O`zbek filologiyasi fakulteti o`zbek adabiyoti kafedrasi

1 mashq. 
Dastlabki holat. Gavda to'g'ri tutilib, oyoq tovonlari bir-biridan yelka 
kengligida uzoqlashtiradi. qo'llar yelka kengligida oldinga cho'zilgan holda 
ko'tariladi, kaftlar bir-biriga tegib turadi va ko'llar ikki yonga yo'naltirilib, 
burun orqali nafas olinadi. Ikki deganda, gavda o'z holiga qaytariladi, 
ko'llar yana oldinga cho'zilgan holda kaftlar bir-biriga tegizilib, og'izdan 
nafas chiqariladi. 
Shu tarzda, bir deganda, yuqorida aytilgan holatga kelib, nafas 
olinadi, ikki deganda esa asl holatga qaytib nafas chiqariladi.Bu mashq har 
safar 4-5 marta qaytariladi.
Eslatma:har bir mashqdan nafasni faqat burun orqali olib,og'izdan 
chiqarishni unutmang.
2-mashq. 
Bu mashqda gavdani to'g'ri tutgan holda tomonlar bir-biriga 
yaqinlashtiriladi, panjalar bir oz kenglikda tutilib, qo'llar bo'yinga olinadi.

---

24 
Bir deganda, tovon ko'tarilib, oyoq uchida turiladi. qo'llar ikki 
tomnga cho'zilib, burun orqali nafas olinadi. Ikki deganda, oyoq uchida 
turgan holatda o'tiriladi. Tizza bir-biri bilan juftlashtirilib, qo'llar oldinga 
cho'ziladi va nafas chiqariladi. Nega deganda, asta-sekin o'sha holatda 
o'rnidan turib, qo'llar ikki tomonga cho'zilib, nafas olinadi. Bu mashq ham 
har safar 4-5 marta qaytariladi.
To'g'ri nafas olish hayot uchun naqadar zarur bo'lsa, ovoz ham 
kishilarning bir-birlari bilan bo'ladigan muomalasida katta ahamiyatga 
egadir. Xo'sh ovoz qanday hosil bo'ladi? 
Ovoz oliy asab tizimi signallarining mahsulidir. Oliy asab tizimi 
biror narsaga tikilish uchun ko'zlarga, biror narsani olish uchun qo'llarga, 
oldinga qo'dash uchun oyoqlarga buyruq (signal) bergani kabi ovoz 
chiqarish,nutq tovushlari yoki so'zlarni talaffuz etish, ovozni jaranglatish 
yoki xiralatish, past yoki baland gapirish uchun ham muayyan a'zolarga 
signal beradi. Bu a'zolar esa, oliy asab tizimining buyruqlarini bajaradi. 
Ana shunday buyruqlarni bajarishda, ovozning muhim a'zolari bo'lgan 
halqasimon, pardasimon va qalqonsimon tog'aylar hamda ovoz naychalari 
asosiy rol o'ynaydi.
Hiqildoqning ichki devori ovoz yorug'ini hosil qiladi. Ularning cheti 
esa ovoz boylamlarini tashkil etadi. gorizontal holatda yotgan ovoz 
boylamlari asosan elastik to'qimalardan (naychalardan) tuzilgan.
Ular oldingi tomonda qalqonsimon tog'ay bilan birlashib turadi, 
orqada esa bir-birlaridanuzoqlashadi. Ana shu uzoqlashgan paytda ular 
o'rtasida burchak hosil bo'ladi, buni ovoz yorug' deyiladi. Ovoz yorug'i 
uchburchak shaklidadir.
Tog'aylarni bir-biriga yaqinlashtirib va uzoqlashtirib harakatga 
keltirib turuvchi kuch qalqonsimon va halqasimon bir juft muskuldir. 
Boylamlar tortilishi, qisqarishi yoki tebranishi mumkin.
Ular tinch turganda esa deyarli harakatsiz bo'ladi, ular orasidagi 
tovush yorug'i kichik bo'lib nafas olinayotganda ovozsiz o'tib turadi.
Dastlabki paydo bo'lgan tovush zaif va deyarli tembrsiz bo'ladi. Ovoz 
tembr va kuchga ega bo'lishi uchun qo'shimcha sharoilar talab qiladi. 
Bunda halqum, burun-halqum va og'iz bo'shlig'i rezonatorlik, ya'ni 
qaytargichlik vazifasini bajaradi. Ular tovushga ma'lum tus va kuch beradi.
Bunday tuslanishning siri ovozning fizik xossasi, ya'ning uning qattiq 
jismlariga duch kelgach urilib, qaytib rango-rang rezonais kasb etish 
tabiati bilan bog'liq. qayerda qaytargichlar ko'p bo'lsa, o'sha yerda ovoz 
kuchli, jarangdor va ko'rkam bo'ladi.

---

25 
Demak, ovoz mashqlarida eng avvalo mana shu qonuniyatni nazarda 
tutish kerak.
Tembr hosil qilishda hiqildiqdosh chiqayotgan tovushning yo'nalish 
darajasi katta ahamiyatga ega. Agar tovush faqat burundan chiqsa xunuk, 
yoqimsiz, to'ng'illagan tembr hosil bo'ladi. Tovush faqat qattik tanglaydosh 
chiqsa, rangsiz «oq tovush», ya'ni shangu tovush hosil bo'ladi.
Tovush yumshoq tanglaydan chiqib, qattiq tanglayga tegib o'tsa, 
jarangdor, yoqimli tovush hosil bo'ladi.
Tovushning 
so'ngi 
xossasi 
esa 
uning 
balandligiga, 
ovoz 
boylamlarining kengayishi va tortilishi darajasiga hamda ularning qancha 
ko'p tarang qilib tortilsa, ovoz shuncha baland jarangdor; u qancha bo'g' 
bo'lsa, ovoz shuncha past va do'rillash bo'ladi.
Demak, tovushning asosiy xossalari, uning kuchi va tembri hamda 
baland-pastligi ovoz boylamlarining o'zigagina bog'liq bo'lib qolmasdan, 
eng avval oliy asabtizimi signallariga, qolaversa tovush aparatiga 
taalluqlidir.
Tovush apparati esa, ta'kidlanganidek, oliy asab faoliyatining 
umumiy qonuniyatiga asosan harakat qiladi.
Bolalarning tovush apparati kattalarga nisbatan ancha nozikdir. 
Ayniqsa, bog'chada, maktabda tarbiyachi va o'qituvchilar bolalarning 
bo'lar-bo'lmasga baqirishlariga hamda bironta badiiy asardan olingan 
kuchlari boricha baqirib-chaqirib so'kishlariga yo'l qo'ymasliklari kerak.
Agar biror badiiy parcha noto'g'ri diapozon va baladnlikda baqirib, 
kuchanib o'pilsa, u holda ovoz muskullarining o'ziga xos bo'lmagan 
holatda ishlashga sabab bo'ladi.
Ovozni normal holatga keltirish bir – ikki mashq qilish bilan emas, 
balki ovoz mashqlarini muntazam o'tkazish bilan amalga oshiriladi.
Shuning uchun ham ovoz mashqlariga uzoq muddatli va tizimli ish 
jarayoni deb qarash kerak.
Ovoz mashqlari ham butun bir murakkab tizimini tashkil etadi. ularni 
to'liq bilib olish uchun ovozni yo'lga qo'yish deb ataluvchi maxsus predmet 
bilan bog'liq adabiyotlarga murojaat etish mumkin.