İradə nuriyeva

819-cu ildə xəlifə xürrəmilərə qarşı ilk nizami ordu göndərdi. Qələ-
bədən sonra 10 ilə yaxın müddətdə xürrəmilər Xilafətin bir neçə 
ordusunu darmadağın etdilər. Babəkilər IX əsr 20-ci illərin əvvəl-
lərində düşməni məğlub edərək, Süniki, Ərsak, Bərdəni, Beyləqanı, 
Qarabağı, Arranın bir sıra əyalət və şəhərlərini azad etdilər. Babəkin 
əsas tərəfdarları Z.Bünyadovun qənaətinə görə, ermənilərdən fərqli 
olaraq, alban knyazları idi. IX  əsrin 20-ci illərinin sonuna doğru 
azadlıq müharibəsi genişlənərək Xilafəti sarsıtdı. Göndərilən güclü 
ərəb ordusu 2 il hazırlıqdan sonra 829-cu il iyunun 3-də Həşdadsər 
dağında xürrəmilərlə  həlledici savaşi başladı (2, s. 269).  Məqsəd 
Bəzz qalasını ələ keçirmək idi. 150 minlik ərəb ordusundan 30 min 
nəfəri məhv edildi. Xəlifənin sevimli sərkərdəsi Məhəmməd əl-Tusi 
öldürüldü. Sonrakı il xürrəmilər Həmədan  şəhərini tutdular. Bu, 
ərəb orduları üzərində 5-ci qələbə idi. IX əsrin 30-cu illərinin əv-
vəllərində azadlıq müharibəsinin uğurlu dövrü idi. Ərəblər Babək-
dən qorxmağa başladılar.  833-cü ilin sonunda  Həmədan  şəhəri 
yaxınlığında şiddətli döyüş başladı (8, s. 264).  Xürrəmilər ilk dəfə 
ağır məğlubiyyətə uğradılar. Onların itkisi 60 mindən 100 minə qə-
dər idi. Xəlifə Bizansla müharibəni dayandırdı. Dövlətin fəaliyyə-
tini, bütün ordunu, maddi və hərbi sursatı Babəkilərə qarşı yönəltdi. 
Yollar sahmana salındı, yollarda keşikçi məntəqələri yaradıldı. Or-
duya göndərilən ərzağın, silahın və pulun çatdırılması üçün tədbirlər 
görüldü. Orduda intizam möhkəmləndirildi.  835-ci ildə Afşin adlı 
məşhur sərkərdə xürrəmilərə qarşı vuruşan orduya baş komandan 
təyin edildi. O, türk mənşəli idi. Öz qərargahını xürrəmilərin isteh-
kamına yaxın olan Bərzəndə köçürdü və əks kəşfiyyatı gücləndirdi. 
Kəşfiyyat məlumatı toplamaq, xürrəmilər arasında təfriqə salmaq, 
onların ən yaxşı sərkərdələrini aradan götürmək gündəlik işə çevril-
di.  İsma  Əl-Kürdi, Tarxan və b. aradan götürülməsi Babəkə  ağır 
zərbə oldu. Xürrəmilər də  tədbirli fəaliyyət göstərirdilər. Lakin 
azadlıq müharibəsinin illərlə uzanması  və geniş  əraziləri  əhatə et-
məsi ona rəhbərliyi çətinləşdirirdi. İtkilər az deyildi, adamlar uzun 
sürən müharibədən yorulmuşdular. Bu düşmənin diqqətini cəlb edir-
di. Düşmənə isə müntəzəm olaraq yeni qüvvələr gəlirdi. Afşinin 
tədbirlərindən qorxuya düşən yerli iri feodallar, Babəkin sadiq 

