Mərdəkan, Nar-

 
81 
daran, Ramana və s.) qalaları, məscid, mədrəsə və xanəgahlar (İçəri 
şəhərdə Sınıqqala minarəsi, Pir Hüseyn xanəgahı və s.), məqbərələr 
(Əcəminin yaratdığı memarlıq abidələri-Mömünə xatun-1186, Yusif 
ibn Küseyr məqbərəsi-1162, Qoşaminarə-1187, Cümə  məscidi və 
s.), körpülər (Xudafərin (1027), Cuqa və s.), Gəncə qala qapıları-
1063,  Şamaxıının Sündü kəndində tikilmiş günbəzli məscid-920, 
Əlincə qalası, Lerikdə  Oğlanqala, X əsrdə  Ağoğlan çayı sahilində 
tikilmiş Amaras monastrı özlərinə məxsus üslubları ilə  fərqlənirdi. 
XII  əsrdə Naxçıvan mtmarlıq üslubunda Marağada Göy günbəz, 
Urmiyada Üç günbəz məscidləri, Culfada sərdabələr ucaldılmışdı. 
XI-XII əsrlərdə tətbiqi incəsənətin bir sıra sahələrinin (saxsı qablara 
bəzək vurulması, parçaların rənglənməsi və naxışlanması, ağac, 
şüşə və s. emalı, metala naxış basılması, xalçaçılıq və s.- də) inkişaf 
səviyyəsi xeyli yüksəlmişdir. 
Ümumiyyətlə, XI-XIII əsrlərin əvvəlləri dövrünü Azərbaycan 
memarlığı tarixində dönüş mərhələsi saymaq olar. Bu dövrün geniş 
tikinti işləri Azərbaycan memarlığını yeni bina tipləri (qülləvari 
türbə, mədrəsə), konstruktiv fəndlər (ikiqatlı günbəzlər, mərkəzi 
dayaqlı tağ örtüyü), memarlıq elementləri (dairəvi minarə, ikimi-
narəli baştağ), memarlıq bəzəyi vasitələri (həndəsi ornament, şirli 
kərpic, bloklarla üzləmə) və s. ilə zənginləşdirir. 

 
82
 
VI FƏSİL 
AZƏRBAYCANDA MONQOL ƏSARƏTİ.  
AZƏRBAYCAN XALQININ MONQOLLARA  
QARŞI MÜBARİZƏSİ 
 
Plan: 
1. Monqolların Azərbaycanı işğal etməsi. 
2. Azərbaycan Hülakülər dövlətinin tərkibində. 
3. XIII-XIV əsrlərdə Azərbaycanın sosial-iqtisadi həyatı və 
mədəniyyət. 
 
1. Monqolların Azərbaycanı işğal etməsi 
 
XIII  əsrin  əvvəllərində  Çingiz xanın (1206-1227) yaratdığı 
Monqol feodal dövləti qonşu vilayətləri işğal etməyə başladı. Bu 
dövrdə Azərbaycanın şərq sərhədlərində mövcud olan Xarəzmşahlar 
dövləti iqtisadi və hərbi qüdrətini itirmişdi və monqollarla mübarizə 
aparmaq iqtidarında deyildi. Ölkədə vahid mərkəzi dövlət olmadı-
ğından feodal çəkişmələri hökm sürürdü. Eldənizlərin Atabəylər 
dövləti,  Şirvanşahlar dövləti, Marağada Rəvvadilər nəslindən olan 
Ağsunqurilər sılaləsi (1108-1227) əvvəlki qüdrətlərini itirmişdilər. 
Monqollar  1220-ci ildə Azərbaycana ilk dəfə yürüş etdilər (8, s. 
322). Monqol sərkərdələri Cəbə və Subutay Zəncan,  Ərdəbil, Sə-
rab və b. şəhərləri və kəndləri dağıda-dağıda Təbrizə yaxınlaşdılar. 
Şəhər möhkəm qala divarları ilə  əhatə edildiyindən monqollar 
danışıqlar aparmağı qərara aldılar. Monqollar böyük xərac aldıqdan 
sonra qışlamaq üçün Muğana yollandılar. Lakin gürcü çarı IV 
Georgi ilə Atabəy Özbək arasında hərbi ittifaq bağlandığı barədə 
məlumat alan monqollar Muğandan  Gürcüstana basqın etdilər və 
gürcü çarını  məğlubiyyətə  uğratdılar.  1221-ci ilin əvvəllərində 
Cəbə  və Subutayın dəstələri Gürcüstandan yenidən Azərbaycana 
qayıtdılar və Təbrizə tərəf hərəkət etdilər. Təbriz hakimi Şəmsəddin 
Tuğrayi xərac verməklə şəhəri qarətdən xilas etdi. Monqollar Ma-

