Karbonsuvlar almashinuvuiing asosiy bosqichlari
Odam tanasida karbonsuvlar almashinuvi quyidagi bosqichlar orqali amalga
oshadi:
1.karbonsuvlarning oshqozon-ichak yo'lida hazm bo'lishi;
2.monosaxaridlarning qonga so'rilishi;
3.karbonsuvlarning oraliq almashinuvi;
4.glukozaning
buyrakda
filtrlanishi
va
qayta
so'rilishi.
Karbonsuvlarning hazm bo'lishi.Ovqat bilan,qabul qilingan murakkab
karbonsuvlar ichak devorining shilliq pardasidan so'rilib o”tolmaydi.Karbonsuv
so'rilib qon va limfa suyuq-ligiga o”tishi uchun monosaxaridlargacha parehalanishi
shart!
Shunday
qilib,fermentlar
ta'sirida
murakkab
karbonsuvlar
monosaxaridlargacha: asosan glukoza, fruktoza va galaktozagacha ba'zi holatlarda
pentozagacha parchalanadi.
Karbonsuvlarning so'rilishi.Monosaxaridlar qopqa vena qoniga so'riladi.
So'rilish
apparati
ichak
shilliq
qavatidagi
vorsinkalar
hisoblanadi.
Monosaxaridlarning so'rilish tezligi bar xil. A'gar so'rilish tezligini 100 deb olsak,
galaktoza uchun bu 110 ga teng, fruktoza uchun 43, mannoza uchun 19, pentozalar
uchun 9-15 ga teng bo'ladi. Bundan ko'rinib turibdiki, geksozalar pentozalarga
qaraganda tezroq so'rilar ekan.
Monosaxaridlar ingichka ichak shilliq pardasida so'rilayotganda fosfatlanadi (fdsfat
kislota bilan birikadi), bunday birikmalarning hosil bo'lishi esa karbonsuvlarning
so'rilishini tezlatadi.
Karbonsuvlarnipng oraliq almashinuvi. Ichak devorlaridan so'rilib qonga
tgan
monosaxaridlar qon bilari bosh miyaga, jigarga, mushak va boshqa to'qimalarga
boradi, bu dfganlarda har xil birikmalarga aylanadi yoki oksidlanadi.
Karbonsuvlar almashinuviga asab tizimining ta'sirini birinchi bo'lib 1853 yilda Klod
Bernar aniqlagan. U uzunchoq miyadagi 4-chi qorincha tubiga ukol (qand ukoli)
qilib, jigardagi karbonsuvlar zaxirasining safarbar etilishini, so'ngra giperglikemiya
va glikozuriya ro'y berishini kashf etgan. Jigar to'qimasidan kelgan glukozadan
glikogen hosil bo'ladi. Jigar glikogeni zaxira karbonsuvlar ekanligini ham К.Bernar
hayvon jigarini olib tashlash yo'li bilan isbotlagan. Bunda glukoza yetishmasligidan
hayvon halok be'ladi.
Keyinchalik Mann va Magat (1921-1922) jigari olib tashlangan hayvdnning qoniga
glukoza yuborib turib, uning hayotini saqlab turishga muvaffaq bo'ldilar. Bu tajribalar
94
shuni ko'rsatadiki, jigar glikogeni qondagi qand miqdorini bir maromda ushlab
turishda muhim rol ynar ekan.
Hozirgi vaqtda shu narsa ma'lumki, karbonsuvlar almashinuvining turli xil jarayonlari
uchun jigar javob berar ekan. Xususan:
jigarda
glukozadan
glikogen
sintezlanadi
(zaxiraviy
karbonsuv).
