Korxona iqtisodiyoti



Yüklə 446,71 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə9/11
tarix16.12.2023
ölçüsü446,71 Kb.
#182155
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   11
Korxona iqt 5-mavzu Ma\'ruza matni

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
5.6-rasm. Korxonalarda qo‘llaniladigan narx turlari 
 
Shartnomaviy narxlar – sotuvchi va xaridorlarning roziligi bilan belgilanadigan va 
oʻzaro tuziladigan shartnomada koʻrsatiladigan narx. Bunday narx, odatda, 
shartnoma muddati amal qiladigan davrda oʻzgarmaydi. Koʻproq milliy va xalqaro 
bozorlarda qoʻllanadi. Korxonalar o‘z mahsulotini ushbu mahsulotlarni 
tayyorlovchi, saqlovchi va qayta ishlovchi korxonalarga tuzilgan shartnomalarga 
muvofiq sotadilar. Ushbu narx mahsulot sotuvchi va uni sotib oluvchilar o‘rtasida, 
ularning iqtisodiy manfaatlari hamda bozordagi talab va taklif o‘rtasidagi 
munosabat asosida shakllanadi. U tarmoqlarning mahsulot oldi-sotdi munosabati 
bo‘yicha tuzilgan shartnomalarida o‘z aksini topadi. Shuning uchun ushbu narx 
shartnomaviy narxlar deb ham ataladi. 
Ulgurji narx – tovar ishlab chiqaruvchilar savdo firmalariga tovarlarni bir yoʻla 
koʻtarasiga sotishida qoʻllanadi. Tovar birjalari va savdo uylarida ham ulgurji 
narxlar qoʻllanadi.
Mahsulotlar ayrim hollarda xaridorlarga yirik partiyalarda 
sotiladi, bunda qo‘llaniladigan erkin shakllanuvchi narx ulgurji narx deb ataladi. 
Chakana narx – tovarlar bevosita isteʼmolchilarga kichik partiyada, donalab 
sotilganda qoʻllanadi va darajasi ulgurji narxdan yuqori boʻladi.
Korxonalar o‘zlari 
yetishtirgan mahsulotlarni chakana savdo bozorlarida yoki o‘zlarining ichki sotish 
tizimi orqali sotganda chakana narxlar qo‘llaniladi. 
Preyskurant narx – xaridor uchun maʼlumotnoma narx boʻlib xizmat qiladi va 
haqiqiy narx preyskurantlar (koʻrsatkichlar)da eʼlon qilingan narx atrofida 
boʻlishini anglatadi;
Transfert narxlar – korxonaning ishlab chiqarish bo‘linmalari yoki korxonalar 
tomonidan 
tashkil 
etilgan 
kooperatsiya 
ichidagi 
o‘zaro hisob-kitobda 
qo‘llaniladigan narxlardir. 
Korxonalarda qo‘llaniladigan
 
narx turlari
 
Shartnomaviy narx
 
Ulgurji narx
 
Indikativ narxlar
 
Chakana narx
 
Transfert narx 
Preyskurant narxlar
 
Dotatsiyalangan narxlari 
Qiyosiy narx
 


Indikativ narxlar – mahsulotlarning kelgusi yil hosili uchun yoki kelgusida 
kutilayotgan narxi bo‘lib, korxonalar faoliyatini rejalashtirishda ishlatiladi. 
Dotatsiyalangan narx – davlat byudjeti hisobidan maxsus arzonlashtirilgan, bozor 
narxidan pastroq qilib belgilangan narx, narxdagi farq budjet beradigan dotatsiya 
bilan qoplanadi. Odatda, bu narxni davlat korxonalarni va aholini ijtimoiy 
himoyalash uchun qoʻllaydi;
Qiyosiy 
narxlar 

