―neft va gazni qayta ishlash texnologiyasi‖. 1 qism 5321300 – ―neft va neft-gazni qayta ishlash texnologiyasi‖ bakalavr ta‘lim yo‗nalishi uchun darslik

Xalqora 
tashkilotlar 
tomonidan 
parnik 
gazlarini 
chiqindilarini 
kamaytirish yo‗llari tadqiqot qilish va iqtisodiy rivojlanishga o‗tish, 
uglevodorod tarkibli yonilg‗i turlaridan kam miqdorda foydalanishga 
qaramasdan ko‗pgina neft konlari orqali mlrd.m3 neftli gazlarni 
yoqilayotganligi ma‘lum qilindi.
Har yili 170 – 180 mlrd. m
3
gaz yoqilayotganligi, shu gazning hajmi 
Yevropa Ittifoqining uchdan bir qismini gaz bilan ta‘minlashi mumkin 
ekanligiga baho berildi. Yoqish natijasida uglerod ikki oksidini chiqindilarining 
hajmini kamaytirish mumkin bo‗lganda, xuddi shunga teng ravishda yo‗llardagi 
70 million avtomobillar qisqargan va atrof muhitga zarrali ta‘sir etishlar ham 
katta ko‗rsatgichga kamaytirilgan bo‗lardi. 

---

585 
Taqriban baholashga muvofiq ―O‗zbekneftgaz‖ Milliy xolding 
kompaniyasining ―O‗zbekneftqazibchiqarish‖ kompaniyasiga qarashli konlarida 
1,2 – 1,5 mlrd.m
3
ga yaqin hajmdagi gaz yoqilmoqda. 
Bugungi kunda ―O‗zbekneftqazibchiqarish‖ kompaniyasi Buxoro – Xiva 
neftgazlilik regionidagi neft konlaridagi neftli yo‗ldosh gazlarni utilizatsiya 
qilish yo‗nalishi bo‗yicha aniq natijalarga erishgan: kompressor usulida 
Ko‗kdumaloq konidagi yo‗ldosh gazlarni utilizatsiya qilish amalga 
oshirilmoqda. Bir kunda gazni utilizatsiya qilish hajmi 11,5 mln.m
3
ni tashkil 
qiladi. Shimoliy Sho‗rtan va Shakarbuloq konlaridagi ishlatish sxemalarini va 
jihozlarni texnologik tarkibini o‗zgartirish hisobiga 850 ming.m
3
neftli gaz 
utilizatsiya qilinmoqda. 
―O‗zbekneftgaz‖ Milliy xolding kopaniyasi 2015 yil oxirida neftli 
yo‗ldosh gazni utilizatsiya qilish ko‗rsatgichini 95% ga yetkazish mo‗ljallangan 
edi va bu loyiha uchun 150 mln. dollar ajratilgan. Bugungi kunda ushbu reja 
to‗liq amalga oshirilgan. ―Muborak gazni qayta ishlash zavodida‖ hamda 
Qashqadaryo viloyatining past bosimli neft konlarining guruhlarida NYGni 
utilizatsiya qilish uchun quvvati 900 mln.m
3
bo‗lgan ikkita SKS qurish amalga 
oshirilgan. 
Neftni qayta ishlash texnika va texnologiyaning bugungi holatida 
mamlakatimiz NQIZlari faqatgina 500°С gacha qaynovchi (uning ~2/3 qismi) 
neft distillyat fraksiyalarini motor yoqilg‗ilariga aylantirish imkoniga 
ega.Neftning gudron shaklida qolgan uchdan bir qismi odatda qozonxona 
yoqilg‗isi, bitum, neft yonilg‗ilari, koks xomashyosi va h.k. sifatida 
foydalaniladi. 
Uni chuqur va qoldiqsiz qayta ishlash uchun hozirgi kungacha bartaraf etib 
bo‗lmas to‗siq bo‗lib kelayotgan muammolar, birinchidan, uglerodning ortiqligi 
bilan, ikkinchidan, katalizatorlar uchun qaytmas zaxar bo‗lgan neft qoldig‗idagi 
metallning yuqori qiymatidir. 
Ma‘lumki, ayniqsa arlan turidagi og‗ir neftlar motor yoqilg‗isiga nisbatan 
kam vodorodga (va ko‗p uglerodga) ega. O‗rtacha neft (G‗arbiy Sibir tovar 

