Nazorat uchun savol va topshiriqlar
1. O‘yin qanday turlarga bo‘linadi?
2. Ijodiy va qoidali o‘yin turlari haqida fikr bildiring
3. Syujetli-rolli, sahnalashtirilgan, qurish-yasash, didaktik o‘yinlarga
misol keltiring.
4. O‘yin MTMlarda qaysi paytlarda o‘tkaziladi?
5. O‘yinchoq1arga qanday talablar qo‘yi1adi?
6. Harakatli o‘yinlar qachon rejalashtiriladi?
7. Hozirgi pedagogik adabiyotlarda o‘yinchoqlar qanday turlarga
bo‘linadi?
210
XII. MODUL. QOIDALI O‘YINLAR BOLAGA TA’LIM
BERISH SHAKLI SIFATIDA
Mavzuga oid tayanch tushunchalar:
qoidali o‘yinlar, asrlar
davomida, didaktik o‘yinlar, ta’lim-tarbiya vositasi, amaliy faoliyat,
sofdillik, rostgo‘ylik, tevarak-atrof, hayotiy tajriba, o‘yin
texnologiyasi
XII. 1. Qoidali o‘yinlar. Didaktik o‘yin turlari
Har bir xalqda asrlar davomida kattalarning bolalar uchun
yaratgan o‘yinlari va bolalarning o‘zlari yaratgan ba’zi o‘yinlari
mavjud. Har qaysisi ham avloddan avlodga o‘tib kelgan va xalq
og‘zaki ijodining o‘ziga xos shakliga aylangan. Qoidali o‘yinlar
MTMda ta’lim-tarbiya vositasi sifatida keng qo‘l1aniladi.
Qoidali o‘yin ta’lim bilan bevosita bog‘1iqdir. Ularning har biri
bola shaxsiga ta’sir ko‘rsatadi, biroq o‘yinning u yoki bu turiga
mansub deyish uning asosiy tarbiyaviy ta’siriga ko‘ra aniqlanadi.
Masalan: “Oq terakmi ko‘k terak, bizdan sizga kim kerak” harakatli
o‘yinida bolalardagi chaqqonlik, zehnlilik, chidamlilik malakalari
rivojlanadi.
Didaktik o‘yinlar.
Didaktik o‘yinlarning muhim elementi
qoidalar hisoblanadi. Qoidalarni bajarish o‘yin mazmunini amalga
oshirishni ta’minlaydi. Didaktik o‘yin ta'lim bilan bevosita bog‘1iq
bo‘lib, unga yordam beradi.
Didaktik o‘yin-bu maktabgacha yoshdagi bolalarning yosh va
imkoniyatlariga mos keladigan ta’lim berish metodidir. Tajribali
tarbiyachi bu o‘yindan passiv bolalarni jamoaga aralashtirish, lıar xil
rejalar, vazifalarni qo‘rqmasdan bajarishlari uchun foydalanadi.
Didaktik o‘yinni amalga oshirishda har doim g‘oyaviylik prinsipiga
asoslanish kerak. Didaktik o‘yin tarbiyachining vazifa hamda
maqsadlariga muvofiq kelishi lozim.
Didaktik o‘yinlar bolalarning birgalikda o‘ynab, o‘z manfaatlarini
jamoa manfaatlari bilan uyg‘unlashtira olishi, bir-biriga ko‘mak-
lashish va o‘rtog‘ining muvaffaqiyatidan xursand bo‘lishi kabi yaxshi
munosabatlarning tarkib topishiga yordam beradi. O‘yinlar shaxsning
sofdillik, rostgo‘ylik kabi ijobiy xislatlari shakllanishiga imkon beradi.
Didaktik o‘yin bolalarning amaliy faoliyati hisoblanadi, chunki
unda bolalar mashg‘ulotlarda olgan bilimlaridan foydalanadilar. Shu
nuqtayi nazardan qaraganda, olgan bilimlaridan har xi1 usulda
foydalanishlari uchun hayotiy sharoit yaratib beradi. Bunday
211
o‘yinlarga kichik bolalar uchun “Rangiga qarab top”, “Shakliga qarab
top” kabi o‘yinlarni misol tariqasida keltirish mumkin.
