mədəniyyətin müxtəlif tərəflərinin ictimai həyat hadisələri ilə əlaqəsi eyni deyildir .
Belə ki, əgər mədəniyyətin təbiət, texniki, iqtisadi elmlər kimi ünsürləri
iqtisadi həyatla bağlıdırsa, onun fəlsəfə, əxlaq, incəsənət kimi ünsürlərinə
münasibətdə bu əlaqə birbaşa olmayıb dolayı xarakter daşıyır. Buna görə
də mədəniyyətin inkişafı prosesi qeyri- bərabər və ziddiyyətli şəkildə baş
verir. Məsələn, müəyyən dövrlərdə bu və ya digər ölkədə ola bilər ki, tex-
nika yüksək dərəcədə inkişaf etsin, ancaq əxlaq və bədii mədəniyyət isə
tənəzzül keçirsin. Digər tərəfdən isə iqtisadi cəhətdən geridə qalmış
ölkədə bə
'
zən incəsənətin çiçəklənməsi özünü göstərə bilir. Lakin
bütövlükdə götürdükdə ictimai həyatın inkişafına uyğun olaraq
mədəniyyət də inkişaf edir. Mədəniyyətin inkişafı iki formada baş verir.
Bir tərəfdən tərbiyə prosesində insanların bacarıq və qabiliyyətləri,
vərdişləri inkişaf edir, əvvəlki nəsildən keçən dəyərlər mənimsənilir və
yeni dəyərlər yaradılır. Digər tərəfdən isə, maddiləşmiş dəyərlər nəsildən
nəsilə keçirilir.
Qeyd olunmalıdır ki, cəmiyyətin inkişafı gedişində insanların mad-
di həyat şəraiti ilə mədəniyyəti arasında əlaqələrin xarakteri dəyişir, daha
mürəkkəb şəkil alır. Cəmiyyətin iqtisadi həyatı və ictimai strukturları
mədəniyyətin əsas göstəricilərinə və ümumi istiqamətinə güclü təsir edir.
Bu təsir öz xarakterinə görə pozitiv və ya neqativ ola bilir. Əgər iqtisa-
diyyat istehsal fəaliyyəti üçün obyektiv məzmunlu bilikləri tələb edirsə, bu
təsir müsbət olur. Bunun əksi olduğu halda isə iqtisadiyyatın mədəniyyətə
təsiri mənfi xarakter daşıyır, mədəni həyatda müxtəlif miflərin, ideoloji
illüziyaların genişlənməsinə şərait yaradır.
Cəmiyyətdə gedən mədəniyyət proseslərinə həm də əhalinin həyat
səviyyəsi, maddi rifah halı, həyat vasitələri və mədəni inkişaf vasitələri ilə
təchiz edilmə səviyyəsi də əhəmiyyətli təsir göstərir. Lakin bu o demək
deyildir ki, əhalinin maddi rifah halının yaxşılaşması avtomatik surətdə
mədəniyyətin yüksəlməsinə gətirib çıxarır. Əslində bu iki tərəf arasında
əlaqələr birbaşa olmayıb, sosial münasibətlər vasitəsilə özünü göstərir.
Daha dəqiq desək, əhalinin maddi təminatının yüksəlişi, mədəniyyətin
inkişafı vasitələri ilə təchiz edilməsinin yaxşılaşması, mədəniyyətin
mənimsənilməsi və insanın özünün inkişafı üçün əlverişli şərait yaradır.
Lakin cəmiyyətin və ayrı- ayrı sosial təbəqələrin maddi vəziyyətinin
533
yaxşılaşması həm də mədəniyyətin durğunluğuna və hətta tənəzzülünə də
gətirib çıxara bilər. Deyilənlər göstərir ki,