O`zbek filologiyasi fakulteti o`zbek adabiyoti kafedrasi

 
Mantiqiy urg'u. 
Mantiqiy urg'u matnda yashiringan bo'ladi. Badiiy 
asarlarni ifodali o'qishdan oldin yashiringan mantiqiy urg'uni aniqlash 
uchun matnni avval bir necha marta o'qib, muallif maqsadini tushinish, 
so'ngra mantiqiy urg'uli so'zni aniqlash mumkin. Mantiqiy urg'uni 
izlayotganda badiiy asardagi uyushib kelgan va ma'noni kuchaytirish 
uchun qo'llangan takroriy so'zlarga hamda ayrim gaplardagi ta'kidlovchi 
so'zlarga alohida e'tibor berish lozim. odatda, mantiqiy urg'udan keyin 
qisqa pauza qilinadi. 
Misollar: 
Ey Farg'ona! 
 
 
 
 
 
Mushkul kunlar bolasini. 
 
 
 
 
Tishida tishlab, 
 
 
 
Yuvib, 
 
 
 
 
Tarab, 
 
 
 
 
 
Sevib, 
 
 
 
O'pib, 
 
 
 
 
quchib, 
 
 
 
 
 
opichlab, 
 
 
 
Ey baxtlarni balog'atga yetkazgan ona! 
 
 
 
 
 
 
(Hamid Olimjon) 
 
Pauza haqida umumiy ma'lumot. 
 
Pauzaning asosiy turlari. 

---

17 
Kishilar gapirish jarayonida ma'lum darajada qisqacha, to'xtab, nafas 
oladilar va o'pkalarini qayta havoga to'ldirib, nutqni davom ettiradilar. 
Nutqdagi ana shunday to'xtash, tinish yoki shunday kichik talaffuzga 
pauza deyiladi. 
Badiiy asarlarni ifodali o'qishda pazaning o'ziga xos o'rni bo'lib, u 
asarning janr xususiyati, mazmuni va sintaktik qurilishi bilan uzviy 
bog'liq. Badiiy asarda pauza muallif fikrning tinglovchiga aniq va to'la 
yetib borishiga katta yordam beradi. 
Pauza she'riy asarlarda aksariyat so'roqlarga tushadi va his-hayajon 
bag'ishlaydi. She'rlardagi bayt yoki bandlar asarning tugallangan bir 
bo'lagi sifatida bir-biridan doimo pauza bilan ajraladi. 
Masalan: 
 
 
 
Ko'm-ko'k... 
 
 
 
 
Ko'm-ko'k... 
 
 
 
 
 
Ko'm-ko'k... 
 
Mehnat sharaf va shon bo'lgan Vodiylar 
 
 
 
 
 
 
 
 
Ko'm-ko'k... 
 
Pauzaning turlari haqida har xil fikrlar mavjud. Biz talabalarga 
tushunarli bo'lsin uchun uni uch ko'rinishga bo'lib o'rganamiz: 
1.
Grammatik pauza 
2.
Mantiqiy pauza 
3.
Psixologik pauza. 
Grammatik pauza. Badiiy asarlar ifodali o'qiganda tinish belgilarida 
qisqa pauza qilinadi. Bunday pauza grammatik pauza deyiladi. 
O'zbek tilida quyidagi tinish belgilari ishlatiladi: 
Nuqta (.), so'roq belgisi (?), undov belgisi (!), ko'p nuqta (...) 
Vergul (,), nuqtali vergul (;), ikki nuqta (:), tire (-), qavs () va qo'shtirnoq 
(«»). 
Mantiqiy pauza. So'z guruhlarini bir-biridan ajratib, matn ma'nosini 
aniq va to'la ifodalashga xizmat etuvchi pauzaga mantiqiy (logik) pauza 
deyiladi. Mantiqiy pauza matnni kesib o'tgan to'g'ri chiziqqa (G') bilan 
belgilanadi. Masalan: Ammo ( ertaga sahar paytda) juda uzoqdan bir 
maqomda guldiragan tovush (arang quloqqa chalindi), bu tovush 
(o'rmondagi shovur-shuvurlar orasidan) zo'rg'a eshitiladi. 
She'riyatda mantiqiy pauzalar asarning kompazisiyasiga qarab ham 
belgilanadi. Masalan: Uyg'unning «Tong» she'ri ifodali o'qilganda 
quyidagi mantiqiy pauza qilinadi. 

---

18 
Sahar chog'i... G' kumush kabi shuuringdanG' 
Sirg'a taqib G' yaprog'iga bosh qo'yibG' 
Gullar tunning quchog'ida mudraydiG' 
Titrab-titrab unda-bunda yulduzlarG' 
Shoshib-pishib yotog'iga ketgali G'
Dargohiga yetgaliG' 
Oltin shohi etagini sudraydi. G' 
Mantiqiy pauza ifodali o'qishning o'ziga xos eng muhim unsurlaridan 
biri bo'lib, u faqatgina mantiq qonuniyatiga rioya qiladi, lozim bo'lsa, 
tinish belgilarini ham mutlaqo inkor etadi. 
Mantiqiy pauza gapning mazmunini tubdan o'zgartirib yuborishi 
mumkin. Misol uchun quyidagi jumlalarni ikki xil pauza bilan o'qib, ma'no 
o'zgarishiga e'tibor bering: 
1.
Yaramas G' itday o'lib ketdi 
Yaramas itday G' o'lib ketdi. 
2.
Aldasam G' sizni yer yutsin 
Aldasam sizni G' yer yutsin. 
Mantiqiy pauzaning bunday jozibador kuchidan xalq donishmandlari 
unumli foydalanganlar. 
Psixologik pauza. Muallifning matnida yashiringan kuchli his-
hayajonini psixologik pauza orqali ifodalash mumkin. Psixologik pauza
o'quvchi va notiq nutqiga jonlilik kiritib, asarning ta'sirchanligini oshiradi. 
Psixologik pauza ikki chiziqqa (G'G' ) bilan belgilanadi. 
Badiiy asarlarning o'xshatish, sifatlash, mubolag'a, istiora va boshqa 
tasviriy ifoda vositalari qo'llangan o'rinlarda ham muhimdir.