181
X. MODUL. MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARNI
TABIAT BILAN TANISHTIRISH YO‘LLARI
Mavzuga oid tayanch tushunchalar:
ekologik tarbiya, estetik
g‘oya manbalari, estetik his, mehnat tarbiyasi, kattalar mehnati bilan
tanishtirish, navbatchilik, o‘z-o‘ziga mehnat tabiatdagi mehnat,
xo‘jalik-maishiy mehnat, qo‘l mehnati
X. 1. Ekologik tarbiya berishning nazariy asoslari
Bugungi
kunda
insoniyatni
xavf
ostida
qoldirayotgan
hodisalardan biri ekologik vaziyat hisoblanadi. Jamiyatning atrof-
muhit bilan o‘zaro buzilgan aloqasi keng jamoatchilik o‘rtasida katta
tashvish uyg‘otmoqda.
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 50-moddasida
“Fuqarolar atrof tabiiy muhitga ehtiyotkorona munosabatda bolishga
majburdirlar”, 55-moddasida esa “Yer osti boyliklari, suv, o‘simlik, va
hayvonot dunyosi hamda boshqa tabiiy zahiralar umummilliy
boylikdir, ulardan oqilona foydalanish zarur va ular davlat muho-
fazasidadir”, – deyilgan.
Insonning tabiiy boyliklardan haddan tashqari oshiqcha
foydalanishi oqibatida sayyoramizning qiyofasi o‘zgarib bormoqda.
Yashil o‘rmonlar siyraklashib, o‘simlik va hayvonot turlari
kamaymoqda, foydali qazilma boyliklari tugab bormoqda. Suv
havzalari va atmosfera havosining ifloslanishi, chiqindi moddalarning
ortib borishi natijasida aholini oziq-ovqat bilan ta’minlash, energiya
va chuchuk suv muammolari borgan sari murakkablashmoqda.
Oqibatda, million-million yillar davomida turg‘un bo‘lgan tabiiy
holatga putur yetmoqda.
Ekologik bilim – bu tirik tabiatning tuzilishi, rivojlanishi,
o‘zgarishi, yer yuzidagi tirik jonzotlarning holati, ularning bir-
birlariva atrof-muhit o‘rtasida bo‘lib turadigan munosabatlarni, tabiiy
boyliklarning son va sifatini, hajmini, xillarini hamda ularni saqlash
va tejamkorlik bilan foydalanish yo‘llarini o‘zlashtirishdan iboratdir.
Inson tabiatga, o‘zini o‘rab olgan muhitga nisbatan o‘z munosabatini
o‘zgartirishi, tabiat qonunlarini bilishi, o‘rganishi va ular asosida o‘z
hayotini rivojlantirish shart. Tabiat qonunlariga mos keladigan hayot
yo‘llarini ishlab chiqish kerak. Aks holda inson va jamiyat katta tabiiy
ofatlarning kelib chiqishiga sababchi bo‘ladi va shu ofatlardan halok
bo‘ladi.
182
Ekologik ta’lim va tarbiyaning tub ma’nosi tabiat va jamiyat
o‘rtasidagi doimiy birlik va ularni bir-birlariga bog‘lovchi tabiiy
hamda ijtimoiy qonunlarni o‘rganish, hayotga tatbiq qilishdan
iboratdir.
Ekologik ta’lim va tarbiya bu insonni tabiatga qadam qo‘ygan
vaqtdan boshlab, butun hayoti davomida tabiatdan ongli ravishda
foydalanishga, psixologik, axloq-odob yuzasidan xalqimizning
tabiatga hurmat va e’tibor bilan qaraydigan urf-odatlarini, udumlarini
tarbiyalash, tabiiy boyliklarni ko‘paytirish, bog‘-u rog‘lar, gulzorlar
tashkil qilishga undashdan, uning qalbida yaxshi xislatlar uyg‘o-
tishdan iboratdir.
Insonni o‘rab turgan tabiiy muhit va uning boyliklarini biladigan,
undan tejamkorlik bilan foydalanadigan, saqlaydigan, tabiat boyligiga,
go‘zalligiga go‘zallik qo‘shadigan, ijtimoiy va tabiiy qonunlarni
biladigan bilimdon shaxsni yetishtirish – bu ekologik tarbiya maqsadi.
Ekologik madaniyat – kasbiy faoliyatda qaror qabul qilish uchun
ekologik javobgarlikni his qilish, tabiat muhofazasi sohasidagi
bilimlarga ega bo‘lish.
O‘rta asrlarda yashab ijod etgan Sharq allomalaridan Muhammad
Muso al-Xorazmiy, Abu Nasr Farobiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali
Ibn Sino va boshqalar tabiat fanlarining rivojlanishiga katta hissa
qo‘shganlar. Ular hali ekologiya fani dunyoga kelmagan davrda tabiat
va undagi muvozanat, o‘simliklar va hayvonot dunyosi, tabiatni
e’zozlash haqida qimmatli fikrlar aytganlar.
