Dərslik azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfindən təsdiq edilmi şdir. Baki 2001

Bəşəriyyətin tarixi göstərir ki, kütlə son dərəcə dağınıq və qey-
ri-sabit xarakterə malikdir
. Tarixdə elə hallar baş vermişdir ki, kütlə 
müəyyən bir adamı ölümə məhkum edir, çox keçmədən isə onun ölümünə 
ağlayır. Başqa sözlə desək, kütlə çox kövrək təbiətə malikdir. O həm kölə 
kimi xidmət etmək, həm də tez bir zamanda dəyişərək hökmranlıq etmək 
iqtidarındadır. Kütlənin hərəkətləri çox vaxt kortəbiiliyə əsaslanır. Bütün 
bu deyilənləri 90-cı illərin əvvəllərində Azərbaycanda baş verən mitinq 
hərəkatlarının nümunəsində yəqin etmək olar. Bu hərəkatlarda çox vaxt 
elə olurdu ki, bu və ya digər şəxs özünü lider kimi göstərməklə, xalqın 
emosiyalarına arxalanaraq, onu özünün arzu etdiyi istiqamətə yönəldirdi. 
Kütlədə demək olar ki, həmişə müəyyən sayda psixiki cəhətdən qeyri-
sabit, müstəqil təfəkkürə, möhkəm xarakterə malik olmayan adamlar- 
fanatiklər mövcud olur ki, onlar çox asanlıqla təsir altına düşürlər. 

---

523 
Yuxarıda adı çəkilən hərəkatlar göstərdi ki, kütlə stixiyasının coşduğu və 
böyük axına çevrilərək, çoxlu miqdarda insanları əhatə etdiyi hallarda, bu 
hərəkatın qeyri-yetkinliyi və qeyri-mükəmməlliyi daha aydın aşkara çıxır. 
Kütlə stixiyası nəticə etibarı ilə öz məhdudluğu üzündən məğlubiyyətlə 
nəticələnir. Çünki burada stixiyanı aradan qaldırmaq üçün tələb olunan 
aydın zəkanın təşəbbüsü demək olar ki, yoxdur. Narazı kütlənin xaosuna 
cəlb olunan insanların hərəkətləri də çox vaxt stixiyalı, qeyri- sahmanlı 
xarakter daşıyır. Belə hallarda arzu olunmaz nəticələrin baş verməsi istis-
na olunmur. Insanlar yalnız xalq səviyyəsində olarkən müəyyən təşkilat və 
birliklərə arxalanır, qarşısına aydın məqsədlər qoymaqla hərəkət edirlər. 
Kütlənin camaatdan çevrilərək xalq halına düşməsi 
sivilizasiyalaşma prosesinin ən mühüm nəticələrindən biridir
. Bu 
nöqteyi- nəzərdən yanaşdıqda camaat səviyyəsində olan xalqın səciyyəvi 
cəhətlərini diqqətlə və dərindən öyrənmək lazımdır. Belə ənənə hələ 
F.Bekondan irəli gəlir (camaat və meydanla bağlı qalıqlar (idollar) 
məsələsi). Lakin kütlənin (camaatın) xalqa çevrilməsi mexanizmi çox 
mürəkkəbdir. Təəssüf ki, bu proses hələ də tam elmi təhlil edilməmişdir. 
Bu prosesin öyrənilməsində marksizmin müəyyən xidməti olmuşdur. Bu-
nu danmaq ədalətsizlik olardı. Lakin hələlik məsələ bu günə qədər də 
özünün hərtərəfli elmi həllini tapmamışdır. Xüsusən də 80-cı illərin so-
nunda və 90-cı illərin əvvəllərində keçmiş SSRI məkanında baş verən 
əsaslı dəyişikliklər bu problemi tam mənalandırmağı tələb edir. Yalnız 
buna əsaslanmaqla biz hazırki sosial-psixoloji vəziyyətimizi düzgün başa 
düşə bilərik. Bizim bir xalq kimi tarixi inkişaf yolumuzu düzgün müəyyən 
edə bilməyimiz də, bir çox cəhətdən bu məsələnin həllindən asılıdır. Əks 
halda belə bir təsəvvür yarana bilər ki, müasir dövrdə biz bir neçə 
demaqoqların və populistlərin ardınca fikirləşmədən hərəkət edən 
camaatıq. 
Qeyd etmək lazımdır ki, 70 ildən artıq davam etmiş sovet rejimi 
onun ərazisində məskunlaşmış camaatın xalqa çevrilməsində çox az iş 
görmüşdür. Əksinə, kütləvi kollektivləşmə, zorakılıq və represiyalar 
həyata keçirməklə bu prosesin qarşısını almağa çalışmışdır. Bürokratik 
rejimin, «kazarma sosializminin» hökmranlığı əhalinin sosial-psixoloji 
vəziyyətinə güclü pozucu təsir göstərmişdir. Nəticədə ikiüzlülük, yalan, 
şəxsi təşəbbüsün itirilməsi, bir təhər baş dolandırmaq, yuxarıların göstərişi 
ilə hərəkət etmək, daxildə düşmən axtarmaq, başqa insanlara münasibətdə 
inamsızlıq və şübhə ilə yanaşmaq kimi mənfi keyfiyyətlər geniş 
yayılmışdır. Bütün bunlar isə yuxarıda qeyd olunmuş əlamətlər (süstlük, 
dağınıqlıq,qeyri-mütəşəkkillik, və sair) ilə birlikdə xalqın vəziyyətini 
səciyyələndirir. Milli müstəqillik əldə edildikdən sonra Azərbaycan 
əhalisinin xalq kimi inkişaf etməsi üçün keyfiyyətcə yeni imkanlar açılır. 

---

524 
Bu prosesdə kütlənin, sosial təcrübə əsasında özünütərbiyə yolunu 
keçməsi mühüm yer tutur. Bu təcrübənin özü də birmənalı deyildir. Bura-
da müsbət momentlərlə (kütlələrin siyasi mədəniyyətinin və fəallığının 
artması, siyasətdə iştirak etməyə artan maraq və sair) yanaşı müəyyən 
mənfi hallar da özünü göstərə bilir. Sonunculara misal olaraq kütləvi 
surətdə alverə qoşulmaq, yaşamaq naminə himayədarlıq əlaqələrindən 
istifadə etmək, yerliçilik və sairi göstərmək olar.