XII. 2. Maktabgacha ta’lim tizimida o‘yinlar texnologiyasi
O‘yin texnologiyasining nazariy asoslari. Bugungi kunda ta'lim
tizimida, jumladan, maktabgacha ta’lim tizimida ham yan gi
pedagogik texnologiyalar, interfaol usullardan keng foydalanilmoqda.
Bu texnologiyalarning mazmun-mohiyatini, asosiy tamoyillarini,
qonuniyatlarini, ulardan samarali foydalanish yo‘I1arini amaliyotchi-
228
tarbiyachi va o‘qituvchilarga yetkazib berish pedagogika fani oldida
turgan dolzarb muammolardan biridir.
«Texnologiya» yunoncha so‘z bo‘lib, «techne» - «mahorat»,
«san’at» va «logos» – «tushuncha», «o‘rganish» demakdir.
Texnologiya so‘zi zamirida jarayonlarni amalga oshirish usullari va
vositalari haqidagi bilimlar yig‘indisi, shuningdek, obyektda sodir
bo‘1adigan sifat o‘zgarishlari tushuniladi.
Ta’lim texnologiyasi tushunchasi ta’lim maqsadiga erishish
quroli, ya’ni oldindan loyihalashtirilgan ta'1im jarayonini yaxlit tizim
asosida bosqichma-bosqich amaliyotga joriy etish va shu maqsadga
erishishning metod, usul va vositalari özimini, ta'lim jarayonini
boshqarishni ifodalaydi,
Pedagogik texnologiyaning markaziy muammosi bola
shaxsini rivojlantirish orqali ta'1im maqsadiga erishishni ta’min-
lashdan iborat. Pedagogik texnologiyaning tamoyillari quyidagilardir:
kafolatlangan yakuniy natija, ta'limning samaradorligi, qaytuvchan
aloqaning mavjudligi, ta'1im maqsadining aniq shakllanganligi.
O‘yin texnologiyasi ham o‘yin metodidan o‘zining aniq maqsadi,
amalga oshirish kerak bo‘1gan jarayonlarning mantiqiy ketma-ketligi
va o‘zaro bog‘liq1igi, oldindan belgilangan natijalarga erishish
kafolati bilan farq qiladi.
L.S. Vigodskiy o‘yinni bolaning ichki ijtimoiy dunyosi, ijtimoiy
buyurtmalarni o‘z1ashtirish vositasi sifatida ta’riflaydi.
Har qanday o‘yin muayyan vazifalarni bajaradi:
– maftunkorlik;
–kommunikativlik;
–o‘z imkoniyatlarini amalga oshirish;
–tashxis;
–o‘yin ishtirokchilari o‘rtasidagi muloqot;
–ijtimoiylashuvlik.
S.A. Shmakovning ta’kidlashicha, o‘yinlar quyidagi to‘rt asosiy
xususiyatga ega:
erkin rivojlantiruvchi faoliyat, ya’ni bola o‘yinni o‘zi tanlaydi,
unda faol ishtirok etadi. Bunda birinchi navbatda, yakuniy natija
emas, balki o‘yin jarayoni muhim ahamiyatga ega;
ijodiy xarakter, ya’ni o‘yin jarayonida bolalar uchun ijod qilishga
katta imkoniyatlar mavjud;
229
emotsional ta’sir – bola o‘yinda markaziy o‘rin egallashni
xohlaydi, g‘olib bo‘lishga intiladi, bu bolaning faolligini oshirishga
yordam beradi;
asosiy va qo‘slıimcha qoidalar o‘yin mazmuni, uning mantiqiy
ketma-ketligini belgilaydi.
O‘yin strukturasiga maqsad, rejalashtirish, maqsadga erishish,
natijalarni tahlil qilish kabi komponentlar kiradi. O‘yinning eng asosiy
xususiyati uning ijodiyligidadir. U o‘zaro kurash, musobaqalashish,
raqobat shaklida namoyon bo‘1adi.
Nazariy jihatdan o‘yinga faoliyat, jarayon va o‘qitish metodi
sifatida qarash mumkin. O‘yin faoliyat sifatida maqsadni belgilab
olish, rejalashtirish va amalga oshirish, natijalarni tahlil qilishni
qamrab oladi va bunda shaxs subyekt sifatida o‘z imkoniyatlarini to‘la
amalga oshiradi.