korxonalar 
faoliyatining 
ma’lum davr oralig‘idagi 
ko‘rsatkichlarini tahlil qilishda foydalaniladigan narxdir. Demak, ushbu narx 
mahsulotlarning oldi-sotdisida emas, balki korxonalar faoliyatini tahlil qilishda 
qo‘llash uchun tanlab olinadigan biror yildagi haqiqiy narxlaridir. Qiyosiy narxlar 
asosida mamlakat miqyosida yoki korxonalarda biror qiymat ko‘rsatkichining 
o‘zgarishiga obyektiv baho berish imkoniyati paydo bo‘ladi. Chunki tahlil 
jarayonida qiyosiy narxlar qo‘llanilganda biror qiymat ko‘rsatkichining 
o‘zgarishiga narx o‘zgarishining ta’siri yo‘qqa chiqariladi. Bu holatga real baho 
berishda muhim ahamiyatga egadir. Uzoq yillar mobaynida qiyosiy (taqqoslama) 
narx sifatida 1996-yildagi qishloq xo‘jalik mahsulotlarining haqiqiy narxlari 
olingan. Inflyatsiya darajasi va boshqa iqtisodiy omillarni e’tiborga olgan holda 
qiyosiy narx sifatida boshqa yilning haqiqiy narxi tanlab olinishi mumkin.
Korxonaning mahsulotlari xorijiy xaridorlarga jahon bozori narxlarida ham 
sotilmoqda. Uning mutlaq miqdori jahondagi ixtisoslashgan yirik birjalarda 
belgilanib, mahsulot eksporti va importi shartnomalarida aks ettiriladi. Korxona 
mahsulotarining jahon bozori narxlari shakllanishida xalqaro savdo bo‘yicha 
qo‘yiladigan talablar ham o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Bunda tovarni yetkazib berish 
shartlari, sug‘urtalash kabi xarajatlarning kim tomonidan qoplanishi inobatga 
olinadi. Shu bilan birga narx darajasiga dunyo miqyosidagi siyosiy va iqtisodiy 
barqarorlik ham ta’sir etadi.
Korxonalar o‘zi ishlab chiqargan mahsulotning bir qismini o‘z ishlab 
chiqarishi uchun xomashyo sifatida ishlatishi mumkin. Bu jarayonda 
qatnashadigan mahsulotlarni korxonada hisobga olishda tannarxlari bo‘yicha 
baholanadi.
Bozor koʻlamiga koʻra, narxlar hududiy (mintaqaviy), milliy va xalqaro bozor 
narxlariga boʻlinadi. Hududiy narx – faqat maʼlum hududiy bozorga xos boʻlib, u 
shu hudud doirasidagi omillar taʼsirida hosil boʻladi. Milliy bozor narxi – bir 
mamlakat doirasida amal qiluvchi va ularning xususiyatini aks ettiruvchi 
narxlardir. Xalqaro narx – muayyan tovarga ketgan baynalminal xarajatlarni, 
tovarning nafliligi jihatidan jahon standarti talabiga mos kelish darajasini va 
xalqaro bozordagi talab va taklif nisbatini hisobga oladi. 
Boshqarish darajasi va usullari jihatidan farq qiluvchi hamda davlat 
tomonidan tartibga solinish darajasiga qarab narxni quyidagi turlarga ajratish 
mumkin:


• tartibga solinadigan (boshqarilib, o‘zgarib turadigan) narxlar. Tartibga 
solinadigan narxlar – talab va taklifning o‘zgarishi ta’siri ostida shakllanadi, lekin 
davlat organlari narxning o‘sishi yoki pasayishini chegaralaydi. Ularga:
- chegaralangan narxlar, mahsulotni sotish uchun eng yuqori chegarasi 
belgilangan narxlar; 
- kafolatlangan narxlar, barcha ishlab chiqaruvchilar uchun mahsulot sotib 
olishning yagona narxlari
- tavsiya qilinadigan narxlar, u yoki bu tovarga tavsiya etiladigan, majburiy 
emas.
• qat’iy belgilangan narxlar. Qat’iy belgilangan narxlar – davlat organlari 
qarorlari asosida belgilanadigan narxlar bo’lib, ular shartnoma tuzilayotganda qayd 
etilgan va shartnomaning jami amal qilish muddati davomida o‘zgartirilishi 
mumkin bo‘lmagan narx (shartnoma kelishuviga ko‘ra). Bunga davlat xarid narxini 
misol tariqasida keltirish mumkin. Yaqin vaqtlargacha qishloq xo‘jaligi 
mahsulotlari qishloq xo‘jaligi korxonalaridan davlat xarid narxlarida sotib olinar 
edi. Bu shaklda narx belgilash bozor tamoyillariga mos kelmaydi, shu sababli 
2020-yildan boshlab qishloq xo’jaligi tarmog’ida davlat xarid narxlaridan voz 
kechildi. 
• erkin narxlar. Erkin narx – bu bozorda, erkin ravishda, bozor konyunkturasi 
asosida shakllanadigan narxdir. Ushbu narxning shakllanishida davlat bevosita 
ta’sir ko‘rsatmaydi.
Milliy iqtisodiyotning barqarorligini ta’minlash uchun davlat tomonidan 
iqtisodiyotga, jumladan narxlar shakllanishiga ham ta’sir ko’rsatiladi. Narxlarning 
shakllanishiga davlat ikki xil usulda: bevosita va bilvosita ta’sir ko’rsatishi 
mumkin. Narxlarning shakllanishiga bevosita ta’sir ko’rsatish har doim ham 
samarali bo’lavermaydi. Buni ayrim mamlakatlar tajribasi ham isbotlaydi. Narx 
shakllanishiga davlat tomonidan aralashuvning oqibatlarini Argentina misolida 
ko‘rib chiqishimiz mumkin (B.Hoshimov, “Tarix saboqlari yoxud Argentinada 
go‘sht narxiga davlat aralashuvi qanday oqibatlarga olib kelgani xususida”, kun.uz. 
sayti, 2017-yil 27-iyul). Argentina har doim yuqori sifatli, mahalliy fermerlar va 
aholining faxri bo‘lgan mol go‘shti bilan taniqli bo‘lib kelgan. 2005-yilda 
Argentina jahonda mol go‘shtini eksport qilish bo‘yicha uchinchi o‘rinda bo‘lgan. 
Mollarning bosh soni muttasil oshib borayotgan, chorvachilik sohasiga 
investitsiyalar yuqori sur’atlarda kengaya borayotgan edi. AQSh qishloq xo‘jaligi 
vazirligi (USDA) prognozlariga ko‘ra, go‘sht yetishtiruvchilarning bunday o‘sishi 
va samaradorligi hisobga olinadigan bo‘lsa, bir necha yildan so‘ng Argentina mol 
go‘shti yetishtirish va eksport qilish bo‘yicha jahonda mutlaq birinchi o‘ringa 
chiqib olishi kerak bo‘lgan. Bu sohaga investitsiyalarning ortishi tufayli boshqa 
sohalar ham shiddat bilan rivojlana boshlaydi: yem ishlab chiqarish, transport 
logistikasi, kushxonalarning innovatsion usullari, sovutkichlar sanoati, bug‘langan 
go‘sht va kolbasalar ishlab chiqarish, hattoki konservalash uchun jez bankalar 
ishlab chiqarish sanoati ham ravnaq topadi. Hamma ushbu sohada yuqori 