Katta guruh bolalari uchun “Ishchilar nimalar va qanday ishlarni
bilishadi?”, “Dehqonlar nimalarni yetishtiradi?”, “Kim ko‘proq
narsalarning nomini ayta oladi?” va boshqa o‘yinlarni ko‘rsatish
mumkin.
Didaktik o‘yinlar bolalarning tevarak-atrof haqidagi bilimlarini
mustahkamlashga yordam beradi, o‘z shaxsiy tajribalari va
mashg‘u1ot1arda olgan bilimlarni amalda qo‘1lay olishga o‘rganadi,
ulardagi fikrlash qobiliyatlarini, ijodiy kuchlarni, sensor jarayonni
rivojlantiradi, olgan bilimlarini tartibga soladi.
Didaktik o‘yinlar ta’liın jarayonini yengilroq va qiziqarliroq
qiladi. Bolalar yoshlariga mos, qiziqarli faoliyat orqali o‘yinda amalga
oshiriladigan aqliy tarbiya vazifasini juda oson va yaxshi
o‘zlashtiradilar Didaktik o‘yin kattalar tomonidan bolalarni aqliy
rivojlantirish maqsadida yaratiladi. Unda o‘yin elementlari qancha
ko‘p bo‘lsa, bolalarga u shııncha quvonch bag‘ishlaydi.
Didaktik o‘yinning muhim tomoni – uni o‘tkazishdan ko‘zda
tutiladigan g‘oyadir. O‘yin g‘oyasi bolalarda o‘yinga qiziqish
uyg‘otadi, ko‘pincha bu g‘oya didaktik o‘yinni boshlashga sababchi
bo‘ladi. Masalan, “Xaltachada nima bor?”, yoki “Kim qanday
qichqiradi” va shunga o‘xshashlar.
Har bir didaktik o‘yinda o‘yin mazmuni, g‘oyasidan kelib
chiqqan qoidalar bo‘1adi. Unda qoidaning mavjudligi harakat
o‘ynalishini yoki o‘yinning borishini belgilab beradi, bolalarning
xulqini, o‘zaro bir-biriga bo‘lgan munosabatini boshqarib, kerak
tomonga o‘ylantirib turadi. Qoida bolalar harakatini baholovchi
o‘lchovdir.
Didaktik o‘yinda amal qilinadigan qoidalar o‘yin harakatlarining
to‘g‘ri-noto‘g‘riligini aniqlovchi va ularga baho beruvchi mezon
hisoblanadi. Bolalarning biror bolaga nisbatan “U o‘yin qoidasini
buzib o‘ynayapti”, – deyishlarining o‘zi ularning o‘yin qoidalariga
qandaydir o‘zgartirib bo‘lmaydigan qonundek munosabatda bo‘lish-
larini ko‘rsatadi.
Bolalarning o‘yin qoidalarini o‘rganib olishlari va ularga rioya
qilishlari, ularda mustaqillikni, o‘yin jarayonida o‘zini-o‘zi, o‘zaro
bir-birini nazorat qila bilish qobiliyatini tarbiyalashga yordam beradi.
212
O‘yinning natijasini ikki nuqtayi nazardan: bolalar va tarbiyachi
nuqtayi nazaridan baholash lozim.
Agar o‘yin natijasini bolalar nuqtayi nazaridan baholaganda, unda
bu o‘yindan bolalar qanday ma’naviy va axloqiy ozuqa olganlarini
hisobga olish lozim. Didaktik vazifalarni bajarish bolalardan ma'1um
darajada zo‘r berishni, ya’ni ularning aqliy faoliyatiga talabni
kuchaytiradi.
Bolalar fahm-farosatlari, topag‘onlik1ari, diqqat va xotiralarini
namoyish qiladilar. Bularning hammasi bolalarning o‘z kuchiga
ishonchini oshiradi. Qalbini xursandchilik hissi bilan to‘1diradi, ular
bundan ma’naviy qoniqish hosil qiladilar. Didaktik o‘yinning
natijasini muhokama qiladigan tarbiyachi quyidagilarga e’tibor berishi
lozim: qo‘yilgan maqsadga erishildimi, belgilangan harakat
bajarildimi, shu ko‘zlangan nuqtayi nazardan ma’lıım natijalarga
erishildimi yoki yo‘qmi.