 
56
tərəfdarları və müttəfiqləri Səhl İbn Sumbat, İbn Bəis, Əbu Musa və 
b. tədricən ondan uzaqlaşdılar. Afşin hərbi təcrübəyə malik sər-
kərdə,  İranın və Azərbaycanın hakimi, səbrli və  tədbirli idi. Hətta 
Babəkin casuslarını da öz tərəfinə çəkirdi. 2 il özünə lazım olan mə-
lumatı topladıqdan sonra həlledici döyüşə hazırlaşdı. Müharibə 
uzandıqca qüvvələr nisbətindəki fərq  ərəblərin xeyrinə  dəyişirdi. 
Buna baxmayaraq, xürrəmilər  836-cı ildə  Həşdadsər dağı yaxın-
lığında döyüşdə  qələbə çaldılar (2, s. 273).  Ərəb sərkərdəsi Buğa 
döyüş meydanından qaçdı.  837-ci ildə  xəlifə Afşinin köməyinə 2 
böyük ordu və 30 milyon dirhəm pul göndərdi. Həmin ilin yayında 
Afşinin qoşunu Bəzz qalasını mühasirəyə aldı. Afşin qan tökül-
məsin deyə əvvəl Babəkə sülh təklif etdi, bağışlanması haqqda xəli-
fədən fərman alacağını dedi. Bu hər 2 tərəf üçün sərfəli idi. Xəli-
fənin məqsədi Babək kimi sərkərdəni öz tərəfinə çəkib Bizansa qar-
şı müharibədə istifadə etmək idi. Lakin Babək  əqidəsindən dön-
məyərək, bu təklifləri xəyanət kimi qiymətləndirdi. Son döyüş 837-
ci il avqustun 26-da başlandı. Babəkin müttəfiqi Bizans im-
peratorunun 100 minlik ordusunun arxadan ərəblərə zərbə endirmək 
cəhdi Bəzz qalasını xilas edə bilmədi. Afşin özü Babəkin sarayına 
baxan dağın üstündə qurduğu çadırda savaşı izləyirdi. Bəzz qala-
sının müdafiəsinə Babəkin etibarlı sərkərdəsi Adin (Aydın) başçılıq 
edirdi. Xürrəmilərin qeyri-adi igidliyi ərəbləri heyrətə  gətirmişdi. 
Ərəblərdən 100 min nəfər, xürrəmilərdən 80 min nəfər həlak oldu 
(8, s. 266-267).  Ərəblər Afşinin göstərişi ilə  Bəzz qalasını 3 gün 
yandırdılar, 8 minə yaxın  əsir götürdülər. Onların içərisində Ba-
bəkin ailə üzvləri və yaxın qohumları da var idi. Babək Arazdan ke-
çib Arrana gəldi. Onun məqsədi Bizans imperatorunun yanına get-
mək, yeni ordu toprayıb müharibəni davam etmək idi. Afşin Ba-
bəkin bağışlanması haqda xəlifədən məktub aldı, lakin Babək yenə 
də fikrindən dönmədi. Belə olduqda xəlifə onu diri tutub təhvil 
verənə 2 milyon dirhəm mükafat verəcəyini bəyan etdi. Babək 
Bazarçayın sol sahilində  Şəki qalasında keçmiş müttəfiqi Səhl  İbn 
Sumbatla qarşılaşdı. Sumbat Babəki aldadıb öz mülkünə gətirərək, 
onun təhlükəsizliyinə  təminat verdi, sonra da xəyanət yolu ilə onu 
ərəblərə təhvil verdi. Babəki Afşinin Bərzənddəki düşərgəsinə gətir-

 
57 
dilər. Sentyabrın 15-də onu Samirəyə apardılar. 838-ci il yanvarın 
4-də onlar Samirəyə yetişdilər. Xəlifə Mötəsimin  əmri ilə Babək 
martın 14-də edam edildi (9, s. 132).  Cəllad əvvəlcə onun dirsək-
dən qollarını, qıçlarını, sonra isə başını  kəsdi. Heç kəs onun inil-
tisini eşitmədi. Cəllad onun sağ ə

