İradə nuriyeva

Təbriz, Sərab, Marağa və onların qərbində yerləşən digər 
torpaqlar Osmanlı hakimiyyəti altına düşdü.  Xalxal,  Ərdəbil, 
Qaracadağ və Lənkəran Səfəvilərin əlində qaldı. Azərbaycan tor-
paqları ilə yanaşı, Səfəvi imperatorluğuna daxil olan Şərqi Gür-
cüstan, habelə  İranın qərb vilayətləri  də  Osmanlı imperator-
luğunun tərkibinə qatıldı.  Azərbaycanın cənub-şərq vilayətləri 
Qəzvinə tabe idi. Ərdəbil xüsusi idarəetmə hüququ daşıyırdı. 1593-
cü ildən  qızılbaşlara tabe edilən Azərbaycanın-Zəncan, Xalxal, 
Ərdəbil, Qaracadağ, Qızılağac, Lənkəran vilayətləri, Qızılüzən 
və Kür çayları arasında yerləşən geniş ərazi vahid Azərbaycan 
bəylərbəyiliyində birləşdirildi.  1595-ci ilə  qədər  bəylərbəyiliyin 
qoşunu 10 min idi və Azərbaycan qoşunu adlanırdı. XVI əsrin so-
nuna yaxın Səfəvi dövlətinin qarşısında 3 vacib məsələ dururdu: 
1)  şimal-şərq sərhədlərinin təhlükəsizliyini təmin etmək üçün 
Şeybanilər dövlətini  əzmək və Xorasanı geri almaq; 2) 1578-
1590-cı illərin müharibələrində Osmanlılar tərəfindən işğal 
olunmuş Azərbaycan torpaqlarını geri qaytarmaq; 3) İran kör-
fəzində Portuqaliyanın hegemonluğuna son qoymaq və Hind 
okeanına çıxış  əldə etmək. I Şah Abbas 1599-cu ildə  Şeybaniləri 
məğlub etdi və Xorasanı yenidən Səfəvi dövlətinin tərkibinə qay-
tardı, öz təsirini Mavəraənnəhrə yaydı. Avropa dövlətləri Səfəvi-
lərin Osmanlı imperatoluğu ilə toqquşmasına maraq göstərirdilər. 
Osmanlıların Azərbaycandan çıxarılmasında Rusiya da maraqlı idi. 
Çünki Osmanlılar Azərbaycanın Xəzəryanı bölgələrini  əldə sax-
layır, bu da Volqa-Xəzər yolu ilə ticarətdə müəyyən əngəl törədirdi. 
1603-cü il sentyabrın 14-də I Şah Abas Azərbaycana yürüşə 
başladı. 1603-cü il oktyabrın 21-də Təbriz tutuldu. Səfəvi ordusu 

 
129 
Azərbaycanın şimalına irəlilədi. Ordubad əhalisi üsyan qaldırmışdı. 
Ordubadlı Hacı  Qəssab  şahın göstərişi ilə,  əhalinin köməyi ilə 
Ordubad qalasını tutdu. Culfa və Naxçıvan tutulduqdan sonra 
1603-cü ilin noyabrında İrəvan qalası mühasirəyə alındı və 1604-
cü ilin avqustunda tutuldu. İrəvanın idarə edilməsi Əmirgünə xan 
Qacara, Naxçıvan isə Maqsud Sultan Kəngərliyə tapşırıldı. I Şah 
Abbas Osmanlı qoşununa qarşı  ənənəvi “yandırılmış torpaq” 
taktikasını  tətbiq etdi: Arazın sol sahili dağıdıldı,  əhali köçürüldü, 
daşınması mümkün olmayan hər  şey məhv edildi. Bununla da 
Cənubi Qafqazda yaşayan  əhalinin köçürülməsinə başlandı.  Əhali 
zorla  İsfahana, Mazandarana və b. vilayətlərə köçürüldü. Bu kö-
çürmə “böyük sürgün” adını aldı (3, s. 279-280). Şahın  əmri ilə 
yaşayış  məntəqələri dağıdıldı. Culfa tranzit ticarət yolundan Av-
ropaya gedən karvan yolu Osmanlı imperatorluğundan keçirdi. Ona 
görə də I Şah Abbas Avropa-Asiya ipək ticarəti yolunu cənuba, 
İran körfəzi limanlarına köçürmək və  qızılbaş ipəyini Afrika 
ətrafından dənizlə Avropaya daşımağı  qərara aldı. Məhz  İran-
ingilis tacirlərinin mənafeyi üçün Culfanın  əhalsini  İsfahana, 
Naxçıvan  əhalisi isə  Dizağa (Qarabağa) köçürüldü. Naxçıvan və 
İrəvan talan edildiyindən, Osmanlı qoşunu qışlamaq üçün Vana qa-
yıtmağa məcbur oldu. 1605-ci ilin yazında Şirvanın xeyli hissəsini 
Səfəvi və gürcü birləşmiş qüvvələri tutdu. I Şah Abbas Vanda olan 
türk qüvvələrini dəf etmək üçün Təbrizdə yeni qala tikdirdi. 1605-ci 
ildə Allahverdi xanın başçılığı ilə Vana 30 minlik qoşun göndərdi. 
