O‘yinchoqqa quyidagi talablar qo‘yiladi:
Pedagogik talab
.
O‘yinchoq obrazi va mazmunining bola
tarbiyasiga muvofiqligi, jamiyatimiz g‘oyasi nuqtayi nazariga mos
kelishi, g‘oyaviy jihatdan qimmatli bo‘lishi pedagogik talabning
muhim belgisi hisoblanadi. O‘yinchoqbolada olijanob tuyg‘ularni
uyg‘otishi, boshqa millat bolalari bilan do‘stona munosabatlarni
tarbiyalash, voqelikka nisbatan olijanob tuyg‘ular uyg‘otishi, ijobiy
axloqiy tajriba to‘plashga yordam berishi lozim. Bolaning faollikka
bo‘lgan intilishini qoniqtirishi va uni uyg‘otishi kerak. Obrazli
o‘yinchoq real haqiqatni ifoda etadi, buyum, uning xususiyatlari va
hayotdagi ahamiyatini aks ettiradi.
Gigiyenik talablar.
O‘yinchoq qanday materialdan va rangdan
tayyorlanganligi, bolaning hayotiga hech qanday xavf solmasligi,
yaxshi tozalanishi mumkinligi asosiy talablardan hisoblanadi.
222
Badiiy talablar.
Shakl, bo‘yoq va bezaklarning har tomonlama
uyg‘un1ashuvi, bir-birini rang va shakl jihatdan to‘ldirib, ta’kidlab,
o‘yinchoqning badiiy ifodaliligini oshiradi. O‘yinchoqlarning tuzilishi
va bezalishi bolalarning turli yosh bosqichlarida idrok etish
xususiyatlariga to‘la mos kelmog‘i lozim.
To‘g‘ri tanlangan o‘yinchoq
bolaning jismoniy, axloqiy, aqliy
va badiiy-estetik tarbiyasi rivojiga ijobiyta'sirko‘rsatadi.Bolani aqliy
jihatdan tarbiyalashda didaktik o‘yinchoqlarning butun bir tizimi katta
ahamiyat kasb etib, sensor va nutq rivojiga ta’sir etadi, fikrlash
jarayonlari va diqqatini tarbiyalaydi, buyum va uning xususiyatlariga,
qurilishiga bo‘lgan qiziqish shakllanadi, bilimi, tushunchalari boyib
boradi. O‘yinchoq bolani quvontiradi, atrofdagilarga nisbatan ijobiy
munosabat hosil qiladi, birgalikda o‘ynash tuyg‘usini uyg‘otadi va
ijobiy his-tuyg‘ularni tarkib toptiradi. Axloqiy his-tuyg‘uIarni
shakllantirishda qo‘g‘irchoq muhim ahamiyatga ega. Milliy qo‘g‘ir-
clıoq bolalarni boshqa millatga mansub bo‘lgan tengdoshlariga
bo‘lgan ijobiy munosabatini tarbiyalash manbalaridan hisoblanadi.
San'atning birinchi yorqin obrazli va eng tushunarli buyumi bo‘1gan
o‘yinchoq estetik hislar va kechinmalarni uyg‘otadi, estetik tarbiyani
to‘p1ashga yordam beradi va badiiy didni shakllantiradi. Shu o‘rinda
bolalarga yaqin va tushunarli bo‘lgan xalq o‘yinchoq1arining
ahamiyatini alohida ta'kid1ash lozim. O‘yinchoq bolalarni turli rang-
barang harakatlarga undaydi va bolaning faol harakatga bo‘lgan
ehtiyojini qolıdiradi. Tezkor javob reaksiyasini, harakatlarning
aniqligi va muvofiqlashtirishini rivojlantiradi.
Ilk yoshdagi bolalarga mo‘ljal1angan ko‘p o‘yinchoqlar
(shaqqildoqlar, rezina koptokchalar, shaklchalar va boshq.) bolada
ko‘rish va eshitish diqqatini rivojlantiradi, ushlash harakatlari va
buyumli harakatlarni o‘stirishga yordam beradi. Syujetli-obrazli
o‘yinchoq1ar syujetli-rolli o‘yin uchun foydalaniladi. U bolalarda
ijobiy xarakter qirralarini, mulo- yimlik, g‘amxo‘rlik, yordam berishga
ehtiyoj, shuningdek kattalar mehnatiga hurmat va tengdoshlari bilan
o‘ynay olish malakalarini tarbiyalaydi.