Muhammad Muso al-Xorazmiy (782-847) risolalaridan birida
bunday deb yozadi: “Bilingki, dunyoning ko‘zlari yoshlansa, uning
boshiga g‘am, kulfat tushgan bo‘ladi. Odamlar, daryodan mehringizni
darig‘ tutmanglar”. Dunyoning yoshli ko‘zlari deganda Muhammad
Muso al-Xorazmiy nimalarni ko‘zda tutgan ekan?
Ehtimol, u daryo suvining ortiqcha isrof bo‘lishini nazarda
tutgandir? U, eng avvalo, daryo bilan odamlarning bir-birini tushi-
nishlari va til topishishlari, o‘zaro mehr-muhabbat qo‘yishlarini
nazarda tutgan.
847-yilda Muhammad Muso al-Xorazmiy “Kitob surat al-arz”
degan asarini yozdi. Unda dunyo okeanlari, quruqlikdagi qit’alar,
qutblar, ekvatorlar, gulllar, tog‘lar, daryo va dengizlar, ko‘llar va
o‘rmonlar va ulardagi o‘simliklar, hayvonot dunyosi, shuningdek
boshqa tabiiy resruslar – yerning asosiy boyliklari haqida ma’lumotlar
183
keltirilgan. Ushbu risolada matematika, geologiya, astronomiya,
etnografiya, tibbiyot, shuningdek dunyo xalqlarining tabiiy ko‘nik-
malari va tarixiy-huquqiy bilimlari umumlashtirilgan.
Abu Nasr Farobiy (870-950) tabiatshunoslikning turli tarmoqlari
bilan shug‘ullangan bo‘lib, “Kitob qolhaji va al-Miqdor”, “Kitob al-
mabodi al-insonya”, “Kalam fia’zo al hayvon” nomli asarlari bunga
dalil bo‘la oladi. Farobiy o‘zining “Ixsoa al-ulum va al-ta’rif” asarida
zamonasidagi ilmlarni har tomonlama o‘rganib, ularni ma’lum tizimga
solib, turkumlarga ajratdi, har bir ilm tarmog‘iga ta’rif berishga
harakat qildi, tabiatshunoslik ilmiga katta e’tibor berdi.
Tabiatshunoslikka oid “Kitob al-mabodi al-insonya”, “Kalam
fia’zo al hayvon” kabi asarlarida odam va hayvonlar ayrim
a’zolarining tuzilishi, xususiyatlari va vazifalari haqida, ularning
o‘xshashligi va farqlari keltirilishi bilan birga, asosiy anatomik-
fiziologik tushunchalar berilgan. Ularning ruhiy holatlaridagi
xususiyatlari haqida ham to‘xtalib o‘tilgan. Kasalliklarning oldini
olish, sog‘lomlashtirish va boshqa chora-tadbirlarni qo‘llash lozim
ekanligi haqida ma’lumotlar keltiriladi.
Abu Rayhon Beruniy (973-1048) koinotdagi hodisalarni
taraqqiyot qonunlari bilan narsa va hodisalarining o‘zaro ta’siri bilan
tushuntirishga urinadi. U tabiatshunos sifatida tabiat haqida
quyidagicha fikr yuritadi: “Ekin va nasl qoldirish bilan dunyo to‘lib
boraveradi”. Beruniy “Saydana” asarida 1116 turdagi dori-darmon-
larni tavsiflagan. Ularning 750 tasi turli o‘simliklardan, 101 tasi
hayvonlardan, 107 tasi esa minerallardan olinadi. Har bir 302
o‘simlik, hayvon va minerallarning xossalari, tarqalishi va boshqa
xususiyatlari keltirilgan.
Abu Ali ibn Sino (980-1037) jahon fani va madaniyati
taraqqiyotiga buyuk hissa qo‘shgan olimlardan biridir. Yirik qomusiy
olim sifatida u o‘z davri ilm-fanining deyarli barcha sohalari bilan
shug‘ullangan. Turli yozma manbalarda uning 450 dan ortiq asar
yozganligi eslatiladi, Bizgacha esa 24 tasi yetib kelgan. Ibn Sino
asarlari orasida uning mashhur “Tib qonunlari” nomli shoh asari
tibbiyot ilmining qomusi hisoblanadi. “Agar dunyoda chang va g‘ubor
bo‘lmasa insoniyat ming yil umr ko‘rardi”, – deb aytgan edi.
Olimning juda ko‘p qimmatli fikrlari, jumladan, uning inson
sog‘lig‘ini saqlash haqidagi, parhez, gigiyena to‘g‘risidagi xulosa va
maslahatlari hanuzgacha o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan. U barcha
184
yoshdagi kishilar uchun jismoniy mashg‘ulotlar bilan shug‘ullanishni
tavsiya etgan.
Dostları ilə paylaş: |