 
58
Azərbaycan tacirləri təkcə Xilafətə tabe olan ölkələrlə deyil, 
həm də başqaları ilə ticarət əlaqələri saxlayırdılar. Çoxsaylı tacirləri 
Azərbaycana təkcə malların bolluğu, gözəlliyi, alverin rəvan getmə-
si deyil, həm də ucuzluq cəlb edirdi. Azərbaycan şəhərləri Xilafətlə 
Şimal-Şərqi Avropa və Asiya ölkələri arasında ticarətdə vasitəçilik 
edirdi. Daxili və dünya bazarlarındakı ticarətdən Azərbaycan tacir-
ləri xeyli mənfəət əldə edir və gəlirin bir hissəsini dövlətin xəzinə-
sinə verirdilər.  Ərəblər Bizansın Qara dənizdən keçən  əsas ticarət 
yolunun istiqamətini dəyişərək, onu Şərqə-Xəzər dənizi tərəfə ke-
çirtdilər. Ərəblərin Ön Qafqazdakı bütün ticarət yollarının kəsişdiyi 
Bərdə Şimalla tranzit ticarətinin mərkəzinə çevrildi. 
Erkən Orta əsrlərdə (VII-IX) Xilafətdə və ona tabe olan öl-
kələrdə sosial-iqtisadi, siyasi və  mədəni sahələrdə baş verən dəyi-
şikliklər öz əksini mədəniyyətdə  də tapırdı. Ümumi islam mədə-
niyyətinin zənginləşməsində Xilafətə tabe olan bütün xalqların az 
və ya çox dərəcədə payı var idi. Kargüzarlıq işlərinin  ərəb dilində 
aparılması Xilafətin inzibati və dövlət idarələrində çalışan azərbay-
canlı  məmurları  məcbur edirdilər ki, ərəb dilini mükəmməl öyrən-
sinlər. Ona görə  də  tədricən milli-etnik sərhədlər zəifləyirdi. Dini 
mənsubiyyət əsas amilə çevrilirdi. Azərbaycandan onlarla istedadlı 
gənc Ərəb Şərqinin mədəniyyət mərkəzlərinə təhsil almağa gedirdi. 
Azərbaycanın Ərdəbil, Marağa, Təbriz, Şamaxı və s. iri şəhərlərində 
təhsil ocaqları, kitabxanalar, məscidlər, əzəmətli abidələr yaranmaq-
da və inkişaf etməkdə idi. VII-IX  əsrlərdə Azərbaycanda  ədəbiy-
yat, hüquqşünaslıq, təbiətşünaslıq, riyaziyyat, astronomiya, maddi 
mədəniyyət, elm və fəlsəfi fikir, tarix, memarlıq və şəhərsalma və s. 
inkişaf etməkdə idi. “Albanların tarixi” əsərinin müəllifi Musa 
Kalankatlı Alban hakimi Cavanşirin müasiri idi. Əsər 3 hissədən 
ibarət idi: I kitab Bibliya tarixindən başlayır və IV fəsildən baş-
layaraq Albaniyanın real tarixinin şərhi verilir. II kitab VI əsrin or-
talarından VIII əsrin  əvvəllərinə  qədər baş verən hadisələrlə 
tamamlanır. III kitabda ərəblərin tarix səhnəsinə  çıxması, Cənubi 
Qafqaza hücumları  və bu ərazilərə sahib olmalarından bəhs edilir. 
Kitab X əsr hadisələrinin şərhi ilə başa çatır. “Kitabi-Dədə Qorqud” 
dastanı Xilafətin hakimiyyəti dövründə formalaşıb başa çatmışdır. 

 
59 
Bu qəhrəmanlıq epopeyası  IX  əsrin  əvvəllərində  ərəb dilinə  tər-
cümə edildi və İslam mədəniyyətinin dəyərli incisinə çevrildi. Azər-
baycanın ilk ərəbdilli  şair və yazıçılarının yaradıcılığı  VII-VIII 
əsrlərə  təsadüf edilir: Dəvdək, Musa Şəhavət,  İsmayıl ibn Yaşar, 
onun oğlu Məhəmməd və b. Bu dövrdə  şəhərlərin hamısı qala di-
varları ilə əhatə edilmişdir. Şəhərlərdə saxsı borular vasitəsilə su şə-
bəkəsi və kanalizasiya qurğuları yaradılırdı.  İnşaat sənətinin yeni 
xüsusiyyəti bişmiş kərpic hörgü texnikasının təkmilləşdirilməsi idi. 
Azərbaycan memarlığında günbəzli tikililər VIII  əsrə  qədər geniş 
yayılmışdı. Bərdə  şəhəri yaxınlığında Tərtər çayı üzərində çaylaq 
daşından hörülmüş körpü və Qazaxda Əskipara kəndi yaxınlığın-
dakı dağda monastr kompleksi Xilafət dövrü memarlığının ən səciy-
yəvi nümunələridir. 
 