 
83 
rağa üzərinə yürüş etdilər.  Əhali ciddi müqavimət göstərdi. Düş-
mən divardağıdan maşından istifadə edərək şəhərə daxil oldu. Əha-
liyə qanlı divan tutuldu. Monqollar Marağadan sonra Ərdəbili 
tutdular. Ərdəbildən sonra 3-cü dəfə Təbrizə hücum etdilər. Özbək 
Naxçıvana qaçdı. Əhali Şəmsəddin Tuğrayinin başçılığı ilə şəhərin 
müdafiəsinə qalxdı. Cəbə  və Subutay Təbrizin ciddi mübarizəyə 
hazır olduğunu görüb açıq döyüşə girməkdən çəkindilər və yenə 
xərac almaqla kifayətləndilər. Təbriz yenə qarətdən xilas oldu. 
Monqollar Sərab, Beyləqan şəhərlərini işğal edib, Gəncəyə hücum 
etdilər. Gəncəlilərin  əvvəlcədən hazırlaşdığını bilən monqollar xə-
rac almaqla kifayətləndilər və  Gürcüstana getdilər. Sonra Şirvana 
soxuldular.  Şirvanşah Güştasp (1203-1225) qalaların birinə 
çəkilməli oldu. Şamaxı  əhalisi  3 gün mübarizə apardılar, lakin 
monqollar  şəhəri tutdular, şəhərdə  əhalinin kökü kəsildi.  1222-ci 
ildə  Şamaxıdan  Dərbəndə üz tutdular  (8, s. 323). Dərbənd keçi-
dindən keçməyin çətinliyini görən Cəbə və Subutay hiylə işlətdilər. 
Onlar Şirvanşaha danışıq üçün xəbər göndərdilər. Şirvanşah təklifi 
qəbul etdi və 10 nəfərlik elçi heyəti göndərdi. Monqollar elçilərin 
birini öldürüb digərlərini məcbur etdilər ki, onları gizli yollarla Də-
bənddən şimala keçirsinlər. Onlar 1223-cü ildə Kalka çayı sahilin-
də  rus-qıpçaq qoşunlarına qalib gəldilər, lakin İdilboyunda 
bulqarlarla döyüşdə məğlub olub Monqolustana qayıtdılar. 
Azərbaycan  1225-ci ildə  Xarəzmşah Məhəmmədin oğlu 
Cəlaləddinin  hücumuna məruz qaldı (9, s. 150). O, İraq,  Əcəm, 
Kirman və Fars vilayətlərini  ələ keçirdi. Sonra Marağanı tutdu, 
Təbrizə yönəldi. Atabəy Özbək, ailəsini qoyub Gəncəyə qaçdı, 
oradan Əlincə qalasına getdi və burada öldü. Bununla da Eldənizlər 
sülaləsi süqut etdi. Təbrizlilər  şəhər rəisi  Şəmsəddin Tuğrayinin 
qardaşı  oğlu  Nizaməddinin başçılığı ilə  7 gün  mərdliklə vuruş-
dular, lakin birlik olmadığından Cəlaləddin 1225-ci ilin iyulun 25-
də  şəhəri tutdu. Nizaməddin Tuğrayi  şəhər rəisi təyin edildi. 
Atabəylərin Gəncədəki canişini Cəmaləddin də şəhəri Cəlaləddinin 
sərkərdəsi Urxana təslim etdi. Urxan Arranın  Beyləqan,  Şəmkir 
şəhərlərini və b. tutdu. Ağsunqurilər dövləti (1227) süqut etdi. 