Bu
jarayon glikogenez deyiladi. Agar qonda qand miqdori kamayib ketsa
glikogen parchalanib yana glukoza hosil bo'ladi, ya'ni glikogenoliz jarayoni
ro'y beradi. Hosil bo'lgan glukoza jigardan qonga o'tadi. Glukoza va
fosfataza fermenti glikogenoliz jarayonida asosiy vazifani taydi;
jigarga
kelgan
glukozaning
bir
qismi
zarurat
tu ilganda
oksidlanishi
va undan energiya ajralib chiqishi mumkin;
glukoza
oqsil
va
yog*
sintezining
manbayi
bo'lib
xizmat
qilishi
mumkin;
glukozadan
organizmning
muhim
funksiyasi
uchun
zarur
bo'lgan
bir
qancha moddalar, masalan, glyukouron kislotasi hosil bo'ladi, bu esa
jigaming zararsizlantirish funksiyasini bajarish uchun zarurdir;
jigarda
yo lar,
oqsillardan
karbonsuvlar
hosil
bo'lishi
mumkin,
bu
jarayon 'glukoneogenez deyiladi. Glikpgenez, glikogenoliz, glukoneogenez
bir-biri bilan o'zaro bog'liq jarayonlar bo'lib, qondagi qand. miqdorini bir
maromda saqlab turishini ta'minlaydi. ..'.., ., '.....
Karbonsuvlar almashinuvida mushak to'qimasi muhim o'rin tutadi. Mushaklar,
ayniqsa zo'r berib ishlagan vaqtda ko'p miqdorda qon larkibidagi glukozani ushlab
qoladi va xuddi jigardagiday bu yerda ham glukozadan glikogen sintezlanadi.
Glikogenning to'planish! mushaklar ishi uchun muhim energetik manba hisoblanadi.
Biroq mushak to'qimalarida glikogenni glukozagacha parchalovchi glukoza 6-
fosfataza fermenti yo'q, chunki glukoza 6-fosfat mushak to'qimasida pirouzum
kislotasi, va,. sut kislotasigacha parehalandi.
Mushak to'qimasining dam olish fazasida sut kislotasining ko'p qismi glikogenga
resiritezranadi. Bir' qismi esa qonga o'tadi, bu giperlaktademiya dcyiladi (qondagi
miqdorining oshishi 12-19 mg%,gacha bo'lishi, mushaklar zo'r berib ishlagan vaqtda
esa uning miqdori 15-20 marta oshib ketishi mumkin). Qondagi sut kislotasini ko'p
a'zolar o'zida ushlab qoladi, ayniqsa jigarda, bu jarayon shiddatli kechib, bu joyda
glikogen sintezlanadi.
Shunday qilib, jigar glikogeni bilan mushak' glikogeni o'rtasida dinamik bog'lanish
bor. Jigardagi glikogen parchatejnb, glukpza shaklida qonga o'tadi. Mushak glikogeni
parchalanib sut kisl0iasi hosil bo'ladi, bu esa jigarda glikogen sintezi uchun xom
ashyo hisoblanadi.
Qondagi shakar-ichki muhit kiritmasi,sifatida
Qon tarkibidagi va boshqa hujayra tashqi suyuqliklar (limfa, orqa, miya suyuqligi)
dagi shakar asosan glukozadan toshkil topgan,. .dlukoza tarkibining bir xildaligi
uning miqdoriy ko'rsatgichini doimiylikda, tutib turishda muhim ahamiyat kasb etadi.
Bundan darvoza venasidagi qon mustasno, chunki uning tarkibidagi glukozaning
miqdori iste'mol qilingan oziq-ovqat ritmiga bog'liq bo'ladi. Katta kishilarning arterial
va venoz qonida shakarning miqdori 70-80 dari fto 120 mg% gacha bo'ladi. Biroq bu
miqdorga glukozadan tashqari boshqa bir qator glukozaga o'xshash kimyoviy
95
moddalar Ham kiradi va ular glukoza bilan birgalikda aniqlanadi. Bu moddalarning
miqdori odam qonida 8-20 mg% ni tashkil qiladi.
Qondagi shakar miqdorining boshqarilishida asab tizimi va gormonlarning ahamiyati
Organizmdagi barcha hujayralarning karbonsuvli oziqlanishida qondagi glukoza
shaklidan shakar markaziy o'rinni egallaydi, uning boshqarilish mexanizmi
to'g'risidagi masala esa ayniqsa muhim hisoblanadi.