4.  Azərbaycan xalqının və dilinin təşəkkülü 
 
Hər bir xalqın formalaşması  zəruri olan şərtlər bunlar dır: 
dil,  ərazi bütövlüyü, mədəniyyət vahidliyi, məhəlli iqtisadi əla-
qələr ümumiliyi. Bu şərtlərin təşəkkül tapması üçün əsrlər lazım 
gəlir. Xalqın və onun dilinin təşəkkülündə mühüm amillərdən biri 
ərazi birliyidir. Azərbaycanın sərhədləri Cənubda Zəncan-Qəzvin 
bölgələri daxil olmaqla Qızılüzən çayından başlayıb  Şimalda  əzə-
mətli Qafqazın dağlarına qədər uzanıb Dərbəndi də  əhatə edirdi. 
Şərqdə  Xəzər dənizinə, Qərbdə Gürcüstan Respublikasına qədər 
olan  ərazilər, cənub-qərbdə isə  Oğuz yurdu İrəvan  şəhəri daxil ol-
maqla indiki Ermənistanın xeyli hissəsini  əhatə edirdi. Qədim 
etnosların etnik mənsubiyyətini sübut edən əsas amillərdən biri dil 
sayılır. Azərbaycan xalqı əsasən bu ərazinin yerli etnik qrupları olan 
türk etnoslarından, həmçinin qonşu ölkələrdən gəlib burada məs-
kunlaşan türkdilli digər einosların qaynayıb-qarışmasından  əmələ 
gəlmişdir. Türk etnoslarının yaşadığı  ərazinin sərhədləri qərbdə 
Anadoludan, Egey dənizindən başlamış şərqdə Çin sərhədlərinə qə-
dər uzanırdı. Azərbaycanda yaşayan türkdilli etnoslar: kimmerlər, 
skitlər, massaqetlər, saklar, xəzərlər, qıpçaklar və s. idi. Bunları 
birləşdirən ümumi cəhətlər: eyni ideologiyanın təsiri altında olması 

 
60
(müxtəlif dövrlərdə onlar bütpərəstliyin, atəşpərəstliyin, xristian-
lığın və İslamın ayələrini icra etməli idilər), tabe olduqları imperi-
yanın milli əsarətinə qarşı birgə mübarizə aparmaları, yadelli işğal-
çılara qaşı birlikdə müqavimət göstərmələri. Bir-birini əvəz edən 
Sasani və Ərəb imperiyaları dövründə qonşu ölkələrin etnosları ilə 
iqtisadi və mədəni əlaqələr yaranırdı. Eyni imperiyanın tabeliyində 
olduğundan həmin imperiyanın qanunları ilə idarə olunurdular. Ver-
gi verir, mükəlləfiyyətləri yerinə yetirirdilər. Bu dövrdə türklərin 
güclü axını olmuşdu. Yeni gələnlər yerli türklərlə birləşirdi. Farslar 
və ərəblər isə öz dillərini itirir və yerli əhaliyə qaynayıb-qarışırdılar. 
Eramızın III-IV əsrlərində  Cənubi Qafqaz və bütünlükdə 
Azərbaycanın Sasani, Bizans, Türk Xaqanlığı və Xilafətin arasında 
gedən müharibələr nəticəsində inkişafı  ləngidilirdi. Xristianlığın 
təbliği xalqımızın formalaşmasına mənfi təsir edən amillərdən idi. 
Təkallahlı dinlərə sitayiş edənləri müsəlmanlaşdırmaq islamın prin-
siplərinə zidd olduğu  ərəb işğalları dövründə Albaniyanın xristian 
əhalisi islam dininin təsir dairəsindən kənarda qaldı. Elə o vaxtdan 
erməni və gürcü kilsələri Albaniyanın qərbində yaşayan əhalini öz 
dini-siyasi tə
‰DPÂðUÐ%
lə