sur’atlardagi taraqqiyotni kutayotgandi, investitsiyalar esa bir zum to‘xtamayotgan 
edi.
Lekin 2006-yilning 8-martida Argentina prezidenti Nestor Kirshner 
narxlarning doimiy oshib borayotganini oldini olish uchun mol go‘shti eksportini 
180 kunga ta’qiqlash haqida qat’iy chora qabul qiladi. Ta’qiq “Go‘shtni eksport 
sektoridan mahalliy bozorga qaytarib, uni oddiy argentinaliklar bemalol xarid qila 
oladigan darajaga tushirish” maqsadida joriy etildi, deb yozgandi o‘shanda The 
Economist jurnali. Bu ta’qiq birdaniga ro‘y bermadi, avvaliga hukumat “Go‘sht 
hamma uchun” deb nomlangan dastur doirasida go‘sht narxi oshib ketishi 
oqibatlarini yumshatish maqsadida Buenos-Ayresda mol go‘shtining o‘ndan ziyod 
nomdagi mashhur bo‘laklarini past narxlarda taklif eta boshlaydi. Dasturga ko‘ra, 
eksport qilinayotgan har 2,5 tonna go‘shtga, mahalliy bozor uchun eksport 
narxining 50 foizi miqdorida 1 tonna go‘sht chiqarilishi kerak bo‘lgan. Shunday 
qilib, fermerlar ichki bozorga imtiyozlar taqdim eta boshlashgan. Kutilganidek, bu 
dastur mutlaqo samarasiz bo‘lib chiqadi. Bu choralar bilan birgalikda hukumat 
eksport bojini 5 foizdan 15 foizga ko‘tarib qo‘yadi, buning oqibatida 
argentinaliklarning 
go‘shti 
eksport 
boji 
to‘lanmaydigan 
Mercosur’dagi 
hamkorlariga nisbatan raqobatbardosh bo‘lmay qoladi. Mercosur – janubiy 
Amerika savdo bloki bo‘lib, 1991-yil 26-martda Paragvayning Asunsion shahrida 
asos solingan, uning to‘liq a’zolari Argentina, Braziliya, Paragvay va Urugvay.
Narxlar prezident kutgan darajaga tushmaydi va 2006-yilning oxirida 
hukumat va go‘sht ishlab chiqaruvchilar (shu jumladan, sotuvchilar) o‘rtasida uzoq 
muzokaralar boshlanadi. Hukumat yetarli darajada siyosiy va axborot bosimi 
o‘tkazib, 2006-yilda 2005-yilga nisbatan eksport hajmini 20 foizga qisqartirish 
haqidagi bitimga erishadi, biroq amalda bu yuz bermaydi. Ayanchli oqibatlardan 
so‘ng hukumat ta’qiqni yumshata boshlaydi va 26 mayga borib (78 kundan so‘ng) 
eksportga ta’qiq olib tashlanadi, buning o‘rniga kvotalar joriy etiladi. 2005–2013 
yillar oralig‘ida ta’qiq va keyin joriy etilgan kvotalar natijasida mol go‘shti 
eksporti hajmi 76 foizga qisqarib ketadi. O‘z-o‘zidan tushunarliki, bu sektorga 
investitsiyalar tiklab bo‘lmas darajada to‘xtaydi, 2006-yildan 2010-yilgacha 
qoramollar soni 28 foizga qisqaradi. 2017-yil holatiga berilgan ma’lumotlarga 
ko‘ra, eksportga ta’qiq olib tashlanganidan 11 yil o‘tib, qoramollar soni 2006 
yildagidan ancha past. Yirik shoxli qoramollar sonining qisqarishi go‘sht narxining 
keskin oshishiga olib keladi. Bozor oshib borayotgan talabni qondirishga tayyor 
emas edi va narxlarning yanada o‘sishi bilan javob qaytaradi. Boz ustiga
qandaydir vaqt oralig‘ida Argentina hattoki go‘sht import qila boshlaydi. 
Investitsiyalarning to‘xtashi, korxonalarning yopilishi, ish o‘rinlarini 
yo‘qotilishi, yo‘ldosh sanoatlarning barbod bo‘lishi – prezident va hukumat 
tomonidan qo‘llanilgan, “ijtimoiy yo‘nalgan” ana shunday choralar oqibatlarining 
qisqacha ro‘yxati. Sociedad Rural Argentina iqtisodiy tadqiqotlar instituti rahbari 
Luis Migel Etcheverening so‘zlariga ko‘ra, so‘nggi o‘n yil “yo‘qotilgan o‘n yillik” 
bo‘lgan, 
bu davrda sun’iy arzonlashtirilgan mol go‘shti sohaning 
raqobatbardoshligiga putur yetkazgan va yirik shoxli qoramollar sonining 12 
million boshga qisqarishiga sabab bo‘lgan. 2017-yil holatiga ko‘ra, Argentinada 