Texnika o‘yinchoqlari bolalarda texnikaga va texnika asboblariga
bo‘1gan qiziqishni uyg‘otib, ularni o‘z o‘yinlarida qo‘1lay olish
imkonini yaratadi. Bolalarga texnikaga bevosita aloqasi bor
buyumning (mashinalar, mexanizmlar, transport turlari, aloqa
223
vositalari) tashqi ko‘rinishi, obrazini va unga xos harakatlarini
tanishtiruvchi texnik o‘yinchoqlar yaqin turadi.
Qurish-yasash
o‘yinchoq1ari
bolalardagi
qurish-yasash
qobiliyatlarini rivojlantiradi hamda ijodkorlikka intilish uyg‘otadi. Bu
o‘yinchoq1arni o‘ynash buyumning asosiy vazifalariga taqlid qilish
imkonini yaratishi lozim (avtomobilda g‘ildiraklar lıarakatlanishi,
eshik ochilishi).
Qurilish materiallari bilan o‘ynaladigan o‘yinchoqlarning asosiy
2 turi mavjud:
kublar, prizmalar, konuslar, piramida,slindrlar, plastinkalar,
geometrik shakllar to‘plami.
turli blok - devor, kolonka, tom, ark va boshqa arxitektura va
qurilish materiallari. Mayda (stol o‘yinlari uchun) va yirik (polda va
maydonchada) o‘ynashga mo‘lja1langan bu qurilish materiallarining
rangi har xi1 bo‘lishi mumkin.
Didaktik o‘yinchoqlarning asosini xalq o‘yinchoq1ari tashkil
qiladi. Ularni o‘ynashda bola o‘z-o‘zini nazorat qiladi. Xilma-xil
mozaykalar sensor qobiliyatlarini rivojlantiradi. Ulardagi o‘yin
vazifasi naqshlar, rasmlarni tanlash va joylashtirishdan iborat.
Harakatli o‘yinlarga mo‘ljallangan o‘yinchoq1ar: suv, qum bilan
o‘yna1adigan
o‘yinchoq1ar,
koptoklar,
arg‘anıchilar,
lıambaraklar va boshqalar. Ularning asosiy vazifasi bolalarni jismoniy
jihatdan tarbiyalashdir.
Musiqali va teatrlashtirilgan o‘yinchoqlar bolalarning musiqaviy
ohang va ritmni eshita olish qobiliyatini o‘stirishga yordam beradi.
Katta yoshdagi bolalar ertaklarni salınalashtiradilar.
Qum bilan o‘ynash. Qum bolalarning o‘ynashlari uchun eng
qulay o‘yin vositasi hisoblanadi. Qum maxsus yashiklarda nam
holatda saqlanadi. Qumni saqlashga gigiyenik talablaı qo‘yi1adi:
qum turli xil tosh, shishalardan tozalangan bo‘1ishi; b) qum faqat
namroq holda saqlanishi; d) bolalarning salomatligiga xavf solmasligi
kerak.
Kichik yoshdagi bolalar qum bilan o‘ynashlari uchun bayroq-
chalar, o‘yinchoqlar tayyorlab qo‘yilishi kerak.
224
Suv bilan o‘ynaladigan o‘yinlar. Bu o‘yinlar bilan kichik yoshdan
boshlab shug‘ullanish mumkin. Suvda qo‘g‘irchoqni cho‘mi1tirish,
o‘yinchoqlar bilan o‘ynash, katta yoshdagi bolalar esa suvda
cho‘milishlari mumkin.
Qor bilan o‘yna1adigan o‘yin1ar bolalarda quvnoq kayfiyatni
uyg‘otadi. Buning uchun yog‘och belkurakcha, qorni tashish uchun
quticha ortilgan chana bo‘1ishi shart, Kattalar yordamida qor
uyumlaridan turli shakllar, qorbobo, qorqiz, hayvonlarning qiyofasini
yasaydilar.
Milliy xalq o‘yinlari.
Maktabgacha yoshdagi bolalarni milliy qadriyatlar asosida
tarbiyalashda milliy xalq o‘yinlarining ahamiyati kattadir. Bu o‘yinlar
ikki guruhga bo‘linadi:
Milliy harakatli o‘yinlar. 2. Milliy xalq o‘yinlari.
Milliy harakatli o‘yinlar sport turlari hamda xalqimiz qadriyatlari
bilan aloqador bo‘1ib, ular asrlar davomida davrlarga mos ravishda
rivojlanib, takomillashib, e’zozlanib kelingan. U bolalarning jismonan
baquvvat, sog‘lom, jasur, qat’iyatli, chaqqon, uddaburon bo‘lib
o‘sishlarida muhim omil hisoblanadi. Xalq milliy o‘yinlarida
millatning o‘tmish tarixi, ma’naviy va madaniy rivojlanishining
xarakter - xususiyatlari, urf-odatlari, an‘analari jamlangandir.