 
61 
 
V FƏSİL 
AZƏRBAYCAN İNTİBAH DÖVRÜNDƏ.  
ELM VƏ MƏDƏNİYYƏTİN ÇİÇƏKLƏNMƏSİ 
 
Plan: 
1. Azərbaycanın IX-XI əsr feodal dövlətlərı. 
2. Славйанларын Азярбайcана басгынлары. 
3. Səlcuq türklərinin Azərbaycanda hökmranlığı. 
4. Şirvanşahlar və Atabəylər dövlətləri. 
5. IX-XII əsrlərdə Azərbaycanda sosial-iqtisadi vəziyyət və 
mədəniyyət. 
 
1.  Azərbaycanın IX-XI əsr feodal dövlətlərı 
 
IX  əsrdə Xilafət zəifləmişdi. Feodal münasibətlərinin möh-
kəmlənməsi nəticəsində iri feodalların mövqeyi qüvvətlənmiş, əya-
lət hakimlərinin müstəqilliyi artmış, feodal zülmünə qarşı mübarizə 
və işğal olunmuş torpaqlarda azadlıq hərəkatları geniş vüsət almış-
dır.  İmperiyanın ucqarlarında xırda feodal dövlətləri-əmirliklər ya-
ranırdı. Bunları  sərkərdələr-keçmiş  ərəb canişinləri idarə edirdilər. 
Zaman keçdikcə özlərinin ərəb mənşəyini itirir, yerli xalqlarla qarı-
şırdılar. Abbasilər xilafətinin dağılırması  şəraitində Azərbaycanın 
ayrı-ayrı vilayətlərini idarə edən müxtəlif feodal sülalələri tərə-
findən bir sıra yerli dövlətlər yaradıldı. 600 ilə  qədər davam edən 
Sasani və  Ərəb  əsarətindən sonra yaranan yerli dövlətlər-Şirvan-
şahlar, Sacilər, Salarilər, Rəvvadilər,  Şəddadilər dövlətçilik  ənənə-
lərinin dirçəlişi idi. İslam dini bütün Azərbaycan əhalisinin, türk və 
qeyri-türk etnik qrupların vahid qüvvə ilə birləşməsində mütərəqqi 
rol oynadı. Bununla belə, ölkədə uzunmüddətli sabitlik yarada 
bilinməməsi feodal dağınıqlığı  və ara müharibələrlə  nəticələnirdi. 
Bir-biri ilə düşmənçilik edən Azərbaycan hakimləri çox vaxt xarici 
qüvvələri köməyə çağırırdılar. Bundan istifadə edən yadellilər 
Azərbaycanda möhkəmlənməyə və onun sərvətlərini çapıb-talamağa 

