bob. Inson taraqqiyoti konsepsiyasi iqtisodiy o‘sish va inson taraqqiyoti

2.2. Inson kapitali nazariyasining shakllanishi va rivojlanishi 
 
Jaxon iqtisodiyoti fanining tarixi XX asr boshiga qadar ishlab chiqarish 
jarayonida jismoniy kapital – ishlab chiqarish vositalari, moddiy resurslar va 
hokazolar asosiy rol o‘ynaganligidan dalolat beradi. CHunki bu davrda 
texnologiyaga qo‘shimcha resurslardan biri sifatida foydalaniladigan tabiiy kuchga 
ega ish kuchining bo‘lishi kifoya qilardi. Xodimlarni qo‘itish va ularni bir-biri bilan 
almashtirish oson edi. 
Biroq XX asrning o‘rtalarida ro‘y bergan ob’ektiv jarayonlar vaziyatni tubdan 
o‘zgartirdi. Fan-texnikaning jadal rivojlanishi bilimlar, ko‘nikmalar, maxorat, inson 
0
20
40
60
1990
2000
2009
2011
18
24
56
60

---

qobiliyatini birinchi o‘ringa ko‘tardi. Bevosita inson iqtisodiyotni rivojlantirishning 
harakatlantiruvchi kuchiga aylandi. 
Bu ijtimoiy munosabatlar tubdan o‘zgarayotganidan dalolat berardi. Inson 
omilining kuchayishiga jamiyatda sodir bo‘layotgan o‘zgarishlar ham ta’sir 
ko‘rsatardi. Xodimlar o‘z mehnatlari natijalarini taqsimlashda, mulkda, foydada 
ishtirok etish tizimi orqali korxonalarni boshqarishda ishtirok eta boshladilar, 
kooperativ korxonalarning soni va ularning samaradorligi ham ortardi. 
Natijada iqtisodiyot fanida 
“inson kapitali”
kategoriyasi shakllana boshladi. 
Uning paydo bo‘lishi iqtisodiyot va u bilan turdosh fanlarning iqtisodiyot va hayot 
talablariga javoblari bo‘ldi. Jamiyat va iqtisodiyot rivojlanishining sur’atlari va 
sifatida inson va u tomonidan to‘plangan intellektual saloxiyatni chuqur tadqiq etish 
hayotiy zaruratga aylandi. 
Inson kapitali konsepsiyasi XVIIasrda paydo bo‘lgan deb hisoblanadi. Uni 
birinchilardan bo‘lib 1676 yilda Vilyam Petti
5
urushda qurollarni yo‘qotishni inson 
hayotini yo‘qotish bilan taqqoslash asosida qo‘lladi. U Angliya uchun urushda inson 
V. Petti boylik va uning manbalari tarkibiga er va u keltiradigan renta, kapital 
va undan olinadigan foyda (foiz) bilan bir qatorda odamlarning mehnati, malakasi 
va sog‘lig‘iga bog‘liq ravishda, u yoki bu turdagi daromad keltirishini ko‘rsatgan. 
Olimning fikriga ko‘ra, inson kapitalining miqdori xodimning butun umri 
davomidagi ish xaqi kapitalashishi bilan baholanadi
6
. 
YAna bir asr o‘tgandan so‘ng Adam Smit va klassik iqtisodiy nazariyaning 
boshqa vakillar ham inson kapitali konsepsiyasini e’tirof etdilar. Adam Smit 1776 
yilda o‘zining “Xalqlar boyligining mohiyati va sabablari xususidagi tadqiqotlar” 
asarida xalqlarning boyligi asosan ishchilar soni va ular ko‘nikmasining sifati bilan 
belgilanishini ko‘rsatgan.
Bundan yana yuz yil o‘tgandan so‘ng Alfred Marshall ham inson kapitaliga 
uzoq muddatli investitsiyalar samarasi va bu jarayonda insonning rolini tahlil etdi. 
Xaqiqatdan ham jahonning taraqqiy etgan davlatlari iqtisodiyoti o‘sishi 
to‘g‘risidagi statistika ma’lumotlari o‘sishning klassik omillariga asoslangan hisob-
kitoblardagi ko‘rsatkichlardan ancha yuqori ekanligini ko‘rsatdi. Iqtisodiyot 
rivojlanishi va o‘sishi jarayonlarini tahlil etish inson kapitalini zamonaviy 
iqtisodiyot va jamiyatni rivojlantiradigan asosiy ishlab chiqarish va ijtimoiy omilga 
aylanganidan dalolat berdi. 
Ma’lumki, 
kapitalning 
qomusiy 
talqini 
– 
kapital
(fransuzcha, 
inglizcha
«capital
» va lotincha
«capitalis»
so‘zlaridan — 
«bosh, asosiy»)
“daromad 
keltirishga qodir bo‘lgan yoki odamlar tomonidan tovarlar va xizmatlar ishlab 
chiqarish uchun yaratilgan resurslar”
7
dir. 
“Kapital” atamasi odatda kelgusida ishlab chiqarishda foydalanalishi 
mo‘ljallanayotgan mehnat maxsulotlariga nisbatan ishlatiladi. Kapitalni yaratish 
5