E nuritdinov odam fiziologiyasi

Nafas olish mexanizmi 
Odam nafas olganda (inspiratsiya) oldingi tomondagi tashqi qovurg'alararo 
mushaklar qisqarib, qovurg'alarni ko'tarib turadi. Ular ko'tarilar ekan, o'z o'qi 
tevaragida bir oz buriladi, yon tomonga va bir oz oldinga qarab suriladi. To'sh suyagi 
ham oldinga turtib chiqadi (36, 37 rasmlar). 
Nafas olish paytida diafragmaning mushak tolalari qisqaradi, natijada diafragma 
yassilanib, pastga tushadi; qorin bo'shlig'idagi a'zolar pastga, ikki yonga va oldinga 
itariladi; ko'krak bo'shlig'i ayniqsa vertikal yo'nalishda kengayadi. Turli odamlarning 
yoshiga va jinsiga, kiyimiga va mehnat sharoitisha qarab nafas olish yo 
qovurg'alararo mushaidar hisobigarqovurg'a, yoki ko'krak bilan (ayollarda) nafas 

---

56 
olish tipi - yo bo'lmasa diafragma hisobiga-diafragma, yoki qorin bilan (erkaklarda) 
nafas olish tipi -yuzaga chiqadi. 
Nafas olish tipi mutlaq doimiy bo'lmay, shu paytdagi sharoitga moslanishi mumkin. 
Masalan, odam ancha yuk orqalab ketayotganda ko'krak qafasi yuk uchun tayanch 
bo'lib xizmat qiladi, shuning uchun ham uni tana mushaklari va qovurg'alararo 
mushaklar umurtqa pog'onasi bilan birgalikda qimirlatmay ushlab turadi; faqat 
diafragma harakatlari tufayli nafas olinadi va chiqariladi. Homilador ayollarda 
diafragmaning pastga siljishi qiyinlashadi, shuning uchun ularda qovurg'alar bilan 
nafas olish tipi ustun turadi. 
Jismoniy mashqlar paytida, masalan halloslashda bir qancha qo'shimcha yoki 
yordamchi nafas mushaklari: yuqoridagi qovurg'alarni ko'taruvchi mushaklar, yelka 
kamarini va orqaga tortadigan yelka mushaklar nafas olish fazasida qatnashadi. Nafas 
olishda o'pkalarning nafas sathi oshadi, bosim esa tushadi va 0,26 kPa (2 mm sim.ust) 
ga teng bo'ladi. 
Shunday qilib, nafas olish, ya'ni o'pkaga havo kirishi uchun o'pka kengayishi kerak. 
O'pkaning kengayishiga ko'krak qafasining kengayishi sabab bo'ladi. 
Ko'krak qafasi kengaymagan vaqtda, uni ichki tomondan qoplab turgan parda bilan 
o'pkani ustidan qoplab turgan plevra bir-biriga deyarli yopishib turadi va bu ikki 
parda orasida biroz suyuqlik bo'ladi. Ko'krak qafasi kengaygan vaqta har ikki plevra 
bir-biridan qochib, ularning orasidagi bosim atmosfera bosimidan kamayadi. 
O'pka elastik to'qimalardan tuzilgan bo'lgani uchun torayishiga harakat qiladi, lekin 
ko'krak qafasining kengayishi natijasida plevra orasidagi bo'shliqda manfiy 
bosimning oshishi va tashqaridan kuchli bosim bilan havoning o'pkaga kirishi uning 
torayishiga yo'l bermay, kengayishiga sabab bo'ladi. Demak, ko'krak qafasi 
kengaygan vaqtda o'pka kengayishi bilan kishi nafas oladi. 
Tinch nafas olish vaqtida diafragma, tashqi qovurg'alararo va tog'oylararo mushaklar 
qisqaradi. Kuchli nafas olish vaqtida esa diafragma, qovurg'alarni ko'taruvchi 
mushaklar, tashqi qovurg'alararo, tog'aylararo mushaklar, orqa va oldingi tishsimon 
mushaklar, ko'krakni ko'taruvchi mushaklar va yana bir qancha mushaklar qisqaradi.