 
62
çalışırdılar. Belə bir şəraitdə vahid Azərbaycan dövlətini yaratmaq 
nə qədər zəruri olduğu aydın idi. 
Şirvanşahlar dövləti.  Şirvan  əvvəllər Azərbaycanın  şimal-
şərqində kiçik bir vilayət idi. Dərbənddən Kür çayına doğru Xəzər 
dənizi sahillərindəki Azərbaycan torpaqlarını əhatə edirdi. Mərkəzi 
Şirvan  şəhəri idi. Şirvanşahlar dövlətini Məzyədilər-bəzən Seyba-
nilər və ya Yezidilər sülaləsi idarə edirdi. Məzyədilərin görkəmli 
nümayəndəsi olan Yezid ibn Məzyəd xəlifə Harun ər-Rəşid (786-
809) zamanı  Cənubi Qafqaz vilayətinin, o cümlədən  Şirvanın ha-
kimi idi. O, xilafətə dayaq məqsədilə Azərbaycana köçürtdükləri 
Rəbiə tayfasından idi. Misir və Suriyadan köçürülən ərəblər, əsasən, 
Aran, Şirvan və Dərbənddə yurd salmışdılar. Yezidin özü də burada 
çoxlu torpaq ələ keçirmişdi. Məzyədilər ilk dəfə Aranda paytaxtı 
Bərdə olan yarımmüstəqil feodal dövləti-əmirlik yaratmışdılar. Ye-
zid ibn Məzyəd  Şirvan valisi kimi Aran, Şirvan, Dərbənd və 
Ermənistanı idarə edirdi. O, 801-ci ildə  Bərdədə ölmüş  və burada 
dəfn olunmuşdur. Sonra növbə ilə onun oğulları Əsəd, Xalid və Mə-
həmməd Cənubi Qafqaz valisi təyin edildilər. 859-cu ildə Məhəm-
məd ibn Yezid qədim Gəncəni bərpa etdirib öz iqamətgahını bura 
köçürdü. Zaman keçdikcə ərəb Məzyədilər nəsli yerli əhali ilə qay-
nayıb qarışdılar (10, s. 205). IX əsrin sonlarında Aran, Bərdə Sa-
cilərin əlinə keçdiyindən məzyədilərin nümayəndələri Şirvana köç-
dülər, türkləşməkdə olan ərəb nəsilləri Şirvanda cəmləşdilər. Məz-
yədilər sülaləsi də özünün ərəb mənşəyini itirdi. 861-ci ildə  Məz-
yədilər sülaləsindən Heysam ibn Xalid Şirvanı müstəqil elan etdi və 
Şirvanşah titulunu qəbul etdi (2, s. 326). 917-ci ildə qonşu Lahi-
canşahlıq  Şirvanşahlar dövlətinə birləşdirildi. Bununla əlaqədar 
918-ci ildə Şirvanşah Əbu Tahir (917-948) hərbi-strateji baxımdan 
Şamaxını bərpa edib paytaxtı bura köçürdü və Yezidiyyə adlandırdı. 
Şirvanşahın qoşunları  Qəbələ (981-982), Bərdə (982) və  Şirvanı 
(983) ələ keçirdilər. Strateji əhəmiyyətə malik olan Dərbənd əmir-
liyi də 988-ci ildə Şirvanşahlar dövlətinə birləşdirildi. Türklərin ya-
şadığı “Dəmir qapı” adlandırılan Dərbənd Azərbaycanın  ən qədim 
vilayətlərindən biri idi. Şirvanşahlar Dərbənd səddini və  şəhərin 

 
63 
qala divarlarını  təmir etdirib möhkəmləndirdi. Dərbənddən sonra 
Xursan və Tabasaran, Şəki və Sənariyə Şivarşahlar dövlətinə qatıl-
dı. 
Sacilər dövləti.  Sacilər dövlətini türk sülaləsi olan Sacilər 
(879-941) yaratmışlar. Sacilər mənşəcə  Mərkəzi Asiyanın  Əşrusən 
(Usruşana) vilayətinin qədim türk nəsillərindən idilər (9, s. 137). 
Ərəb ordusunun məşhur sərkərdələri-Afşin Heydər ibn Kavus bu 
nəsildəndir. Xilafət-Bizans sərhədlərini möhkəmləndirmək üçün 
Mərkəzi Asiyadan Azərbaycana və Şərqi Anadoluya çoxlu türk tay-
faları köçürülürdü. Türklər Xilafət ordusunda mühüm qüvvə idilər. 
Sacilər sülaləsinin banisi Əbu Sac Divdad da Xilafət ordusunun 
sərkərdəsi idi. Dövlətə xidmətlərinə görə Azərbaycan mülk olaraq 
Sacilərə verilmişdi. Sacilər ildə xilafətin xəzinəsinə 120 min dinar 
xərac göndərirdi. Onun oğulları  Məhhəmməd və Yusif ibn Sac da 
xilafətin sərkərdələrindən idi. Sacilərin hakimiyyti dövründə  (879-
941) Azərbaycanın cənub rayonları müstəqil dövlətə çevrilmişdi. 
Hələ  IX  əsrin sonlarında (898-900)  Məhəmməd ibn Əbu Sacın 
adına pul kəsilirdi. Yusif ibn Sacın dövründə Sacilər dövləti daha da 
qüvvətləndi (8, s. 277). 912-ci ildən etibarən Xilafət xəzinəsinə 
xərac göndərilməsi dayandırıldı. Yusif ibn Sac Ermənistan  ərazi-
sini, Tiflis və Kaxetiyanı  ələ keçirdi, Şivanşahlar dövlətini də öz-
lərinə tabe etdilər. Beləliklə, Azərbaycan Sacilər dövləti X əsrin əv-
vəlləri üçün Zəncandan Dərbəndə qədər bütün Azərbaycan torpaq-
larını  əhatə edirdi. Şərq sərhədləri Xəzər dənizi sahillərindən baş-
lanır, qərb sərhədləri İrəvan yanındakı Ani və Dəbil (Dvin) şəhərinə 
qədər uzanıb gedirdi. Yusif ibn Sac Dərbənd səddini təmir etdirdi. 
Onun adına Bərdə, Marağa və Ərdəbildə pullar kəsilməsi müstəqil 
bir dövlət olduğunu sübut edirdi. Dövlətin paytaxtı əvvəllər Marağa, 
sonra isə Ərdəbil şəhəri idi. IX əsrin 80-ci illərindən-X əsrin 40-cı 
illərədək, yəni yarım  əsrdən çox bir tarixi dövr ərzində bütün 
Azərbaycan torpaqlarının vahid Azərbaycan türk dövlətinin-Sacilər 
dövlətinin tərkibində olması bütün ölkə miqyasında iqtisadi və mə-
dəni əlaqələrin daha da dərinləşməsinə, etnik fərqlərin aradan qalx-