 
84
Şirvanşahlar isə ildə 100 min dinar xərac vermə

 
85 
larını dağıtdıqdan sonra bir həftə  şəhərə girməyə cürət etmədilər. 
Düşmən  əlinə keçməsin deyə  gəncəlilər evlərini yandırır, var-döv-
lətini məhv edirdilər. Uzun mübarizədən sonra 1235-ci ildə Gəncə 
işğal olundu. Monqollar Şəmkirdə ciddi müqavimətə rast gəldi. 
Şəmkirlilər şəhər hakimi Bəhramdan düşmənlə mübarizə aparmağı 
tələb etdilər. Lakin o, razı olmadı. Monqollar Şəmkirin ətrafındakı 
xəndəklərə odun və saman dolduraraq qalaya qalxmağa cəhd etdilər. 
Əhali gecə vaxtı samana od vurdu. Noyon Monqolları  xəndəkləri 
qumla doldurtduraraq atəşi söndürüb şəhərə girə bildilər.  Şəmkir 
yandırıldı, sakinləri qılıncdan keçirildi. Tovuz  və  Bakı  tutuldu. 
1239-cu ildə  Dərbənd şəhərinin işğalı ilə bütün Azərbaycan mon-
qollar tərəfindən tutuldu (9, s. 151). Monqollar Monqolustana qayıt-
madılar və tutduqları ərazilərdə məskunlaşdılar. Azərbaycan və Cə-
nubi Qafqaz əraziləri  1239-1256-cı illərdə  Böyük Monqol impe-
ratorluğunun canişinləri tərəfindən idarə olunurdu (3, s. 22). Tor-
paq sahələri və otlaqlar monqol canişininin ixtiyarında idi. Yerli 
feodallar torpaq malikanələrindən məhrum oldular, monqolların 
vassalına çevrildilər. Hər dəfə Böyük Monqol imperatorluğunda 
yeni xaqan seçildikdə yerli feodallara öz malikanələrini idarə etmək 
üçün icazə  sənədi-yarlıq  verilirdi. Bu isə  əlavə  xərc tələb edirdi. 
Ölkədə monqol siyasətinə qarşı xalq hərəkatı  və üsyanlar başladı. 
Böyük Monqol xaqanı Münke istilaları davam etdirmək məqsədi 
ilə  1253-cü ildə Ön Asiyaya qoşun göndərdi. Monqolların  3-cü 
yürüşü  zamanı,  1256-cı ildə  Azərbaycan tabe edildi. 1258-ci ilin 
fevralında Hülakü Bağdadı tutdu və  500 ildən  artıq hökm sürən 
Abbasilər xilafəti süqut etdi. Yeni işğal edilmiş ərazilərdə beşinci 
monqol ulusu-Hülakü dövləti yaradıldı (8, s. 325). 
 
2. Azərbaycan Hülakülər dövlətinin tərkibində 
 
Hülakü dövləti Azərbaycanda bir əsr (1357-ci ilədək) fəaliy-
yət göstərdi (3, s. 23). Hülakü dövlətinin təsisi və uzun müddət 
mövcud olması Azərbaycanın ictimai-iqtisadi, siyasi və mədəni hə-
yatına-onun hüdudlarının sabitliyinə, dilinə və s. təsir göstərdi. Tari-