Xalq milliy o‘yinlari orqali bolalarni ma’naviy, aqliy, jismoniy,
estetik jihatdan tarbiyalab borish jarayonida ularda o‘z Vatanini
sevish, uning boyliklari qadriga yetish, buyuk ajdodlarimiz meros-
225
larini hurmat qilish, milliy kuy va qo‘shiqlardan zavqlanish tuyg‘u-
1ari, shuningdek, o‘sib kelayotgan yosh avlodda chidamlilik, sabr-
toqatlilik, tezkorlik, ildamlik, botirlik kabi shaxsiy sifatlar shakllanib
boradi.
Xalq milliy o‘yin1arini maktabgacha ta’lim muassasalarida
tashkil etishda quyidagi vazifalar amalga oshirilishi lozim:
– xalq milliy o‘yin1arining turlari va ularni tashkil etish yo‘llari,
usullari hamda uslublarini ishlab chiqish;
– milliy o‘yinlarni tashkil etishda ma'naviy qadriyatlar va urf-
odatlarimizni kundalik hayot jarayoniga singdirib borish;
– maktabgacha yoshdagi bolalarni Nlilliy istiqlol ruhida tarbiyalashda
xalq miltiy o‘yinlarîdan maqsadli foydalanish;
– xalq ertaklari, xalq og‘zaki ijodi durdonalaridan unumli foydalanish;
– bolalarning o‘ynash1ari uchun shart-sharoit (o‘yin uchun jihozlar,
atributlar) yaratish;
– maktabgacha ta’lim muassasalari, oila va mahallalar o‘rtasida milliy
o‘yinlar bo‘yicha ko‘rik tanlovlar va musobaqalar o‘tkazish.
Milliy harakati o‘yinlar bolalarning yosh xususiyatlariga
o‘yindagi harakatlar rivojiga qarab takomillashib boradi.
1-2yosh1i bolalar bilan o‘ynaladigan o‘yin turlari. «Barmoq- qa-
barmoq», «G’oz-g‘oz», «G‘oz tursin», «Bo‘p-bo‘p», «Toy-toy»,
«Poyezd», «Achom-achom» o‘yinlari go‘dak endi bir-ikki qadam
tashlashni o‘rganayotgan vaqtda gavdasini to‘g‘ri tutishga yordam
beradigan o‘yinlar hisoblanadi.
3-4 yoshli bolalar bilan o‘ ynaladigan o‘ yin turlari: "O‘t o‘yin",
“Kesak qo‘ydi", “Ko‘z boylag‘ich", “Choriy chambar”, “Avval-
akam”, “Tayoq irg‘ifish”, “Quloq cho‘zish”, “Chitti gul”, “Xolam
mehmonga keldi”, “Uchdi-uchdi”.
4-5 yoshli bolalar bilan o‘yna1adigon o‘yin turlari: “Chir-
Aylanma", “Chillak”, “Tortishmachoq”, “Lafta”, “Dor o‘yin”,
“Ko‘pkari”, “Berkinmachoq”, “Jami”, “Chertan devor gir-gir aylan”.
Katta yoshdagi bolalar uchun o‘yinlar: “Chavandozlar”, “Doiraga
tort”, “Do‘ppi yashirma”, “Sapalak”, “Besh tosh”, “Oq terakmi kork
terak”. Bu o‘yinlar orqali bolalarda chaqqonlik, o‘z-orzini bosh-
qara olish va o‘ziga ishonch tarbiyalanadi, qat’iyatlilik ko‘nikma-
1ari shakllanadi, fikrlashga o‘rgatilib boriladi, topqirlik qobiliyatlari
rivojlanadi, hozirjavob bo‘1ishga tayyorlanib boradi.
226
Xalq harakatli o‘yinlarni tashkil etish va bolalarga o‘rgatishda
quyidagi qoidalarga rioya qilish zarur;
Bolani ruhiy jihatdan o‘yinga tayyorlash.
O‘yin jarayonida bolalarning jismoniy tayyorgaligi va yosh
xususiyatlariga e’tibor berish.
Har bir o‘yinning pedagogik tomonlarini nazardan qo chirmaslik.
O‘yinlarni ijtimoiy-foydali mehnat bilan bog‘lagan holda hayotga
tatbiq etish.
O‘yin davomida o‘zaro munosabatlarni yanada mustahkamlash.