 
64
masına, vahid Azərbaycan türk xalqının formalaşması prosesinin 
sürətlənməsinə müsbət təsir göstərdi. 
Salarilər dövləti.  Feodal qruplar arasındakı  çəkişmədən 
istifadə edən Deyləm (Gilan) hakimi Mərzban ibn Məhəmməd 
941/942-ci ildə axırıncı Saci hökmdarı Deysəmə qalib gəlib, 
ölkənin paytaxtı  Ərdəbili  ələ keçirdi. Mərzban ibn Məhəmməd 
(941-957) Salarilər (941/942-981) sülaləsindən idi. Paytaxt Ərdəbil 
şəhəri idi. Salarilər dövləti  şimaldan Dərbənd keçidindən başla-
yaraq, cənubda Dəclə və Fərat çaylarının yaxınlarına qədər, şərqdə 
Gilan da daxil olmaqla Xəzər sahillərindən, qərbdə Ermənistan və 
Şərqi Gürcüstan da daxil olmaqla geniş  əraziləri  əhatə edən bir 
dövlətə çevrildi. Salarilərin hakimiyyəti dövründə Xəzər dənizində 
Azərbaycanın ticarət gəmiləri üzməyə başladı. Azərbaycanın Yaxın 
və Orta Şərqdə iqtisadi və hərbi-siyasi rolu daha da artdı. Müxtəlif 
etnik qrupların Azərbaycan xalqı ilə qaynayıb-qarışması sürətləndi. 
Lakin, Mərzban ibn Məhəmmədin ölümündən sonra onun oğulları 
ilə qardaşı Vəhsudan arasında hakimiyyət uğrunda gedən ara müha-
ribələri, feodal hərc-mərcliyi, Xəzəryanı Azərbaycan vilayətlərinin 
tez-tez slavyanların basqınlarına məruz qalması, xüsusilə  943/944-
cü ildə Bərdənin qarət olunması (2, s. 364), şəhər əhalisinə dəhşətli 
divan tutulması  981-ci ildə  Salarilər dövlətinin süqutunu daha da 
sürətləndirdi. 
Rəvvadilər dövləti.  İri Azərbaycan feodallarından biri-Təb-
riz, Marağa və  Əhər hakimi Əbülhica 981-ci ildə axırıncı Salari 
hökmdarı  İbrahim ibn Mərzbanı (962-981) taxtdan salıb yeni 
Azərbaycan dövlətinin-Rəvvadilər dövlətinin  əsasını qoydu (8, s. 
284). Bu feodal sülaləsinin soykökü qədim  ərəb-Əzdilər nəslinə 
bağlanırdı. Bu nəslin banisi əslən yəmənli olan ər-Rəvvad  əl-Əzdi 
idi. Rəvvadi əmirliyi zaman-zaman müstəqilləşib, Azərbaycanın bü-
tün cənub torpaqlarını öz nəzarəti altında saxlayırdı. Bundan başqa, 
Rəvvadilər Muğan hakimiyyətini də asılı vəziyyətə saldılar. 1028-ci 
ildə Mahmud Qəznəvinin ona qarşı qiyam qaldıran Xorasan oğuz-
larına vurduğu ağır zərbədən sonra təqribən 2000 oğuz ailəsi Azər-
baycana qaçdı və Rəvvadi hökmdarı Vəhsudanın (1020-1059) ica-