Dastlab boshqarilishni gormpnal yo'lini ko'rib chiqaylik. Shuni ko'zda tutish jkerakki,
faqat bittagina insulin gormonigina shakar miqdorini kuchli pasaytiruvchi ta'sirotga
ega. Karbonsuv almashinuviga faol ta'sir etuvchi boshqa hamma gormonlar glukoza
miqdorining ko'payishiga qaratilgan. Bu xildagi o'zaro bog'liqlik tasoditly bo'lmay*
shu bilan tushuntiriladiki, qondagi shakarning ma'lum miqdorda hattoki birlamchi
kamayishiorganizmdagi hayotiy jarayonlarning keskin buzilishiga olib keladi.
Qondagi glukoza miqdorining konsentrasiyasini ma'lum darajada chegaralangan
tartibda oshishi jiddiy o'zgarishlarga olib kelmaydi.
Insulin-gormoni - oshqozon osti bezining Langergans-Sobolov
orolchalaridagi p-hujayralar tomonidan ishlab chiqariladi. Hayvon va odam
qoniga insulinni yuborilganda undagi shakar miqdorining tezda kamayishiga
olib keladi. Bu holat shu bilan xarakterlanadiki, insulin ta'sirida to'qima
hujayralari, ayniqsa mushak va yog' to'qimasi hujayralari tomonidan
qondagi shakarning o'zlashtirilishi kuchayadi. Demak, jigar va mushaklarda
glikogen sintezi kuchayadi, yog' to'qimasida esa glukozadan yog' hosil
bo'ladi. Shu bilan birgalikda insulin jigarda glukoneogenez jarayonini
tormozlaydi.
Glukagon-gormoni, oshqozon osti bezining alfa hujayralari
tomonidan ishlab chiqariladi. U jigarda glikogenolizni faollashtiradi, natijada
erkin glukoza ajraladi va qonga o'tadi.
3.
Adrenalin-buyrak usti bezining mag'iz qismidagi gormon. Glukagon
bilan birgalikda jigardagi fosforilazani faollashtiradi va bu bilan jigar
glikogenining parchalanishiga olib keladi.
4.
Glukokortikoidlar-buyrak usti bezining po'stloq qismidagi
gormonlar. Ularning ta'sirida glukoneogenez jarayoni kuchayib, tashqari
karbonsuv tabiatiga ega bo'lmagan moddalardan yangi shakarning hosil
bo'lishi kuchayadi, bu esa qondagi glukozani va jigardagi glikogenning
miqdorini ko'paytiradi. Bunda mushaklarda va boshqa to'qimalarda oqsil
parchalanishi faollashadi, gidrolizlangan aminokislotalar keyinchalik
glukoneogenezni jadallashtiruvchi material sifatida ishlatiladi.
Glukokortikoidlar gipofizning adrenokortikotrop va kortikotrop gormonlari
ta'sirida ishlab chiqariladi.
5.
Somatotropin-gipofiz gormoni, periferik to'qimalar tomonidan
glukoza o'zlashtirishini kamaytiradi, bir vaqtning o'zida yog'ning
parchalanishini kuchaytiradi va bu bilan glukoneogenez uchun qo'shimcha
material yetkazib beradi. Uzoq muddatdagi somatotropinning kiritilishi
insulin mahsulotini kamaytiradi yoki insulin yetishmovchiligini keltirib
chiqaradi.
6.
Qalqonsimon bez gormoni-tiroksin, triyoditironin-oz miqdorda ichak
devorida monosaxaridlar so'rilishini va katabolizmini kuchaytiradi. Ko'p
96
miqdorda esa karbonsuvlarning oksidlanishi, fosforillanishini tormozlaydi,
natijada shakar konsentratsiyasini oshiradi. Ko'rsatilgan gormonal omillar
markaziy asab tizimi tomonidan nazorat qilinadi.
Qondagi • shakar miqdorini markaziy asab tizimi tomonidan boshqarishining roli
to'g'risidagi ma'lumotlarni birinchi bq'lib K.Bernar 1849 yilda aniqladi. U IV chi
qorincha tubiga ukol qilish bilan qondagi shakar miqdorining ko'payishini aniqladi.
Bu klassik eksperimentga «shakarli ukol» deb nom berilgan. Asosan miyaning
gipotalamik
mintaqasiga
e'tibor
berish
kerak.