---

586 
neftlari kabi) 86% uglerod, 12,7 vodorod i 1,3 geteroatomlardan (asosan 
oltingugurt) tashkil topadi.Benzin va dizel yoqilg‗isida vodorod miqdori 
(summar aromatiklar miqdori bilan 25%) mos ravishda massaning 14 va 13,3% 
ni tashkil etadi. Bundan kelib chiqadiki, neft qoldiqlarini chuqur qayta 
ishlashning gidrokatalitik variantlari mamlakatimiz neftni qayta ishlash sanoati 
uchun iqtisodiy va texnik istiqboldir. Gidrokatalitik jarayonlar (masalan, 
gidrokreking) faqatgina deasfaltizatsiyalangan va demetallizatsiyalangan neft 
qoldiqlarini yoki vakuumli va chuqur vakuumli kabi neftning yuqori qaynovchi 
dstillyat fraksiyalarini chuqur qayta ishlash uchun foydalanilishi mumkin. 
Jahon neftni qayta ishlash amaliyotida neft qoldiqlaridan ortiqcha 
uglerodlarni yo‗qotish va dastlabki neft tarkibidagi vodorodlarni qayta 
taqsimlashga asoslangan texnologik jarayonlar ustunlik qiladi. Vodorod balansi 
bo‗yicha hisob-kitoblar shuni ko‗rsatadiki, motor yoqilg‗ilarini ishlab chiqarish 
uchun o‗rtacha neftdan yuz foizli uglerodning 5,3%ni yoki 5,5 % uglerodni neft 
koksi, katalizatordagi, adsorbentdagi yoki kontaktdagi koks ko‗rinishida olib 
tashlash talab etiladi. Shunday qilib, o‗rtacha neftdan motor yoqilg‗isi 
chiqishining chegarasi ~ 93% ni tashkil etadi. 
Motor yoqilg‗ilari chiqishining haqiqiy miqdori qayta ishlanadigan 
neftning sifati, birinchi navbatda uning element, fraksion va kimyoviy tarkibiga 
bog‗liq bo‗ladi. Shuni anglash mumkinki, yengil neftlar va gazokondensatlarni 
qayta ishlashda bu ko‗rsatgich 93% dan yuqori, oltingugurtli og‗ir va yuqori 
oltingugurtli neftlarda (arlan nefti kabi) motor yoqilg‗ilarining chiqishi 90% dan 
miqdorni tashkil qiladi. 
Neftni qayta ishlashda eng katta qiyinchilik bu – katta kapital va 
foydalanish xarajatlarni talab etuvchi, tarkibida yuqori qiymatda asfalt-smola 
moddalari, metallar va geterobirikmalar bo‗lgan gudronlarni (vakuumli haydash 
qoldiqlari, oxirgi yillarda esa chuqur vakuumli haydash qoldiqlarini) 
kvalifikatsiyali qayta ishlash hisoblanadi. Shu sababli mamlakatimiz va chet el 
bir qator NQIZlarida gudronlarni chuqur bo‗lmagan qayta ishlab bitum, neft 
yonilg‗isi va qozonxona yonilg‗isi kabi mahsulotlar olish bilan cheklaniladi. 

---

587 
Dunyo amaliyotida, ortiqcha uglerodni yo‗qotishga asoslangan, 
gudronlarni chuqur kimyoviy qayta ishlash jarayonlaridan quyidagilar keng 
tarqalgan: 
1)
sekinlashgan kokslashish (СК), anodlar, qora va rangli metallurgiya uchun 
grafitlangan elektrodlar, shuningdek motor yoqilg‗ilarining va uglevodorod 
gazlarining past sifatli distillyat fraksiyalarini tayyorlash uchun uglerodli 
xomashyo sifatida foydalaniluvchi, bo‗lakli neft kokslarini ishlab chiqarishga 
mo‗ljallangan; 
2)
termokontaktli kokslashish (TKK), qaynovchi qavatda uzluksiz kokslashish 
jarayoni deb nomlanadi (chet elda – past qiymatli energetik yoqilg‗i sifatida 
foydalaniluvchi, distillyat fraksiyalar, gazlar va kukunsimon koks olinadigan 
– flyuid kreking); 
3)
TKK ning keyinchalik kukunli koksni bug‗ kislorodli (havoli) gaz-
fikatsiyalanadigan kombinatsiyalangan jarayon (sintez-gazlar distillyatlaridan 
boshqa mahsulotlar olinadigan ―Fleksikoking‖ jarayoni); 
4)
neft 
qoldiqlarini 
quyidagi 
nokatalitik 
jarayonlar 
orqali 
dastlabki
deasfaltizatsiya va demetallizatsiya (DA va DM) qilinganidan keyingi, ularni 
katalitik kreking yoki gidrokreking jarayonlari: 
—
kam kokslanuvchi va metallar miqdori past bo‗lgan va qiyin 
utilizatsiyalanadigan qoldiq – asfaltit olinadigan Solventli DA va DM 
(YUOP firmasinig ―Demeks‖, ―Kerr-Makgi‖ firmasining ―Roze‖ 
jarayonlari va b.). 
—
keyingi katalitik qayta ishlash uchun yaxshilangan xomashyo olinadigan 
termoadsorbsion DA va DM jarayonlari (da APT, Yaponiyada NOT va 
KKI, AKO, ZD va b. jarayonlar). AQSh 
—
motor yoqilg‗ilarini sintez qilish uchun, vodorod, ammiak, metanol va 
b.larni ishlab chiqarish uchun yaroqli bo‗lgan energetik yoki texnologik 
gazlar olinadigan og‗ir neft qoldiqlarini bug‗ kislorodli gazifikatsiya 
qilishning past haroratli jarayonlari. Bu jarayonlar juda yuqori kapital va 
foydalanish xarajatlar bilan tavsiflanadi. 