Osmanlılar darmadağın edildilər. I Şah Abbas yeni hücumlarını dəf 
etmək üçün onların yolu üzərindəki bütün yaşayış  məntəqələrinin 
dağıdılmasını, sakinlərinin uzağa köçürülməsini,  ərzağın, alafın, 
yanacağın yandırılmasını əmr etdi. Osmanlı paşası Ciqaloğlu II dəfə 
Azərbaycana daxil oldu. 1605-ci ilin noyabrındakı döyüşdə sayca 
üstün olan Osmanlılar məğlub oldular. I Şah  Abbas 1605-1606-cı 
ilin sərt qışında Gəncəni 4 ay mühasirədə saxladıqdan sonra 1606-
cı ilin iyununda Gəncə tutuldu. Müharibələr nəticəsində  əkib-
becərmək mümkün deyildi və I Şah Abbas qoşunu  ərzaqla təmin 
etmək üçün Qarabağa başqa yerlərdən 20 min xalvar (7 min ton) 

 
130
taxıl gətirilməsi barədə  fərman verdi. I Şah Abbas sülh yolu ilə 
Şamaxını  təhvil verməyi təklif etdi, lakin rədd edildi. 1607-ci ilin 
iyununda  Şirvan azad edildi, Zülfüqar xan Şirvana, Çıraq Sultan 
Ustaclı isə Dərbənd və Şabrana hakim təyin edildi. 
Səfəvi-Osmanlı müharibələrinin nəticələri. 1607-ci ilin 
yanvarında Bakıda üsyan baş verdi. Şah bu münasibətlə osman-
lılardan ələ keçirdiyi qənimətləri üsyançılara verdi. 1607-ci il mar-
tın  əvvəllərində  Dərbənd qalası  əhali tərəfindən tutuldu və  Şah 
onları bütün vergilərdən azad etdi. Beləliklə,  1603-1612-ci illərin 
Səfəvi-Osmanlı müharibələrinin I mərhələsi Səfəvilərin tam 
qələbəsi ilə başa çatdı.  Bütün Azərbaycan,  Şərqi Gürcüstan, 
qismən də Dağıstan yenidən Səfəvi dövlətinin tərki binə qatıldı. 