Gipotalamiisda
markazlar
mujassamlashgan bo'lib, karbonsuv almashinuviga ta'sir ko'rsatadi, vegetativ asab
tiziminingsimpatik tolalarining faolligini oshiradi va gipofizning oldingi bo'limiga
ta'sir etib, kortikotropin, somatotropin va tereotropinning ajralishini kuchaytiradi.
Sunday to'la qimmatli o'z-o'zini boshqaruvchi tizim uchun quyidagi kiritmalar kerak.
«Boshqaruvchi qurilma» bunda bayon etilgan asab markazlari
muhim rol o'ynaydi.
To'g'ri
aloqa
yo'llar
-
asab
markazlarining
ta'sirlarini
o'tkazuvchi
yo'llar, ya'ni asab-o'tkazuvchi va asab-gormonal yo'llar.
3.
«Boshqaruvchi-a'zo»-boshqaruv jarayoniga bevosita ta'sir etish
mexanizmi. Bu vazifani birinchi galda jigar bajaradi (uning gomeostatik
vazifasi), bundan tashqari, qondagi glukoza miqdorini, doimiyligini
ta'minlaydigan, glikogen sintezini amalgu oshiradigan barcha to'qimalar bu
jarayonga o'z ta'sirini ko'rsatadi.
4.
Qayta aloqa yo'H - boshqaruv jarayoni holati haqidagi axborotni
asab markazlariga yetkazadigan yo'llar. Karbonsuvlar almashinuvi
boshqarilishining bu bosqichi kam o'rganilgan. Hozirgacha qondagi shakar
miqdori o'zgarishlarini qabul qiladigan retseptorlar joylanishi to'g'risida
aniq ma'lumotlar olinmagan. Taxmin qilinadigan bu vazifani
gipotalamusning ayrim hujayralari bajaradi.
Demak, gipotalamus o'zida boshqaruvchi a'zolar va o'lchov bilan bog'liq bo'lgan
qurilmani birlashtiradi.
5.
Boshqaruvchi ko'rsatkich rolini qondagi shakar o'ynaydi. Bu
zvenolarning bir-biriga bog'liqligi quyida bayon etilgan. Qondagi shakar
miqdori sxemasiga binoan va to'qimada unga yetarli miqdorda qabul
qilinishiga oid axborot shakar sezuvchi retseptorlarga ta'sir etadi. Ulardan
axborot to'g'ri aloqa yo'llari orqali asab markazlariga Uzatiladi va tegishli
funksional holat o'zgarishlarini chaqiradi.
Markaziy asab mexanizmlari «tuzilma»si vegetativ asablar orqali uzatiladi va
endokrin mexanizmi boshqarilishi orqali periferik a'zolarga yetkaziladi. Aniq
sharoitlarga bog'liq ravishda glukozaning miqdorini jigar tomonidan boshqarilishi
yuz beradi va bunda mushak hamda yog' to'qimasining shakarni o'zlashtrishi
kuchayadi yoki susayadi. Natijada, qondagi shakar miqdorming o'zgarishi avtomatik
boshqariladi. Agar glukozaning miqdori eng pastki chegaradagidan ham kamaysa,
(me'yorda odamda unigng miqdori 70 mg% kam) u holda gipoglekemiya yuqori
chegaradagidan oshsa (me'yorda odamda 120 mg%) giperglikemiya deb yuritiladi.
Tashqaridan insulin kiritilganda, uzoq vaqt davomida och yurganda, gormonlar
sekretsiyasi pasayganda, haddan tashqari mushak ishida va jigarda glikogen
zaxirasining kambag'allashishida gipoglekemik holat kuzatiladi.
97
Gipoglikemiyaga javoban miyaning gipotalamik mintiqasining faollanishi kuzatiladi.
Hammadan oldin simpato-adrenal tizimining markazi qo'zg'aladi. Simpatik asablar
orqali uzatilayotgan impulslar adrenalinning
qo'shimcha sekretksiyasini chiqaradi va oxirida jigar glikogenining parchalanishini
keltirib chiqaradi. Shu bilan birga mushakdagi glikogen parchalanib, hosil bo'lgan sut
kislotasi jigarga yetib kelib yana glikogen zaxirasini to'ldiradi.
