Taxallus: Navoiy, Foniy Tavallud sanasi

Yana Navoiy haqida 
Ulug’ o’zbek shoiri, mutafakkiri va davlat arbobi Nizomiddin Mir Alisher Navoiy temuriylar 
saltanatiga tegishli Xuroson mulkining markazi — Hirotda tug’ilib, shu yerda umrining asosiy 
qismini o’tkazgan. Navoiyning otasi G’iyosiddin Bahodir temuriylar xonadoniga yaqin bo’lgan. 
She’r zavqi va iste’dodi erta uyg’ongan Alisher etti yoshidayoq Farididdin Attorning 'Mantiqut-
tayr' asarini yod olgan, Sharafiddin Ali Yazdiy nazariga tushgan. Mavlono Lutfiy yosh shoir 
iste’dodiga yuqori baho bergan, Kamol Turbatiy e’tirofini qozongan. 
Sayyid Hasan Ardasher, Pahlavon Muhammad kabi ustozlardan ta’lim olgan, Abdurahmon 
Jomiy bilan ijodiy hamkorlikda bo’lgan. Navoiy 1469 yilgacha temuriylar orasidagi ichki nizolar 
sababli Hirotdan chiqib ketishga majbur bo’lgan. 
Husayn Boyqaro Xuroson taxtiga o’tirgach (1469), Navoiy hayoti va ijodida yangi bosqich 
boshlanadi. Husayn Boyqaro Alisher Navoiyga 'muqarrabi hazrati sultoniy' ('sulton 
hazratlarining eng yaqin kishisi') degan unvonni beradi. Unga ko’ra Navoiy davlatning barcha 
ishlariga aralasha olardi. 
Navoiy ijodi ixlosmandlari uning she’rlarini yig’ib, 'Ilk devon’ (1464-65) tuzgan edilar, so’ngra 
'Badoyiul-bidoya’ ('Go’zallikning boshlanishi'), 'Navodirun-nihoya’ ('Nodirliklar nihoyasi') 
nomli devonlar (1470-yillar) tartib berilgan. Lirik merosi umumiy hajmi 50000 misradan ortiq 
'Xazoyinul-maoniy' nomli to’rt devon (1491—1498)ga jamlangan. Alisher Navoiy ijodining 
yuksak cho’qqisi 'Xamsa’ asari (1483-85)dir, shoir birinchilardan bo’lib, turkiy tilda to’liq 
'Xamsa’ yaratdi va turkiy tilda shunday ko’lamdor asar yozish mumkinligini isbotlab berdi. 
'Xamsa’ tarkibiga 'Hayrat ul-Abror', 'Farhod va Shirin’, 'Layli va Majnun’, 'Sab’ai sayyor', 'Saddi 