1612-ci il oktyabrın 17-də  Sərab  şəhərində Osmanlı dövləti ilə 
müqavilə bağlandı-1555-ci ilin sülhü bərpa edildi. Lakin osman-
lılar bir sıra  şərtlər irəli sürdülər-Səfəvilər rusların tikdiyi Terek 
(Tərki) qalasının dağıdılması barədə sultanın  əmrinə mane 
olmamalı idilər. Bu Səfəvi və Rusiya ittifaqına mane olmaq üçün 
irəli sürülürdü. Osmanlı dövləti Azərbaycanın,  Şərqi Gürcüs-
tanın, habelə Şərqi Anadolunun Səfəvi dövlətinə mənsub olma-
sını  rəsmən tanıdı. Tezliklə 1612-ci il sülhü pozuldu. Şah Abbas 
1613-cü ilin oktyabrında Azərbaycanın  şimal vilayətlərinə  və 
Gürcüstana yürüşə başladı. Sultan I Əhməd 1612-ci il müqaviləsini 
pozaraq  1616-cı ilin yazında yenidən Səfəvilərlə müharibəyə 
başladı (3, s. 285). Osmanlı ordusu Təbrizə hücum etdi, İrəvanı 
mühasirəyə aldı, lakin sərt qış, xəstəlik və  ərzaq qıtlığı onları geri 
çəkilməyə  məcbur etdi. 1618-ci ilin yazında osmanlılar Di-
yarbəkirdən Azərbaycana, osmanlılarla birlikdə Krım xanı Canıbəy 
Gəray xanın başçılığı altında Krım türklərinin 15 minlik qoşunu da 
hərəkət etdi. Sərab vilayətində,  Sınıq körpü adlı yerdə döyüş baş 
verdi. Osmanlılar ağır zərbə aldılar. Onlar sülh danışığına baş-
ladılar.  1618-ci ilin sentyabrında  Mərənddə I Şah Abbasla Os-
manlı Xəlil paşa arasında sülh müqaviləsi imzalandı. Mərənd sülhü 
tezliklə  Səfəvilər tərəfindən pozuldu. Şah Abbas 1622-1623-cü 
illərdə Bağdadla birlikdə İraqı ələ keçirdi. 

 
131 
I Şah Abbasın nəvəsi I Şah Səfi (1629-1642) Səfəvi Rüstəm 
xanı Azərbaycan bəylərbəyi və Təbrizin hakimi təyin etdi. 1634-cü 
ilin yayında Sultan IV Murad böyük qoşunla hücum edərək  İrə-
vanı  və  Təbrizi  ələ keçirdi. Lakin ərzağın və yemin çatışmaması, 
qışın yaxınlaşması, Səfəvi qoşununun hücum təhlükəsi Osmanlıları 
Təbrizdən çıxmağa məcbur etdi. Şah 1635-ci ilin aprelində İrəvan 
qalasını azad etdi. 1637-1638-ci illərdə Səfəvi-Osmanlı müharibəsi 
İraqda davam etdi. 1638-ci ilin dekabrında Bağdad tutuldu. 1639-
cu il mayın 17-də Qəsri-Şirində Osmanlı imperatorluğu ilə Səfəvi 
dövləti arasında 1555-ci il Amasiya sülhünün şərtlərini təsdiq edən 
sülh müqaviləsi imzalandı  və XVIII əsrin I rübünə kimi qüvvədə 
qaldı (3, s. 288-289). 
Cəlalilər hərəkatı. Koroğlu.  Osmanlılara qarşı yeni müba-
rizə dalğası-Cəlalilər hərəkatı XVI əsrin 90-cı illərində  Şərqi 
Anadoluda başlandı. İştirakçılar Qərbi Azərbaycan kəndlilərindən, 
Osmanlı, Şərqi Anadolu və İraq qaçqınlarından təşkil olunmuşdu. I 
Şah Abbas onların gücündən istifadə etmək istəyirdi, həm də 
cəlalilərdən ehtiyat edirdi. Cəlalilər və onların başçıları  şahdan 
gözlədikləri imtiyazı  əldə edə bilmədilər. Ona görə  də onların bir 
hissəsi 1610-cu ilin ortalarında Anadolu cəlalilərinin hamısı Hacı 
Məhəmmədin və Qara Səidin başçılığı ilə  Səfəvilər dövlətini tərk 
etdilər. Qalan dəstə I Şah Abbasa sadiq qaldı, bir qismi isə Böyük 
Divanın şəxsi xidmətçi korpusu ilə birləşdi. Cəlali dəstə başçıların-
dan  ən məşhuru Azərbaycan türkü Koroğlu  idi.  Salmas yaxınlı-
ğındakı Xarabaqala Koroğlu tərəfindən tikdirilmişdi. Naxçıvan 
ərazisi, Salmas və Xoy Koroğlunun  ən çox fəaliyyət göstərdiyi 
yerlər kimi təsvir olunur. Koroğlunun məskəni olan Çənlibel 
qalasının Naxçıvanda və Makuda yerləşdiyi göstərilir. Cəlalilərin 
ayrı-ayrı dəstə başçıları-Dəli Həsən, Gizir oğlu Mustafa bəy, Kosa 
Səfər, Tanrı Tanımaz və Abaza paşa xüsusilə  fərqlənirdilər. 60 
nəfərin içərisində Gizir oğlu adı şərəfli yer tutur. 