Yuqorida keltirilgan ikki vazifa ham yaxshi bajarilsa, ya’ni bir
tomondan, bolalarda qiziqish uyg‘ota olsa va ular faoliyatini amalga
oshirishga intilsalar, ikkinchi tomondan, qo‘yilgan hamma maqsad,
vazifaga erishilsa, bunday o‘yin yaxshi natija beradi, deb hisoblash
mumkin.
O‘yin qatnashchilarini rag‘batlantirish, maqtash, yaxshi
qatnashganlari uchun yetakchi rolni berish, ba’zan esa shu o‘yinda
foydalanilgan o‘yinchoqni o‘ynashga berish yoki mevalarni yeyishga
berish mumkin, ammo bolalar bunday ınukofotlarni olaman deb har
qanday yo‘l bilan bu ishga intilishlariga yo‘l qo‘ymas1ik kerak.
O‘yin harakatli bolalar tomonidan bajariladi. O‘yin harakatlari
xilma-xil ishlarda: narsalarning joyini almashtirish, yig‘ishtirish,
ularning rangiga, katta-kichikligiga, shakliga qarab bir-biridan
ajratish, tanqidiy harakatlar va lıokazolarda namoyon bo‘1adi. Katta
bolalarning o‘yin harakatlari esa murakkabroqdir: bu o‘yin harakatlari
bir guruh bolalar harakati bilan boshqa guruh bolalari harakati
o‘rtasida o‘zaro bog‘lanish bo‘lishini, harakatlarning izchillik va
navbati bilan amalga oshirilishini talab etadi.
O‘yin natijasi didaktik o‘yinning muayyan natijasi bo‘ladi, natija
esa o‘yinning finali hisoblanadi. Masalan: topishınoqlarni topish,
berilgan o‘yin topshiriqlarini bajarish, fahm-farosatni namoyon qilish
kabilar o‘yin natijasi bo‘lib, ularni bolalar erishilgan muvaffaqiyat deb
tushunadilar. O‘yin mazmuni, g‘oyasi, harakatlari va qoidalari o‘zaro
213
bir- biri bilan bog‘1angan bo‘lib, hatto ulardan birortasi bo‘lmasa ham
o‘yinni o‘tkazib bo‘lınaydi.
Didaktik o‘yinning o‘yin faoliyati sifatidagi o‘ziga xos xususiyati
shundan iboratki, tarbiyachining bolalar bilan o‘zaro munosabatlari
o‘yin tarzida bo‘ladi. Tarbiyachi o‘yin qatnashchisi yoki uning
tashkilotchisi bo‘ladi. Bolalar ko‘pincha o‘yin mazmuni bilan
belgilanadigan va o‘yin harakatlari talab etadigan biron-bir rolni
bajaradilar. Masalan, “Magazin” o‘yinida bilish mazmuni shundan
iboratki, xaridor bolalar o‘zlari sotib oladigan narsalarning belgilarini
aytishlari, sotuvchi bolalar esa talab qilingan narsaning nimaligini
xaridor aytgan belgilar boryicha bilib olishlari kerak. O‘yin
kuzatuvchanlikni mashq qilish, nutqni ravon qilish uchun xizmat
qiladi. O‘yin harakatlari kuzatishdan, buyumni har tomonlama ko‘rib
chiqish, uni tasvirlash va boshqa buyumlar bilan taqqoslashdan iborat.
O‘yin qoidalari xaridorning oladigan narsasini tanlab olish, sotuvchiga
xushmuomala bo‘lishi, oladigan buyumni tasvirlab berishi, uni har
tomonlama ko‘rib chiqish va boshqa buyumlar bilan taqqoslashi,
belgisini aytish va pul to‘Iashidan: sotuvchilarning vazifasi esa xaridor
gapirganda ularni zo‘r e’tibor bilan tinglash, so‘zlarini bo‘lmaslik,
so‘ragan buyumlarni olib, qog‘ozga o‘rab berishdan iborat bo‘ladi.
Ko‘pincha didaktik o‘yinlar bolalarning bilimiga biron-bir
yangilik kiritmaydi, ammo ularni o‘z bilimlarini yangi sharoitda
ishlata bilishga o‘rgatadi yoki ular kichkintoylardan aqliy faoliyatning
turli-tuman shakllarini namoyon qilishga talab etadi. Masalan,
“Ajoyib xaltacha” o‘yinida bolalarga o‘zlariga tanish bo‘1gan
o‘yinchoqni tasvirlab berish vazifasi yuklatiladi, buning uchun esa
bola o‘yinchoqni boshdan – oyoq yaxshilab ko‘zdan kechirishi va
uning o‘ziga xos begilarini eslab qolishi kerak bo‘ladi.
Didaktik o‘yinning mazmuni va turlari. Didaktik o‘yinning
mazmuni “MTM ta’lim-tarbiya dasturi”da bayon qilingan va
quyidagilarni o‘z ichiga oladi:
A) buyumlar, ularning nomi, rangi, shakli, hajmi, sifati va ishlatilishi
to‘g‘risida bilimlar berish;
B) mehnatning har xil turi va uning kishilar hayotidagi roli to‘g‘ri-
sidagi bilimlar;
V)
tabiat
voqealari, narsalar, buyumlar, yil
fasllari to‘g‘ri-
sidagi bilimlar;
214
G) dastlabki matematik tushunchalar: son, sanoq, kattalik, shakl vaqt
va fazoviy tushunchalar berish.
Didaktik o‘yinlar ularning ta’lim-tarbiyaviy vazifasi, mazmuni,
turli bolalar bog‘chasining ta'lim-tarbiya dasturida har bir yosh
guruhlar ajratib berilgan. Dasturda har bir yosh guruhning o‘ziga xos
ruhiy-fiziologik xususiyatlarini e'tiborga olgan holda didaktik
o‘yinning tutgan o‘rni va vazifasi, mazmuni, o‘tkazish uslublari
belgilab berilgan. Masalan, 2 yoshdan 3 yoshgacha bo‘1gan bolalar
bilan o‘tkaziladigan didaktik o‘yinlardan asosiy maqsad — bolalarni
ranglarni bir- biridan farqlash va nomini aytishga o‘rgatish, har xi1
o‘lcham1ar (katta, kichik), shakllarni (sharcha, kubcha), bilishga,
ko‘rib va eshitib idrok etish, diqqatni, mayda harakatlarni o‘stirishga
yorda beradi. Masalan, "Juft kartochkalar”, “Kattalar va kichkinalar”,
“Qo‘g‘irchoqni
sayrga
olib
chiqish
uchun
kiyintiramiz”,
“Qo‘g‘irchoqni cho‘miltiramiz”, “Bu nimaning ovozi?”, “Xaltachada
nima bor?” va shunga o‘xshash o‘yinlar.
Bundan tashqari, shu guruhda bolalarni musiqa tovushlarini farq
qilishga o‘rgatish uchun musiqaviy didaktik o‘yinIar ham o‘tkazi1adi.
Ikkinchi kichik guruhda esa didaktik o‘yin1ar quyidagi maqsadlarda
o‘tkaziladi: bolalarda didaktik o‘yinchoqlar bilan yakkama-yakka
o‘ynash ko‘nikmasini rivojlantirish, Jamoa o‘yinlari tashkil etish;
narsalarni faqat bir rangga qarab ajrata olish, katta-kichikligiga qarab
farqlash; xalqachalarni va kubchalarni muntazam shaklda terib,
ulardan minorachalar yasash; tanish buyumlar tasvirlangan ikki, to‘rt
burchakli, olti burchakli kesma rasmlardan “Idish tovoqlarimiz”,
“O‘yinchoq1ar” kabilarning tasvirini yig‘ish; narsalarni farqlash va
nomini to‘g‘ri aytishga o‘rgatish va hokazo. Musiqaviy – didaktik
o‘yinlarda esa musiqa ovozlarining ba’zi bir xususiyatlarini farq
qilishga o‘rgatish, qadam va yugurish ritmi (“Kim kelayotir”,
“Sichqonlar yugurishayotir”) ovoz va cholg‘u asboblari tembrlarini
(“Musiqaviy o‘yinchoqni o‘ylab top”, “Ovozidan bilib ol” ajrata
bilishga o‘rgatish vazifalari ham hal etiladi.