Jamoa bo‘lib birgalikda harakat qilish, jamoa manfaatiga hurmat
va e’tiborli bo‘1ish.
O‘zbek xalqining ermak va ovutmachoq o‘yinlari bilan, asosan,
bolaning ilk yosh davridan boshlab shug‘ul1anib boriladi. Bu o‘yinlar
asosan kattalarning bevosita rahbarligida harakat va so‘zlarning
uyg‘unlashuvi bilan o‘ynati1adi. Masalan: “Barmoqlar”, “sichqon-
sichqon” o‘yinlari orqali bolalarda xushchaqchaqlik kayfiyatlari hosil
qilinib tasavvurlari o‘sib boradi. Xalqimizda “Bolaning ilonni
changallaydigan davrida” ibora bor. Bu hikmat hali qo‘rqish hissini
bilmaydigon davrida, ya’ni yaxshi-yoınonni ajrata olmaydigan vaqtida
qo‘1lani1adi. Xuddi shu davrida “Sichqon- sichqon” o‘yini qo‘l
keladi.
Ilk yoshdagi bolalar dastro‘moldan yasalgan “Sichqon”ning
harakatlanislıidan qattiq zavqlanib, qiyqirib yayraydilar. “Sich-
qon”ni harakatlantiruvchi katta odam uning juda chaqqonligini
namoyish etishi kerak. Bu ovutmachoq go‘dakka sichqon shakli va
uning juda to‘g‘risida tasavvur hosil qilishga ko‘maklashadi. Ermak
o‘yinlardan «Oymoma», «Bog‘ga kirsam maylimi», «Alla», «Aji-aji»,
«Boylandi», «Chapakka-xo chapakka» orqali bolalarni muloqotga
o‘rgatib boriladi. Bu jarayonda bolalarning eshitish, ko‘rish, sezish,
his qila olish kabi sensor qobiliyatlari faollashadi. Bolalarning nutq
faolligini o‘stirish maqsadida aytishma o‘yinlaridan keng
foydalaniladi. Bunday o‘yinlarga «Boylandi», «Xolam keldi»,
«Mundi-mundi», «Bulbulim-bulbulim», «Ko‘z boy1og‘ich», «Oq
sholi, ko‘k sholi», «Ada hormang»1ar kiradi. Yana xalqimizda azal-
azaldan o‘ynab kelinadigan so‘z o‘yinlaridan «Yarashtirgich»lar hali-
hanuzgacha bolalar orasida «tinchlik–yarashuv» timsoli sifatida
qo‘l1aniladi. Bu o‘yinlar bolalar tilidan ana shunday jaranglaydi:
227
Karimga berdim toychoq,
U olavermadi har choq.
Toychog‘imni kim olsa,
Men u bilan chin o‘rtoq.
Yalinchoq-yalinmachoq,
Pista po‘choq.
Qilichm, to‘qmoq, qirq yilgacha o‘rtoq,
To‘qmoq, to‘qson yilgacha o‘rtoq.
Bolalarning matematik tasavvurlarini o‘stirishga yordam
beradigan o‘yin turiga «Sanamalar» kiradi. Bu o‘yin jarayonida
bolalar she’riy satrlar orqali son-sanoqdan topishmoq tarzida foyda-
lanib qatnashadilar. Bunda bolalarning tasavvurlari, fikrlash doiralari
kengayib, she’riy ohangda to‘g‘ri javob qaytarishga o‘rgatilib boriladi.
Asosan bu o‘yinlar quyidagicha ja ranglaydi:
Dadam-u oyim,
Bor ikkita singlim.
Bahodir, Dildor,
Bog‘chaga ketar,
Sanab ko‘r chaqqon,
Bizlar nechta jon?
O‘zbek xalqi nihoyatda so‘zga chechan, topqir bo‘lib, o‘zining
alyor-u qo‘shiqIariga boydir. Bu fikrimizning isboti sifatida xalq
orasida mashhur bo‘lgan «Qiqillama1ar»ni misol sifatida keltirish
mumkin. Bu so‘z o‘yinlarida sodir bo‘1ayotgan voqea-hodisalar,
kechinmalar she’riy ohangda ijro etiladi. Masalan:
Shov-shov etadi ariq,
Karim ekadi tariq.
Echki keladi ma’rab,
O‘z egasiga qarab.
Yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan o‘yinlar maktabgacha yoshdagi
bolalarni
ma'naviy
axloqiy
pedagogik-psixologik
jihatdan
tarbiyalashda muhim ahamiyat kasb etadi.
Dostları ilə paylaş: |