 
132
 
3. XVI-XVII əsrlərdə Azərbaycanın sosial-iqtisadi  
və mədəni həyatı 
 
İqtisadi həyat. Kənd təsərrüfatı.  Şəhərlər.  Əhalinin  əsas 
məşğuliyyəti əkinçilik idi. Oturaq maldarlıq, bağçılıq və bostançılıq 
da mühüm yer tuturdu. Azərbaycanda 7 növ pambıq yetişdirilirdi. 5 
torpaq mülkiyyət forması  və  əlavə  kənd icmasının (camaatın) 
istifadə etdiyi torpaq-camaat torpağı var idi. Torpaqlar xəzinənin 
və feodallların ixtiyarında idi. İcmanın başçısı  ağsaqqal hesab 
olunurdu. Təbriz ustalarının toxuduqları gözəl xalçalar və  bəzəkli 
parçalar indi də dünya muzeylərində saxlanılır.  1565-ci ildə I 
Təhmasib vilayətlərin hər birindən alınan təqribən 80 min tümənlik 
tamğa vergisini ləğv etdi. Bu dövrdə Təbriz, Gəncə, Ərəş, Ərdəbil, 
Culfa, Bərdə, Naxçıvan, Marağa, Dəpbənd  şəhərləri iqtisadi və 
siyasi-inzibati mərkəz idilər. Təbrizdə 300 min nəfər  əhali var idi. 
Səfəvi dövlətinin paytaxtının Təbrizdən Qəzvinə köçürülməsi 
şəhərin iqtisadiyyatını  zəiflətdi.  Şamaxı  Şirvanın iqtisadi və siyasi 
mərkəzi idi. XVI əsrdə Cənubi Qafqazda ipək istehsalı və ticarətinin 
hamısı Şamaxı və Ərəşdə mərkəzləşmişdi. 25 min nəfər əhalisi var 
idi. Bakıdan bir sıra ölkələrə dəniz yolu ilə müxtəlif mallar və neft 
göndərilirdi.  Ətrafında 500-ə  qədər neft quyusu var. Ərdəbildə 
tikilmiş  Şeyx Səfi məqbərəsinə ölkənin hər yerindən ibadətə 
gəlirdilər. I Şah Təhmasibin 1536-cı ildə toxutdurduğu “Şeyx Səfi 
xalçası” hazırda Londonun “Viktoriya və Albert” muzeyində 
saxlanılır. Ərəş Cənubi Qafqazda ipəkçiliyin iri mərkəzlərindən biri 
idi. XVI əsrin II və XVII əsrin I yarısında Gulfa beynəlxalq ipək 
ticarəti yolunun üstündə yerləşirdi. Culfa tacirləri ipəyi Şamaxıdan, 
Ərəşdən və Gilandan alır, Venesiyada Amsterdamda, Marseldə, 
Suriya, Türkiyə və Hindistanda satırdılar. 1581-ci ildə Culfada 3000 
ev vardı, 1520 min nəfər əhali yaşayırdı. Odubad, Naxçıvan, Əylis 
kimi  şəhərlərin mühüm ticarət  əhəmiyyəti var idi. Gəncə Qarabağ 
bəylərbəyiliyinin mərkəzi idi. Don Juan adı ilə Avropada yaşayan 

 
133 
tarixi-coğrafi əsərlər müəllifi Oruc bəy Bayat burada 50 min ailənin 
(225 min nəfər) yaşadığını qeyd edirdi. 
Xəzər-Volqa yolu ilə XVI əsrin ortalarından etibarən Rusiya 
dövlətinin Avropa və Asiya ölkələri ilə münasibətdə  əsas ticarət 
arteriyası rolunu oynamağa başladı. 1562-ci ildə Moskva şirkəti 
kəşfiyyatçı  və tacir Antoni Cenkinsonu Səfəvi dövlətinin  ərazisinə 
göndərdi. O, Şirvan bəylərbəyi Abdulla xan Ustaclıdan gömrüksüz 
və maneəsiz ticarət etmək imtiyazı ala bildi. İngilis tacirlərinin 
Azərbaycan bazarlarında möhkəmlənmək cəhdləri iflasa uğradı. 