---

588 
Sekinlashgan kokslashishdan tashqari, yuqorida sanab o‗tilgan 
jarayonlar, Rossiyaning neftni qayta ishlash sanoati qurilishi va 
rivojlantirish yaqin istiqbolli davlat dasturlarida ko‗zda tutilmagan. Ayni 
vaqtda mamlakatning ko‗pchilik NQIZlarida istiqbolsiz visbreking 
jarayoni qurilishlari amalga oshirilmoqda. Qayd etish kerakki, bu 
jarayonlarda gudronning ortiqcha uglerodini olib tashlash amalga 
oshirilmaydi, 
faqatgina 
qozonxona yoqilg‗isini olishda distillyat 
suyultirgichi xarajatini bir muncha kamaytirishga imkon beruvchi, qoldiq 
qovushqoqligini oz miqdorda pasaytirishgina amalga oshiriladi. 
Og‗ir neft qoldiqlarini motor yoqilg‗ilariga qoldiqsiz qayta ishlash uchun, 
kitob mualliflarinig fikricha, krekingning yuqori haroratlarida va yaxshilash va 
katalitik qayta ishlashga yo‗naltiriladigan distillyat yarim mahsulot olinuvchi 
regenerator-qozonxonalar va reaktorlarning yangi avlodlari ichida arzon tabiiy 
adsorbent yuzasida kam kontakt vaqtida bajariladigan termokontakt jarayonlari 
eng maqbul hisoblanadi. 
Ushbu texnik jihatdan oson amalga oshiriladigan jarayonning mohiyati, 
aniq dispersiyalangan neft xomashyosining arzon tabiiy adsorbent bilan siklon 
turidagi reaktorda 510-530°С haroratda qisqa vaqtli kontakti (soniyalar 
ulushida) sharoitida, kokslangan adsorbentni keyingi oksidlab regeneratsiya 
qilinishi bilan erishiladigan yuqori intensivligidadir.
Reaktorda yengil (ekspress) konversiya, demetallizatsiya va keyinchalik 
motor yoqilg‗isini katalitik (katalitik kreking yoki gidrokreking jarayonlari 
bilan) qayta ishlash uchun yo‗naltiriladigan asosan gazoyl distillyati hosil 
qilinadigan xomashyoni ortiqcha krekingsiz qisman dekarbonizatsiyalash 
amalga oshiriladi. 
Taklif etilayotgan jarayon istalgan og‗ir neft qoldiqlar yoki bitumli 
neftlarni ularning kokslilik, oltingugurt va metall miqdori bo‗yicha sifatiga 
cheklanmagan talablar bilan qoldiqsiz ekologik xavfsiz qayta ishlashni amalga 
oshirish imkonini beradi. 
TNO metallari (nikel‘, vanadiy i b.) so‗riladigan kontakt adsorbenti sifatida, 

---

589 
chang ko‗rinishidagi va kukun shaklidagi tabiiy rudali va rudasiz metallar va 
ularni qayta ishlash chiqindilari (temir ruda konsentrati, kolchedanning yoqilgan 
qoldig‗i, yongan tog‗ jinsi, kaolin) qo‗llaniladi. Kontaktda ishlatilgan qismi 
reaktor va regenerator orasidagi sirkulyatsiya tizimidan uzluksiz ravishda 
chiqarib turiladi.