---

Iskandariy' kabi dostonlar kiradi. Navoiyning tasavvufiy qarashlari deyarli barcha asarlarining 
ruhiga singgan bo’lsa-da, maxsus 'Lisonut-tayr' dostoni(1499)da, 'Nasoyimul-muhabbat’ 
manqabasi'(1495-96)da, 'Tarixi anbiyo va hukamo’(1485-8), 'Arbain’, 'Munojot’ singari 
asarlarida aks etgan. O’zbekiston mustaqillikka erishganidan so’ng Navoiy asarlarini diniy va 
so’fiylik jihatidan o’rganish kengaydi, ular ob’ektiv va ilmiy bahosini olmoqda. 'Arbain’, 
'Munojot’ kabi asarlari chop etildi. 
Navoiy merosining salmoqli qismi nasriy asarlardan iborat. Ular ijtimoiy-siyosiy, axloqiy-
ta’limiy va ilmiy-falsafiy yo’nalishdadir. 'Mahbubul-qulub'(1500-01) Navoiyning so’nggi yirik 
asari bo’lib, unda ulug’ mutafakkir adibning hayoti davomidagi kuzatishlari, to’plagan boy 
tajribasi o’z yuqori darajasida aksini topgan. Uch qismdan iborat bu asarda 'Soriun-nosning af’ol 
va ahvolining kayfiyati' (1), axloqiy muammolar (2), 'mutafarriqa favoyid va amsol surati' (3) 
masalalari ifodalangan. 
'Xamsatul-mutahayyirin’('Besh hayrat’,1494) asarida ustozi va do’sti Abdurahmon Jomiy, uning 
hayoti lavhalari, tariqati, yozishmalari, asarlari haqida hayratomuz hikoyalar keltiriladi. 'Holoti 
Sayyid Hasan Ardasher' (1488-89), 'Holoti Rahlavon Muhammad' (1493) asarlari manoqib-holot 
yo’nalishida bo’lib, ularda shoirga ustozlik qilgan buyuk shaxslar hayoti, faoliyati yoritilgan. 
'Munshaot’ (1498-99) Navoiyning maktublari to’plami (jami 88 ta xat) bo’lib, ular sog’inchlik 
xatlari, navro’z tabriklari, ta’ziyanomalar, siyosiy o’gitlar, sulhnomalar va boshqa 
yo’nalishlardadir. Ular Husayn Boyqaro, Badiuzzamon va boshqa tarixiy shaxslarga bitilgan. 
'Majolisun-nafois' (1490-91; 1497-98) tazkirasi turk tilidagi yozilgan dastlabki tazkira bo’lib, 
unda shoir sakkiz majlis doirasida 459 shoir va adib haqida ma’lumot bergan. Birinchi va 
ikkinchi majlisda tazkira tartib berilganda hayot bo’lmagan shoirlar, uchinchi majlisda shoirning 
zamondoshlari, to’rtinchi majlisda beshinchi majlisda Xuroson, oltinchisida Movaraunnahr, 
Kichik Osiyo va Eron, yettinchi va tiliga tarjima qilingan. 
Navoiy 'Muhokamatul-lug’atayn’ asarini o’z zamonidagi turkiy lahjalar, ziyolilar nutqi, badiiy 
va ilmiy asarlarning leksik-grammatik xususiyatlarini forsiy til xususitlari bilan qiyoslashga 
bag’ishladi. Jonli xalq tilida qo’llanilgan ko’plab so’zlarni asarga kiritib, adabiy tilda 
qo’llanilishiga sababchi bo’ldi. O’zigacha ishlatilgan so’zlarni yangi ma’no qatlamlarini ochdi. 
O’zbek tili grammatikasini Mahmud Koshg’ariydan so’ng ilmiy asosga soldi. O’zbek tilining 
badiiy va estetik imkoniyatlari kengayishiga sababchi bo’ldi. Fors va turk tillarida yaratilgan eng 
yirik va e’tiborli asarlarga murojaat qildi, shoir va olimlarni til istiqloli uchun kurashga chorladi. 
Aruz nazariyasiga bag’ishlangan 'Mezonul-avzon’(1492) asarida arab va fors aruzi qoidalarini 
turkiy tilda aniq va ravon tushuntirdi. Turk yozma va og’zaki she’riyati namunalarining vazn 
xususiyatlarini o’rgandi. Turkiy aruz tabiatini yoritish bilan birga turk she’riyati murakkab aruz 
tizimini boyitganini anglatdi. 
'Tarixi muluki Ajam' ('Ajam shohlari tarixi',1488) qisqa tarix bo’lib, Eron shohlari xronikasi 
bayon qilingan 'Tarixi Tabariy', 'Shohnoma’ asarlarini mantiqan to’ldiradi, ulardagi faktlarni 
izchil ilmiy tizimga soladi. Afsonaviy shoh Kayumarsdan sosoniylarning so’nggi vakili Yazdi 
Shahriyorgacha bo’l-gan shohlar tarixini, mifologik talqinini beradi. 'Tarixi anbiyo va hukamo’ 
('Payg’ambarlar va hakimlar tarixi', 1485—1498) asarining birinchi bo’limida 'Qissasul-
anbiyo’lar an’analarini davom ettirib, Odam alayhis-salomdan Nuh, Iso, Muso, Ya’qub, 
Sulaymon, Yusuf, Dovud kabi payg’ambarlar tarixiga oid qissalar keltiradi. Navoiy Luqmoni 
hakimga ham anbiyolar qatoridan joy beradi. Asarning 'Hukamo zikrida’ deb nomlangan 
ikkinchi bo’limida insoniyat tarixida chuqur iz qoldirgan donishmand hakimlar Fishog’urs, 
Jomosp, Buqrot, Suqrot, Aflotun, Arastu, Bolinos, Jolinus, Batlimus, Buzurgmehr haqida ibratli 
hikoyalar keltiradi, ularning donishmandligi, ilmiy kashfiyotlari siri qisqa satrlarda talqin 
qilinadi. 

---

'Vaqfiya’ (1481) asarida vaqf yerlari, mulklari, ularning miqdori, ulardan foydalanish, vaqf 
mulki va mablag’i evaziga quriladigan bino va inshootlar, bu yo’nalishda madrasa va 
xonaqohlarda o’rnatilgan tartiblar haqida fikr yuritdi. Navoiy o’z ixtiyoridagi mablag’lar 
hisobiga qurilgan xayriya muassasalari, ilmiy-madaniy binolar va bog’larni sanab o’tdi. Asar 
Navoiy va Husayn Boyqaro munosabatlarini o’rganish uchun ham muhim hujjatli manbadir. 
Navoiy dahosi tufayli insoniyat tarixida dunyoning turli joylarida yashayotgan turkiy xalqlar 
yakqalam qilindi, millat ma’naviy merosi umumjahon xazinasidan mustahkam o’rin oldi. 
Mustaqil O’zbekistonda Navoiyni anglash davlat siyosati darajasiga ko’tarildi. Respublikadagi 
eng yirik viloyatlardan biri va uning markazi, O’zbekiston Davlat mukofoti, O’zbekiston 
Respublikasi Fanlar Akademiyasi Til va adabiyot instituti, opera va balet akademik teatri, 
O’zbekiston Davlat kutubxonasi, Samarqand Davlat universiteti va boshqa yuzlab madaniy-
ma’rifiy muassasalar, jamoa xo’jaliklari ulug’ shoir nomi bilan ataladi.