Jahon adabiyoti: mod е rnizm va postmod
Yüklə 1,46 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
A.Allambergenov:
Jiddiy yangilanayotgan adabiy ta- fakkurga turli xil yo‘nalishlar ta’siri ortib bormoqda, xususan, modernizm o‘rnini egallayotgan postmodernizm ta’limoti ta’sirini ta’kidlashimiz mumkin. Postmoderncha talqin she’riy dunyoqarash yuksalishiga olib keladimi yoki aksincha? U.Hamdam: Postmodernizm modernizmdan keyin kelgan bo‘lib («post» – keyin), o‘ta murakkab va serqirra adabiy oqimdir. Adabiy oqim deyilsa-da, postmodernizm xuddi modernizm kabi inson dunyoqarashiga ta’sir qil- gan, keng tarmoqli va g‘oyat ziddiyatli hodisadir. U haq- dagi qarashlar ham tugallanmagan. Chunki hodisaning o‘zi davom etmoqda. Qayerdaki xaos bor ekan, u yerda postmodernizm ham bor deb qaraladi. Xaos esa hozirda dunyoning hamma joyida bor. Postmodernizmni maydonga chiqargan ko‘pdan ko‘p omillarning bir nechtasiga e’tibor beramiz: 1. Dunyo madaniyatlarining qorishuvi. Bunga elektron axborot vositalarida ro‘y bergan tezkorlik, masalan, te- levideniye va internetni asosiy sabablardan biri sifatida ko‘rsatish mumkin. Natijada turfa xil madaniyatlar ilgari hech qachon ko‘rilmagan, kuzatilmagan darajada bir-bi- riga ta’sir qildi, bir-biriga qorishdi. Turmushdagi bu hol (eklektiklik) san’at va adabiyotga ham ko‘chib o‘tdi. Turli san’atlar o‘zaro bir-biriga «aralashdi». 2. Ommaviy didsizlashuv. Bunga sabab qilib olimlar badiiy asar qimmatini uning qancha ko‘p foyda keltir- ganligi bilan o‘lchanishini ko‘rsatishadi. Natijada badiiy asarga san’at asari deb emas, balki tovar o‘laroq qaraldi 226 227 va shunday «ishlab chiqara» boshlandi. Uslublar, janrlar qorishdi, mutatsiyaga uchradi. Chinakam san’at asari bi- lan ommaviy asar o‘rtasidagi chegara buzildi. San’at asari dizaynlashdi, ya’ni faqat uning tashqi bezagiga e’tibor kuchaydi. Uni sotiladigan tovarga aylantirildi. Bularning hammasi bir bo‘lib ommaviy didsizlashuvga yo‘l ochdi. 3. Dunyo holining doimiy o‘zgarib turishini falsafiy, badiiy-estetik idrok qilish natijasida umidsizlik, ertangi kunga ishonchning yo‘qolishi va h.k... Bu kabi omillar postmodernizmni paydo qildi. Bundan tashqari, realistik san’at olamni tushunish va tushuntirish- ga uringan metarivoyatlar yaratgan bo‘lsa, postmoder- nizm ularni bekor sanaydi, o‘rniga butun olam haqida emas, balki uning parchalari haqida tasavvur beradigan kichik hikoyalar yaratadi. Chunki faqat parchalargagina isho nish mumkin deb biladi. Mutaxassislarning fikricha, ayni shu xusus postmodernizmni modernizmdan ajratib turuvchi asosiy farqdir. Chunki modernizm ham xuddi rea- lizm kabi dunyoni yaxlit ko‘radi, voqelikni badiiy idrok etish mumkin emas deb bilsa-da, uning yaxlit, butun modelini yaratishga urinadi. Postmodernizm esa voqelikni par- cha-parcha holida ko‘radi va ifodalaydi. Postmodernizm uchun ijodning, asarning o‘zi jarayon, maqsaddir. Uning- cha, badiiy asar tashqaridagi olamni tushuntirib berishga qodir emas, shuning uchun ijod jarayonining o‘zi qadriyat. Zero, dunyoni anglab bo‘lmaydi, uning o‘zi ma’ni (logos) dan xoli deb biladi. Postmodernizm an’anaviy madaniyat negizidagi logosentrizmni inkor qiladi. Bas, shunday ekan, dunyo haqida u yoki bu ma’noga suyangan konsepsiyani ilgari surayotgan muallifning o‘zi ham qadrini yo‘qotadi. Chunki, postmodernizmga ko‘ra, muallifni qadrli qilayot- gan logos (ma’ni) o‘z ahamiyatini yo‘qotgandir. Modomiki, dunyoni ma’no yordamida tushuntirib bo‘lmas ekan, uni tushuntirmoqchi bo‘lgan muallifning ham o‘rni bo‘lmay- di. «Muallif o‘limi» konsepsiyasi shunday vujudga kelgan. Dunyoni uzuq-yuluq rivoyatlargina tushuntirishi mumkin deydi postmodernizm. Darhaqiqat, XVIII asrdan e’tiboran insonning dunyoni o‘zgartiruvchilik rolining sekin-asta pa- sayishib kelishi va, nihoyat, yo‘qolishi adabiyotdagi sub- yekt rolining tushib ketishiga olib keldi. Bu esa «muallif o‘limi»ni paydo qildi. Natijada adabiyotga yakka shaxs- ning maqsadli yo‘naltirilgan yaratuvchilik faoliyati deb emas, balki negizida kollektiv ijod mahsuli bo‘lgan «in- tertekstual o‘yin» deb qarala boshlandi. Avvaliga (XX asr avvalida) Nitshe: «Xudo o‘ldi», – deb jar solgan edi, XX ik- kinchi yarmida esa «muallif o‘limi» e’lon qilindi. Inson ham matndan, koddan iborat, uning butun umri davomida ayt- gan har bir fikri, so‘zi, xatti-harakati – kod. Hammasini u ajdodlardan meros qilib olgan. Uning o‘ziga tegishli hech narsasi yo‘q. Insoniyat madaniyati ham butun boshli bir intermatn. Inson tomonidan yozilayotgan har qanday asar ham ana shu intermatndan olinadi (intertekstuallik) va bu matn ijodkorning kodlangan subyekti, xolos. Demak, muallif ham yo‘q, u o‘lgan (Fuko va Bart tadqiqotlariga qa- rang) deyishdi. Endi, Anvar, o‘zingiz xulosa qiling, mana shuncha gap- dan keyin «postmoderncha talqin she’riy dunyoqarash yuksalishiga olib keladimi?..». Nazarimda, postmodern dunyoqarash va ifoda yo‘sinini o‘z dunyoqarashi va us- lubiga payvand qilgan, lekin bu dunyoqarashda o‘zligini yo‘qotib qo‘ymagan ijodkorgina mazkur yo‘nalishning mahv etuvchi bo‘ronlaridan omon chiqa oladi. Faqat shunday ijodkorning she’riy dunyoqarashida, aytaylik, badiiy tafakkur tadrijida siljish bo‘lishi mumkin. Men bu 228 229 haqdagi mulohazalarimni «Inson va postmodern dunyo» degan she’rimda to‘liqroq ifodalaganman. Yüklə 1,46 Mb. Dostları ilə paylaş:
|