 
65 
zəsi ilə burada yaşadılar (10, s. 209). Rəvvadilər dövlətinin pay-
taxtını  Ərdəbildən Təbrizə köçürdülər. Çünki Təbriz bütün Azər-
baycan torpaqlarının iqtisadi, siyasi və mədəni baxımdan birləşdiril-
məsi üçün çox əlverişli coğrafi mövqedə yerləşmişdi.  Şərq ölkə-
lərini Aralıq dəniz və Qara dəniz sahillərilə, həmçinin Dərbənd 
keçidi vasitəsilə Volqa boyu və Şərqi Avropa ilə birləşdirən beynəl-
xalq karvan yollarının qovşağında yerləşən Təbriz Rəvvadilərin 
hakimiyyəti illərində daha da böyüdü və abadlaşdı. 
Şəddadilər dövləti.  Şəddadilər  əvvəl Dəbil (Dvin) ətrafında 
yaşayırdılar. 951-ci ildə mənşəcə müsəlman kürdlərindən olan Mə-
həmməd ibn Şəddad Salarilər dövlətini ələ keçirib Dəbil əmirliyini 
yaratmışdı. Şəddadilər 971-ci ildə Gəncəni ələ keçirərək Şəddadilər 
dövlətinin  əsasını qoydular (2, s. 377-378), Bərdə,  Şəmkir və s. 
Azərbaycan torpaqlarında möhkəmləndilər.  Fəzl ibn Məhəmməd 
(985-1030)  Gəncə  ətrafındakı bütün xırda feodal mülklərini ləğv 
etdi, mərkəzi hakimiyyəti gücləndirdi. Ata-baba mülkləri olan Də-
bili də öz dövlətinə birləşdirdi, erməni hakimi Şəddadilər dövlətinə 
bac verməyə məcbur oldu. Onun hakimiyyəti dövründə hərbi məq-
sədlə Araz çayı üzərində salınan Xudafərin körpüsü (1027) Azər-
baycanın  şimal və  cənub  əraziləri arasında iqtisadi və  mədəni rol 
oynadı (10, s. 209). Şəddadilərlə  Şirvanşahlar arasında sıx  əlaqə 
yaranmışdı, onların qohumluq münasibətləri var idi. Şəddadilər 
Azərbaycanın cənubunda hökmranlıq edən Rəvvadilərlə  və Tiflis 
əmiri Əbül-fəzl Cəfər ibn Əli ilə də dostluq münasibətləri saxlayır-
dılar. Dəbili ələ keçirməyə çalışan Bizans-erməni qoşunlarına oğuz 
tayfalarının köməyi ilə  Şəddadilər ağır zərbə vurdular (1037). 
1038-ci ildə Bizans və gürcü feodallarının birləşmiş qüvvələrinin 
Tiflis müsəlman əmirliyini aradan qaldırmaq cəhdi də oğuzların fəal 
iştirakı ilə baş tutmadı.  Şəddadilər dövləti  Əbüləsvar  Şavurun 
(1049-1067) dövründə daha da gücləndi. Gürcüstanla və onun müt-
təfiqi olan Şirvanşahlar dövləti ilə müharibələr aparılırdı. Gürcü çarı 
IV Baqrat Şəddadilər dövlətinin qüvvətlənməsindən qorxaraq alan-
larla ittifaqa girib, 1062-ci ildə onların Dəryal keçidindən Gürcüstan 
vasitəsilə Azərbaycana hücum etməsinə  şərait yaratdı.  Şavur  Gən-

 
66