Çünki rus tacirləri Rusiya çarından ingilislərin Volqa-Xəzər yolun-
dan istifadə etmələrinə son qoyulmasını  və onların ticarət 
imtiyazlarının ləğv edilməsini tələb edirdilər. Bu arzu həyata keçi-
rildi. 
Bu dövrdə Azərbaycanda 5 feodal zümrəsi var idi: şah və ha-
kim sülalə üzvləri, yarımköçmə  qızılbaş  hərbi  əyanları, ali şiə 
ruhaniləri, mülki bürokratiyanın yuxarı  təbəqəsi, qədim oturaq 
əyanlar.  Şah Səfəvi dövlətinin  ən iri torpaq sahibi idi. O, dövləti 
idarə edirdi. Qızılbaş tayfa əyanları həm mərkəzdə, həm də ucqar-
larda yüksək yer tuturdular. Siyasi və  hərbi işləri onlar idarə edir-
dilər. Xalq 50-yə  qədər vergi verməli və mükəlləfiyyət daşımalı 
idilər. I Təhmasibin və feodalların zülmündən narazılığı 1572-1573-
cü illərdə Təbrizdə üsyanla nəticələndi. Təbrizin yeni hakimi Yusif 
bəy Ustaclı  şəhər kubarları ilə danışığa başladı, razılıq andla rəs-
miləşdirildi, lakin yoxsul sakinlər bu sazişdən narazı qaldılar və 
üsyan yenidən başlandı. Qarabağın irsi hakiminin oğlu Söhrab bəy 
şahın  əmrinə  əsasən, hərbi hissə ilə  Təbrizə daxil oldu. Təbriz 
üsyanı 1573-cü ildə yatırıldı. Şah təbrizlilərə bəzi güzəştlərə getdi, 
sənətkarlardan alınan verginin məbləğini bağışladı. Təbrizi bütün 
divan vergilərindən azad etdi. Şəhər vergi toxunulmazlığı hüququ 
qazandı.  1615-1616-cı illərdə  Dəli Məlik  təxəllüslü Məlik Pirinin 
başçılığı ilə  Şirvanda böyük üsyan oldu. Az sonra Gəncə yaxın-
lığındakı  Dəngi vilayətinin  əhalisi də mübarizəyə qoşuldu. Dəli 
Məlik müvəffəqiyyətsizliyini görərək  1616-cı ildə Gürcüstanda 
gizləndi. 

 
134
Mədəniyyət. XVI əsrin II-XVII əsrin I yarısında Azərbaycan 
bir sıra şəhərlərində geniş məktəb və mədrəsə şəbəkəsi var idi. XVI 
əsrdə Təbrizdə böyük bir kitabxana açılmışdı. I Şah İsmayıl Marağa 
rəsədxanasını  bərpa etmək üçün məşhur riyaziyyatçı  və astronom 
Qiyasəddini Marağaya göndərmiş  və  bərpa işlərinə başlanmışdı. 
Məhəmməd Füzuli, filosof Həqiri Rəhməti, Həsən bəy Rumlu, 
tarixçi  İsgəndər bəy Münşi və b. XVI-XVII əsrlərin görkəmli elm 
xadimləri idilər. I Şah  İsmayılın sarayında “şairlər  şahı” Həbibi 
başda olmaqla Süruri, Matəmi, Tüfeyli, Qasimidən ibarət  ədəbi 
məclis var idi. Şah  İsmayıl Xətai özü Azərbaycan dilində yazan 
görkəmli  şair idi. Məhəmməd Füzulinin (1498-1556) ulu babaları 
Teymurun yürüşləri zamanı Azərbaycandan  İraqa köçürülənlər 
olmuşlar. Sadıx bəy  Əfşar (1533-1612) naturalist rəssam və  təz-
kirəçi idi. Xalq şairlərinin ən görkəmli nümayəndəsi Aşıq Qurbani 
şifahi xalq yaradıcılığının yeni forması olan dastanlar yaradırdı. 
Azərbaycanda kitabxanaçılıq da inkişaf etmişdi. Şah İsmayıl 1522-
ci ildə görkəmli rəssam Kəmaləddin Behzadi Təbrizdəki saray 
kitabxanasına rəis təyin etmişdi. Bura “Çiçəklənən kitab evi” 
adlandırılırdı. Sultan Məhəmmədin miniatürləri Sankt-Peterburq, 
London, Leypsiq, Venesiya muzeylərində mühafizə olunur. 1544-
cü ildə Qusar rayonunun Həzrə  kədində tikilən  Şeyx Güneyd 
məqbərəsi, Naxçıvanda  Əlincə çayı üzərində tikilmiş  körpü, 
Bakının Şərq darvazalarını, Ərdəbil və Təbriz şəhərlərindəki bir 
sıra abidələr memarlığın inkişafını göstərirdi. Hafiz Lələ bu dövrün 
ən məşhur xanəndəsi idi. 
Azərbaycan XVII əsrin II yarısı-Səfəvi dövlətinin süqutu 
dövründə. 1639-cu il mayın 17-də Qəsri-Şirində Səfəvi elçisi Sarı 
xan Osmanlı nümayəndəsi Qara Mustafa paşa ilə sülh sazişi 
imzaladı. Sazişə görə Ərəb İraqı osmanlılara, Zəncir qalasından 
şərqdəki torpaqlar Səfəvilərə verildi. Səfəvilər Van və Qars qa-
lalarına, həmçinin Ahalsıxa hücum etməyəcəklərinə dair 
təminat verdilər. Beləliklə, Səfəvi-Osmanlı sülhü XVIII əsrin II 
rübünə kimi 2 dövlət arasındakı münasibətləri nizama saldı. XVII 
əsrin II yarısında Azərbaycan  ərazisi inzibati cəhətdən Təbriz, 

 
135 
Çuxursəd (mərkəzi İrəvan şəh. idi, Naxçıvan vilayəti də bura daxil 
edilmişdi), Qarabağ  və  Şirvan bəylərbəyiliklərinə bölünmüşdü. 
Bəylərbəyilər yerlərdə ali hakimiyyət nümayəndələri idilər, mahal-
ların hakimləri  qolbəyi adlanırdılar. Qolbəyilərə  sultanlar (kiçik 
inzibati bölgə başçısı), bəzən bəylərbəyinə tabe idilər. Xan  rütbəsi 
ali həbi inzibati mövqe tutan şəxsə verilirdi, bəylər və sultanlar da 
ondan aşağı mövqe tuturdular. Bəylərbəyilik iri inzibati vahid kimi 
Səfəvi dövlətinin sərhəd zolağında fəaliyyət göstərirdi. Daxili 
vilayətlər şah sarayının hakimiyyətində idi. Yığılan gəlir birbaşa şah 
sarayına çatdırılırdı. Bəylərbəyilər və onlara tabe olan hakimlər mü-
əyyən miqdarda silahlı  hərbi qulluqçular saxlayırdılar. Qoşun 
bəylərbəyinin gəliri hesabına saxlanırdı. Toplanan vergilər onların 
başlıca gəlir mənbəyi idi. Bəylərbəyiliklərin maliyyə işlərini vəzir-
lər yerinə yetirirdilər. Maliyyə məmurları, vergi yığanlar vəzirlərin 
etibarlı adamları idilər. Məhkəmə orqanları  şeyxülislamın, qazı-
ların  və  müftilərin başçılığı altında  şəriət normaları ilə  fəaliyyət 
göstərirdilər. İri torpaq sahibləri və ailə üzvləri vəzifə ələ keçirmək 
meyli çox güclü idi. İdarəçilikdə irsilik prinsipi gerçəkləşdirilirdi. 
İrsi idarəçilik sistemi hakimlərin ölkənin abadlaşdırılmasına, təsər-
rüfatın inkişaf etdirilməsinə marağını  təmin edirdi. Mahal hakimi 
vəfat etdikdə, yaxud inzibati qaydada vəzifədən kənar edildikdə 
yeni hakim mərkəzi hökumətin-şahın xüsusi fərmanı ilə  vəzi-
fəsinin icrasına başlaya bilərdi. Yerli hakimiyyət orqanları isə irsilik 
qaydasına  əməl olunmasına can atırdılar. Beləliklə, ölkənin vila-
yətləri illərboyu bəylərbəyilərin yaxın adamları tərfindən idarə olu-
nurdu. Bu Azərbaycan iqtisadi və siyasi həyatına mənfi təsir gös-
tərirdi. 