Ikkinchi,
asosiy
boshqarilishga
qarshi
mexanizm
bu
glukagon
sekretsiyasi.
Itlarda
o'tkazilgan
tajribalarda
me'da
osti
bezidan
oqib
chiquvchi
qonning
plazmasida
glukagon
miqdori
gipoglikemiyada
4-4,5
marta ko'payishi aniqlangan.
»
Qonda shakar miqdorining kamayishidagi organizmning fiziologik tizimlar
reaksiyalari katta ahamiyatga ega bu xil almashinuv kortikotropiya tizimi, ya'ni
glukokortikoidlar orqali boshqariladi. Gipoglikemiya gipotalamus markazlariga ta'sir
etib kortikotropin sekretsiyasini kuchaytirali va u esa glyukokortikoidlar biosintezini
kuchaytiradi. Bu gormonlar ta'sirida glukogenez kuchayadi, u ham qonda shakar
miqdorini tiklaydi. Gipoglikemiya - bu somatotropin sekretsiyasini jadallashtirib,
qonda shakar miqdorini oshiruvchi ta'sir ham ko'rsatadi.
Shunday qilib, glikokemiyadan key in qonda shakarni me'yor chegeragacha
tiklanishida ko'plab neyroeiidokrin mexanizmlar qatnashadi.
Ayniqsa, glukoza tanqisligiga bosh miya hujayralari juda sezgir bo'ladi. Shuning
uchun gipoglemik holatning birinchi belgilari uyquchanlik, kuchsizlik hissi, harakat
va reaksiyalarning tormozlanishi bo'ladi. Qonda glukozaning ma'lum miqdorda
kamayishi qaltirashga (titroqqa) olib keladi, bu esa karbonsuv oziqlanishining va
po'stloq osti markazlarining nafas olishi bilan bog'liq bo'lgan reaksiyalarning
buzilganligidan darak beradi, keyinchalik komatoza holati rivojlanadi.
Glyukoza katta yarim sharlar po'stlog'ida 7-10 daqiqa muddat oralig'ida yetishmasa,
undagi asab hujayralarining o'lishi sodir bo'ladi.-Venaga glukozani yuborganda
bunday patologik holatlar yo'qoladi. Qonda glukozaning miqdori 70%mg dan
pasayganda hayot uchun xavflidir.
Bola organizmida karbonsuv almashinuvining boshqarilishi harakatchan bo'lgani
sababli voyaga yetgan organizmdan ajralib turadi, ayniqsa yangi tug'ilgan va ilk
bolalik davrida. Bu holatning mavjud bo'tishi neyroendokrin mexanizmlarning
chaqaloqlarda yetarli yetishmasligi bilan tushuntiriladi. Yangi tug'ilgan bolalarning
ochligida uning qonidagi shakarning miqdori 30-50 mg%, emizakli bolalarda esa 80-
100 mg% bo'ladi. 12-14 yoshli bolalarda bu ko'rsatgich eng yuqori miqdorda, ya'ni
90-120 mg% bo'ladi.
50 yoshdan keyin karbonsuvlarga muhtojlik kamayadi va alim'entar giperglikemiyaga
xos egri chizig'i diabetik tavsifga ega bo'ladi. Ko'rsatilgan yoshlarda farqli
o'zgarishlar bir qancha omillarning mavjudligi bilan izohlanadi. Birinchidan, insulin
va glukagon rnahsulotlari yoshga bog'liq holda ma'lum dinamikaga ega. Bolalik va
yoshlik davrida me'da osti bezida katta:orolchalar ustun turib ularga p-hujayralar,
ya'ni insulin hosil qiluvchi hujayralarning miqdori kamroq va yirikroq bo'ladi. Qarilik
davrida esa bu orolchalar son jihatdan ko'p bo'lib, kattaligi esa kichik bo'ladi, ular
asosan alfa hujayralar, ya'ni glukagon hosil qiluvchi hujayralardan tashkil
topgan.Demak, bolalik va yosh davrlarda insulin sekretsiyasi ustun tursa, qarilikda
glukagon ustun turadi.
|