 
86
xən  əlverişli coğrafi  şəraiti, gözəl iqlimi və  zəngin təbii sərvətləri 
olan Azərbaycan Hülakü dövlətində mühüm yer tuturdu. Onlar 
Azərbaycanı Hülakü dövlətinin mərkəzi vilayətinə,  Marağanı, 
Təbrizi, Sultaniyyəni, yenidən Təbrizi paytaxt şəhərinə çevirdilər. 
Hülakü dövlətinin bütün əraziləri Azərbaycandan-Təbrizdən idarə 
olunurdu. Qarabağ Elxanilərin yay iqamətgahı, Muğan isə  qışlağı 
idi. Azərbaycana  Arran,  Şirvan,  Şəki, Muğan, Qarabağ, Qa-
radağ, Naxçıvan, Güştasfi, Arasbar  əraziləri daxil idi. Təxmini 
hesablamalar bu dövrdə  Azərbaycan  ərazisinin 250 min kv km 
olduğunu göstərir. Hülakü xan geniş  əraziyə malik dövlət təşkil 
etdikdən sonra köçmə zadəganlara arxalanaraq ali hakimiyyət 
orqanlarını, hərbi və siyasi işləri, vilayətlərin idarəsini şahzadələrin 
və  məşhur  əmirlərin arasında böldü. Şahzadə  Yuşmut Arranın 
hakimi  təyin olundu. Hülakü dövləti nə  qədər qüvvətli olsa da, 
köçmə feodalların qüvvətlənməsi mərkəzi hakimiyyətə qarşı 
mübarizəni gücləndirdi. Elxanilərlə Cuci nəslindən olan Qızıl Ordu 
xanları arasında Azərbaycan ərazisi uğrunda müharibə gedirdi. Qızıl 
Ordu xanları Azərbaycanın Çingiz xanın vəsiyyətinə görə Batı 
xanın payına düşdüyünü iddia edirdilər. Qızıl Ordu xanı  Bərkə 
1263-cü ildə sərkərdə Noqayın başçılığı ilə 30 minlik qoşunu Şir-
vana yeritdi. Dərbənd  şəhəri tutuldu. Lakin 1265-ci ildə Elxanilər 
Qızıl orduluları ölkədən qova bildilər. Qızıl Ordu xanlarının  1288 
və  1290-cı illərdə yürüşləri də bir nəticə vermədi. Hakimiyyət 
uğrunda gedən mübarizə  Qazan xanın (1295-1304)  Qarabağda 
Hülakü dövlətinin padşahı elan olunması ilə  nəticələndi. O, yerli 
feodallarla  əlaqəni möhkəmləndirmək naminə  İslam dinini qəbul 
etdi, adını  dəyişdirərək Mahmud adını götürdü. Arranda Arslan 
oğlunun başçılığı ilə Qazan xana sui-qəsd təşkil edildi. Sui-qəsdin 
üstü açıldı və onun təşkilatçıları edam olundu. 1297-1298-ci illərdə 
Azərbaycanın şimalında Taycu oğlunun qiyamını Qazan xan yatıra 
bildi və mərkəzi dövləti qüvvətləndirdi. Qazan xandan sonra Hülakü 
dövlətinin taxt-tacına sahib olmuş qardaşı  Məhəmməd Olcaytu 
onun siyasətini davam etdirdi. Onu əvəz edən oğlu, 12 yaşlı  Əbu 
Səid (1316-1335), dövlət idarəsindən kənarda qaldı (3, s. 24). 

 
87 
Olcaytunun vəsiyyətinə görə dövlət işlərinin idarəsi  Sulduz qəbi-
ləsindən olan baş əmir Çobana həvalə olundu. Əmir Çoban faktiki 
hökmrana çevrildi. Bundan feodal qruplar narazı oldular. Qonşu 
dövlətlər də Elxanilərə qarşı mübarizəyə qalxdılar.  1318-ci ildə 
Xorasanda iğtişaş baş verdi. Qızıl Ordu Hülakü dövlətinə hücuma 
keçdi, Kür çayının sahillərinə kimi gəldi. Hülakülər əsas qüvvələrini 
Azərbaycana topladılar və rəqiblərini geri çəkilməyə məcbur etdilər. 
Şimal sərhədlərini möhkəmləndirdilər.  Əmir Çoban bu qələbədə 
mühüm rol oynadı. Buna baxmayaraq, ölkədə feodal çəkişmələri 
güclənirdi. Əmir Çobana qarşı açıq mübarizə gedirdi. 1319-cu ildə