O‘rta guruhda didaktik o‘yinlar orqali bolalar eshitish, ko‘rish,
sezish a’zolari yordami bilan turli narsalar va ularni yasash uchun
ishlatiladigan materialning xossalarini bilib olish, narsalarni tashqi
ko‘rinishiga qarab bir-biriga taqqoslash, guruhlarga ajratishni
o‘rgatish vazifalari amalga oshiriladi.
215
Yana didaktik o‘yin davomida bolalar o‘rtaga qo‘yilgan masalani
hal etishda sabr-matonatli bo‘1ishga, qiziquvchanlikka, diqqat-
e‘tiborlilikka odatlantirib boriladi. Musiqaviy-didaktik o‘yin1ar orqali
tovushlarni diqqat bilan tinglab, baland-pastligiga, ritmiga, tembriga,
dinamikasiga qarab bir-biridan farq qila olishga o‘rgatib boriladi.
Katta guruhda didaktik o‘yinlar quyidagi vazifalarni hal etishni
maqsad qilib qo‘yadi: kuzatuvchanlik, narsalarni tekshira bilish, bir
biriga taqqoslay olish, ularning belgilaridagi kichik farqlarni (rangi,
shakli, katta-kichikligi, materiallarni seza bilish, narsalarning
joylanishidagi o‘zgarish1arni) aytib bera olish kabi sensor qobili-
yatlarni tarbiyalash; biron hayvon, o‘simlik, transport ta’rif-tavsif qilib
berilganda, ularning nomini topa bilish malakasini o‘stirish,
bolalarning umumiy tasavvurini, buyumlarni umumiy belgilariga
qarab guruhlarga bo‘lish qobiliyatini rivojlantirish, so‘z faolligini
faollashtirish va to‘1dirish; qismlardan yaxlit narsalar (kubiklar,
mozaika va boshqalar) yasash malakasini o‘stirish.
Musiqaviy didaktik o‘yinlar orqali tovushlarni bir-biridan farq
qilishni o‘rgatish, ritmik usulni ajrata olish, ashulalar va cholg‘u
asboblari ovozining tembrini farq qilish (“Kim kuylayapti?” ajrata
olish Shiqildoqli childirma”), ovozning dinamikasini (“tez, sekin
kuylaymiz”) uchun foydalanish kabilar amalga oshiriladi.
Maktabga tayyorlov guruhida didaktik o‘yinlar hamma yosh
guruhlaridagi kabi alohida o‘rin tutadi va bu guruhda didaktik o‘yinlar
orqali quyidagi ta’1im - tarbiyaviy vazifalar amalga oshiriladi:
bolalarda didaktik o‘yin1arga qiziqish uyg‘otish, har bir narsani
bilishga havas, kuzatuvchanlik, diqqat-e’tibor, ziyraklik, aqliy
vazifalarni mustaqil hal qilish malakasini tarbiyalash. Ularga
narsalarni turkumlarga bo‘1ishda yordamlashuvchi o‘yinlarni,
domino, mozaikaning har xil turlarini, shashka, sakrovchi bir
yo‘lkalarni
jumboq
o‘yin1ar,
og‘zaki
o‘yinlar
(“Dengiz
to‘lqillanmoqda”, “Qora va oq”), ranglarni va ulardagi nozik
ayirmalarni bir-biridan farqlashni o‘rgatadigan o‘yin1ar o‘tkazi1adi.
Musiqaviy-didaktik o‘yinlar orqali esa bolalarni tovushlarga
diqqat bilan quloq solishga (“Tovushlarni takrorla”, “Ikki metalafonni
galma-gal chalish” va h.k) ritmik shaklni gavdalantirib berishga (“O‘z
ritmingni o‘ylab ol”, “Bolalar va filchalar”), dinamik farqlarni bir-
biridan ajratishga (”Ovchilar va quyonlar”) o‘rgatiIadi.
Dostları ilə paylaş: |