O‘yinli faoliyatni motivatsiyalash o‘yin xarakterining musoba-
qalashish shartlari, shaxsning o‘zini namoyon qila olishi, o‘z
imkoniyatlarini amalga oshirish ehtiyojlarini qondirishdan kelib
chiqadi.
Jarayon sifatida o‘yin tuzilmasi (G.K, Selevko ta’biricha) quyi-
dagilarni qamrab oladi:
o‘ynash uchun olingan rollar;
bu rollarni ijro etish vositasi bo‘lgan o‘yin harakatlari;
haqiqiy narsalarni shartlilarga almashtirish;
o‘yinda ishtirok etuvchilarning real o‘zaro munosabatlari;
o‘yinda shartli ravishda yaratilgan sujet (mazmun).
Har qanday texnologiyada, jumladan, o‘yin texnologiyalarida
ham, o‘quv maqsadi aniq belgilanishi zarur. Bu texnologiyaning
asosiy negizidir. Maqsad to‘g‘ri qo‘yilishi uchun tarbiyachi bolaga
nimani o‘rgatmoqchi bo‘lganligini bilishi kerak. Bitta mashg‘ulotda
bitta maqsad qo‘yilishi maqsadga muvofiq. Masalan, bolalarni 3
raqami bilan tanishtirish yoki yil fasllari haqida tushuncha berish va
h.k.
O‘yin texnologiyalari (ayniqsa, bog‘cha bolalari uchun)
rivojlantiruvchi maqsadlarni (bolaning idrok, xotira, diqqat,
tafakkurini rivojlantirish) amalga oshirishi ham mumkin. Bunda o‘yin
jarayonida yakuniy natija muhimroq bo‘ladi.
4. Maktabgacha ta’lim tizimida pedagogik o‘yinlarning shakllari
va amalga oshirish metodlari.
230
Pedagogik ijrochilik o‘yinlarini bola uch yoshdan boshlab
o‘zlashtira boshlaydi. Shu yoshga kelib bola odamlar o‘rtasidagi
munosabatlar bilan tanisha boshlaydi, hodisalarning ichki va tashqi
tomonlarini ajrata boshlaydi, o‘zida ichki kechinmalarni seza
boshlaydi. Ularga munosabat bildiradi.
Maktabgacha yoshda bolalar o‘yin faoliyatini o‘zlashtira borib
ijtimoiy qadrli va ijtimoiy baholanuvchi faoliyatga tayyorlana
boshlaydilar. Maktabgacha ta’1im tizimida qo‘llaniladigan pedagogik
o‘yinlarning quyidagi turlari mavjud:
Bolalar kayfiyatini ko‘taruvchi
Bolalarni o‘zligini namoyon etishga chorlovchi.
Bolalarda o‘ziga ishonch hissini shakllantiruvchi, jismoniy va
intellektual muammolarni yo‘qotishga qaratilgan.
Maktabgacha
bolalar
xatti-harakatidagi
cheklanishlarni
tavsiflovchi (diagnostika).
Bolalar shaxsi strukturasiga ijobiy korreksiyalar beruvchi.
Millatlararo bag‘rikeng1ikni shakllantiruvchi.
Bolalarda ijtimoiy, jamoaviy munosabatlarni shakllanti ruvchi
o‘yinlar.
Pedagogik o‘yinlarni quyidagicha tasniflash mumkin. Faoliyat
turlariga qarab: ijtimoiy intellektual, mehnat, ijtimoiy va
psixologik o‘yinlar.
Pedagogik jarayonlarning xarakteriga qarab: ta’1im-tarbiyaviy,
rivojlantiruvchi, ijodiy, psixotexnik o‘yinlar.
O‘yinlar metodlariga qarab: predmetli, sujetli, badiiy rolli,
hodisalarni tasavvur etuvchi va dramalashtiruvchi o‘yin1ar.
Predmetlar asosidagi o‘yinlar: matematik, biologik, ekologık,
musiqali, texnikaviy, jismoniy tarbiyalovchi, iqtisodiy tejamkorlik
va ishbilarmonlik, tadbirkorlikni rivojlantiruvchi o‘yinlar.
O‘yin vositalari bo‘yicha: o‘yin vositalari (koptok, piramida, kub
va boshq.) bilan amalga oshiriladigan o‘yin1ar va o‘yin vositalarisiz
amalga oshiriladigan o‘yinlar xontaxta ustida, xonada va dalada
o‘yna1adigan o‘yin1ar, kompyuter va televizor o‘yin1ari kabi texnik
vositalar.
Maktabgacha ta’1imda yoshi kattalarning to‘plagan tajribasini
kichik yoshdagilarga singdirish jarayonida o‘yinlar ta’lim ınetodi
sifatida namoyon bo‘ladi. O‘yin metodlariga qarab maktabgacha
231
ta’lim vazifalaridan kelib chiqib, predmetli, sujetli- ishchan,
dramalashtirilgan o‘yinlardan keng foydalaniladi.
Maktabgacha ta’1imda rivojlantiruvchi pedagogik o‘yinlarni
o‘quv tarbiya jarayonida qo‘1lash quyidagi o‘ziga xos xarakterga ega
bo‘ladi. Birinchidan, rivojlantiruvchi pedagogik o‘yin1ar maxsus
topshiriqlar majmuasidan iborat bo‘1adi. Ikkinchidan, o‘yin
faoliyatidagi topshiriqlar rangli kublar, ornament, rasm va jimjimador
predmetlar vositasida amalga oshiriladi. Uchinchidan, topshiriqlar
mustaqil bajarilishini ta'min1ash maqsadida ularni osondan qiyinga
tomon, aniq vaqt oralig‘ida sifatli bajarilishini ta’minlash darkor.
Maktabgacha ta’1im muassasalarida interfaol o‘yinlardan foydalanish
ijobiy natijalarga olib keladi. Bu o‘yinlar jarayonida bola passiv
obyektdan faol subyektga aylanadi. Tarbiyachining asosiy vazifasi esa
o‘yinni tashkil etish, bolalar ijodiga sharoit yaratishdan iborat.
Interfaol o‘yin1ar jarayonida bola mustaqil fikrini to‘g‘ri bayon
etishga, boshqalarni tinglashga o‘rganadi, boshqacha qilib aytganda
interfaol o‘yinlar orqali kelajakda har bir bola uchun zamin bo‘lgan
ijobiy sifatlar shakllantiriladi. Interfaol o‘yinlarni samarali o‘tkazish
uchun quyidagi qoidalarga e’tibor berish lozim:
Mashg‘ulot oldidan bolalar o‘yin qoidalari va mazmunini qay
darajada tushunganliklarini aniqlash.
Bolalarning
yosh
xususiyatlari
va
bir-birlariga
bo‘1gan
munosabatlarini hisobga olish.
Har bir bolaning qobiliyati va psixologik xususiyatlarini e’tiborga
ohsh.
O‘yin jarayonida bolalarga qiziq bo‘lgan materiallardan foyda-
lanish.
Diqqat va e’tiborni jalb etadigan uslublarni izlab topish.
Bolalarga rollarni to‘g‘ri taqsimlash.
O‘yindan qanday maqsadda foydalanish mumkinligini bilish.
O‘yinning asosiy bosqichlari haqida tasavvurga ega bo‘lish va
natijalarini prognoz qilish.
232
Pedagogik nuqtayi nazardan to‘g‘ri tashkil etilgan o‘yin bolaning
axloqiy, irodaviy xususiyatlarini shakllantirish bilan birga unda bilim
olishga, atrofdagi olam sirlarini ochishga qiziqish uyg‘otadi. Shuning
uchun maktabgacha ta'1im muassasalarida o‘yin texnologiyalaridan
keng foydalanish kerak.
O‘yinlar texnologiyasi tushunchasi pedagogik texnologiyaning
tarkibiy qismidir. O‘yin texnologiyasi an’anaviy tarzdagi o‘yin
metodidan o‘zining aniq maqsadi, amalga oshirish kerak bo‘lgan
jarayonlarning mantiqiy ketma-ketligi va o‘zaro bog‘1iqligi, oldindan
belgilangan natijalarga erishish kafolati bilan farq qiladi.
Xulosa qilib shuni ta’kidlash kerakki, yuqoridagi nazariy
asoslardan foydalanish maktabgacha ta’lim-tarbiya jarayoni samara-
dorligini oshirishga xizmat qiladi.
Dostları ilə paylaş: |