go‘sht prezident istaganidek arzon bo‘lib qolmadi, aksincha, bir vaqtlar jahondagi 
eng yirik go‘sht eksportchisi esa ro‘yxatda 12-o‘ringa tushib ketdi. 
Bu intervensiyaning iqtisodiy oqibatlari mutlaqo halokatli bo‘ldi: faqatgina 
mol go‘shti eksportidan yo‘qotishlar milliardlab dollar bilan o‘lchanmoqda. 
Iste'molchilarning yo‘qotishlari, ishsizlik va yopilgan korxonalar tufayli ro‘y 
bergan yo‘qotishlarni hisoblash qiyinroq. Bu mavzuda bir necha ilmiy maqolalar 
e'lon qilingan va ulardagi xulosalar aslo optimistik emas: umumiy iqtisodiyotga 
yetkazilgan zarar juda ulkan va tiklanish uchun juda uzoq vaqtni talab etadi. Bu 
avantyuraning nufuzga daxl qiluvchi chiqimlari (shartnomalarni bajara olmaslik va 
investorlarning puli havoga sovurilishi) ni qoplash uchun argentinaliklarning yana 
bir necha avlodi tovon to‘lashadi. 
Ushbu keysni misol tariqasida keltirishdan ko‘zlangan maqsad shundan 
iboratki, qandaydir cheklovlar, davlatning aralashuvi yoki narxlarning nazorat 
qilinishi (bu misolimizda go‘sht ishlab chiqaruvchilar uchun) mamlakat farovonligi 
uchun uzoq yillar ayanchli oqibatlarga sabab bo‘lishi mumkin. Mamlakatimizda 
ham so‘nggi vaqtda go‘sht narxining oshib borayotganiga guvoh bo‘layapmiz va 
Argentina sabog‘i bu yerda juda muhim. Undan o‘zimiz uchun zarur xulosalarni 
chiqarishimiz maqsadga muvofiqdir. 
Narxlarni davlat tomonidan tartibga solishda bilvosita usllardan foydalanish 
maqsadga muvofiqdir, bevosita usullardan foydalanish salbiy oqibatlarga olib 
kelishi mumkin.
Narx siyosati korxonaning bozordagi umumiy siyosatining ajralmas qismi 
hisoblanadi. 

Yüklə 446,71 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   11




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin