O zbekiiton fayi a L l I lari 4illiy jamiyaii nashkiyol

1 Jaloliddin Rumiy. Ichingdagi ichingdadir. Toshkent, 1997, 57-bet.
2 Olsha asar, 62-bet.
3 0 ‘sha asar, 76—77-betlar.
194

---

sodir bo‘lsa, ya’ni inson suratidan ma’no, mazmun ajralsa 
uning jasadining o‘zi qoladi. Ma’nosiz, mazmunsiz jasad hech 
kimga kerak boMmaydi. Bunday jasad, turgan gapki, tuproqqa 
ko'miladi1.
Jaloliddin Rumiyning tushuntirishicha, inson hayotining 
ma’nosi va mazmunini tiniqroq tasawur etmoq uchun uni boshqa 
maxluqotlardan ajratib turgan o‘ziga xos xususiyatlarni bilmoq 
darkor. Uning fikriga muvofiq, inson olamdagi tirik maxluqot­
lardan o‘zining fikrlash qobiliyati, e’tiqodi borligi bilan keskin 
farq qiladi. Kishilar o'zlarining e’tiqodlariga qarab uch toifaga 
bo‘linadilar. Birinchi toifaga mansub kishilar olamdagi barcha 
hodisalar, voqealarning yaratuvchisi (xoliqi), ularning asraguv- 
chisi (hofizi) Xudoning borligiga, ruhning mavjudligiga, o‘limdan 
so'ng jazo va mukofot muqarrarligiga qattiq ishonadilar. Ikkinchi 
toifaga mansub kishilar esa, inson ruhining mavjudligini inkor 
etadilar. Odam yakka tanadan iborat maxluq, vafotidan so‘ng 
uning jismi (tanasi) butunlay yo‘q bo‘lib, fanoga yuz tutadi, 
deb hisoblaydilar. Ruhoniyatni, oxiratni rad etadilar. Uchinchi 
toifaga mansub kishilar, yuqoridagi fikr-mulohazalarga shubha 
bilan qaraydilar. Shubha ostida yashovchi bunday kishilarda, shub- 
hasiz, mustaqil fikr bo‘lmaydi2. Alqissa, inson o'zining e’tiqodi 
bilan boshqa maxluqotlardan prinsipial farq qiladi.
Jaloliddin Rumiyning e’tirof etishicha, insonning muhim 
xususiyatlaridan biri — xayol surishdir. Xayol hamisha insonni 
o‘z orqasidan ergashtiradi. Masalan, bog‘ xayoli boqqa, do‘kon 
xayoli do'konga olib boradi. Lekin xayollar insondan haqiqatni 
yashiradi. Chunki xayol ba’zan biron narsani go‘za 1 qilib, ba’zan 
esa xunuk qilib ham ko‘rsatish mumkin. Shuning uchun ham 
«xayollar — ichiga kimdir yashiringan chodirlaiga o‘xshaydi. Qa- 
chonki xayollar yo‘qolib haqiqat yuz ko'rsatsa, pushaymonlik 
hissi»,3 shubha, gumon insonni tark etadi.
0 ‘rta asrning buyuk m usulm on faylasufi Rum iyning 
ta’kidlashicha, inson deb nomlanuvchi tirik maxluqotning o'ziga