Səfəvi dövləti ilə Rusiya arasında olan münasibətlər siyasi 
marağa və qarşılıqlı iqtisadi əlaqələrə  əsaslanırdı. Rusiya dövləti 
Azərbaycana  əlverişli satış bazarı kimi yanaşırdı  və digər dövlət-
lərin Azərbaycanla alver etməməsinə çalışırdı. XVII əsrin ortala-
rında ruslar Şimali Qafqazda bir sıra qalalar tikməyə başladılar. Bu 
II  Şah Abbasın(1642-1666) sarayında etirazla qarşılandı.  Şah 
imperiyanın  şimalında rusların həyata keçirdikləri tədbirlərə mane 

 
136
olmaq məqsədilə xüsusi fərman vermişdi. Nəticədə,  1653-cü ildə 
Şirvan hakimi Xosrov xanın başçlığı ilə  Səfəvi hərbi hissələri və 
ruslar arasında toqquşma baş verdi. Ruslar Şirvan bəylərbəyi Xos-
rov xanın vəzifədən kənar edilməsi və edam olunması tələbini irəli 
sürdülər. Münaqişə  1662-ci ilədək davam etdi. Lakin Rusiya çarı 
A.M.Ramanov (1645-1676) münaqişənin daha da genişlənməsinə 
imkan vermədi. Rusiya qızılbaş ipəyini Həştərxan vasitəsilə 
Moskvaya və  Qərbi Avropaya daşımaq hüququnu inhisara almaq 
üçün Səfəvi dövləti ilə  1667-ci ildə müqavilə imzaladı. Bu müqa-
vilə ruslara gömrüksüz ticarət etmək hüququ, qonaq evlərində  və 
ticarət məntəqələrində imtiyazlar verirdi. Şah  Süleymanın (1667-
1694) fərmanında yerli hakimlərə rus tacirlərinə xüsusi ehtiram 
göstərmək tapşırılmışdı. 
XVII  əsrin II yarısında Xəzəryanı bölgələrə soxulmuş Don 
kazaklarına qarşı mübarizə Azərbaycanın siyasi həyatında əhəmiy-
yətli yer tuturdu. Rusiya dövləti də  nəyin bahasına olursa-olsun 
Volqa-Xəzər su yolunu kazakların basqınlarından qorumağa 
çalışırdı. Donda üsyançı kazaklara başçılıq edən  Stepan Razin 
1667-ci ilin mayında Volqaya çataraq, həmin il iyulun əvvəllərində 
Xəzər dənizinə çıxdı. 1668-ci ilin yayında S.Razin kazakların digər 
atamanı S.Krivoyun dəstəsi ilə birləşərək, 40 qayıqda 2 min nəfərlə 
Dərbənd sahilinə  çıxdı,  Niyazabad,  Şabran qarət edildi. Bakıya 
irəliləyərkən yolda müqavimətə rast gəlib,  Maştağaya döndü. 150 
nəfər  əsir götürdülər, 7 min qoyun ələ keçirdilər. Sonra Xəzərin 
cənub sahillərinə, Gilana, Rəştə basqınlar etdilər. Bütün bunlara 
baxmayaraq, XVII əsrin 2-ci yarısında Volqa-Xəzər su yolu, həm-
çinin Azərbaycandan keçən quru ticarət yolu ölkələrarası  əhəmiy-
yətini saxlayırdı. Bu dövrdə Azərbaycanla Rusiya arasında 
yaranmış qonşuluq münasibətləri, Azərbaycan mallarının Rusiya və 
Avropa ölkələrinə daşınması, ticarət  əlaqələrinin güclənməsi hər 2 
tərəfə böyük iqtisadi səmərə verirdi. Moskva hökmdarları  İngiltə-
rənin Səfəvilər dövləti hüdudlarında nüfuz qazanmasına qısqanc-
lıqla yanaşır, Osmanlı imperiyası ilə  Səfəvilər dövləti arasında 
gərginliyin daim qalmasına can atırdılar. Rusiya çarları  Xəzər 

 
137 
dənizinə Şərq ölkələrinə müdaxilə üçün əsas vasitə kimi baxırdılar. 
Ruslar necə olursa-olsun Xəzər hövzəsində möhkəmlənməyə can 
atırdılar. 
XVII  əsrdə aşağıdakı torpaq mülkiyyəti formaları var idi: 
1.Dövlət torpaqları (divan); 2.Şah və onun ailəsinin xüsusi 
torpaq mülkləri (xalisə); 3.Hərbi və mülki məmurlara məxsus 
şərti torpaq sahələri (tiyul); 4.Məscidlərə  məxsus torpaqlar 
(vəqf); 5. Xüsusi mülkiyyətdə olan torpaqlar (mülk); 6. İcma 
torpaqları (camaat). Divan və xalisə aparıcı mülkiyyət formaları 
idi. Divandan əldə edilmiş bütün gəlirlər dövlət xərclərinin ödə-
nilməsinə  sərf olunurdu. Xalisdən  əldə edilmiş  gəlirlər isə  şaha 
mənsub olsa da xəzinəyə  əlavə edilirdi, yaxud şahın razılığı ilə 
xərclənirdi. Şah üzvlərinə mənsub olan torpaqların gəliri isə həmin 
torpaq sahiblərinin özlərinə  xərclənirdi. Hərbi və mülki şəxslərə 
xidmət müqabilində (soyurqal, tiyul) torpaqlar verilirdi. Dini idarə-
lərə-məscidlərə məxsus torpaqdan (vəqf) götürülən gəlir məscidlərə 
və xeyriyyə  işlərinə  xərclənirdi. Xüsusi torpaq mülkiyyəti olan 
mülk azad alış və satış obyekti idi. Camaat torpaqları bütün kənd 
sakinlərinə  mənsub idi. Feodallar camaata məxsus torpaqları  zəbt 
edirdilər. 
XVII əsrin 2-ci yarısında təsərrüfatın əsasını əkinçilik və mal-
darlıq təşkil edirdi. Azərbaycanda demək olar ki, bütün kənd 
təsərrüfatı bitkiləri yetişdirilirdi. Təbriz  ətrafında buğdanın 7 növü 
və arpa, Gəncə,  Şamaxı, Təbriz,  Ərdəbil, Marağa və Naxçıvanda 
çəltik və paxla, Şirvan, Xoy, Gəncə  və Naxçıvan da pambığın 7 
növü, Təbrizdə üzümün 60-a qədər növü, Şamaxıda 7 növü yetiş-
dirilirdi. Azərbaycan öz meyvələri ilə  məşhur idi. Bağçılıq yüksək 
inkişaf etmişdi. Tərəvəzçilik və bostançılıq geniş yayılmışdı. 
İpəkçilik ölkənin şimalında daha çox inkişaf etmişdi. Bakı ətrafında 
az miqdarda kətan yetişdirilirdi. Azərbaycan boyaqotu (qızılboya) 
becərilməsi ilə  məşhur idi. Boyaqotu Şirvanda, Arazın cənub 
sahillərində geniş yayılmışdı. Abşeron  ərazisində xeyli zəfəran 
əkib-becərilirdi. Yeni bitki növlərindən biri olan tütün Azərbay-
canın əsasən cənub və cənub-qərb torpaqlarında, xüsusilə Marağada 

 
138
becərilirdi.  Əkinçilikdə süni suvarma mühüm rol oynayırdı. Süni 
suvarmada çay və bulaq sularından, eləcə də kəhriz sularından isti-
fadə edilirdi. Təbriz 900 kəhrizin və arxın, 6 dağ çayının suyu ilə 
təchiz olun muşdur.  Əhalinin xeyli hissəsi köçmə maldarlıqla 
məşğul idi. Səfəvi şahlarının Qarabağ, Mərənd və Marağada xüsusi 
ilxıları vardı. Dəvədən  əsas yük heyvanı kimi istifadə edilmişdi. 
Təbriz-İstanbul-Hindistan ticarət  əlaqələrində at və qatır  əsas nəq-
liyyat vasitəsi idi. Arıçılıq da inkişaf etdirilmişdi. Gəncə və Ərdəbil 
balı xüsusilə məşhur idi. 
XVII  əsrin II yarısında  feodal zümrəsini 4 qrupa bölmək 
olar: 1. Qızılbaş  əyanları  və digər tayfaların hərbi zadəganları,