ULUG‘VORLIK VA TUBANLIK. Ingliz nafosatshunosi
E.Byork go‘zallikni ulug‘vorlik bilan solishtiradi va ularni bir-biriga
qarama-qarshi tushunchalar sifatida tadqiq etadi.
I.Kant esa
go‘zallik va ulug‘vorlikni uyg‘unlikda
rivojlanuvchi tushunchalar deb hisoblaydi. Ushbu mutafakkirlardan farqli o‘laroq,
Gegel, ulug‘vorlikni go‘zallikning bir ko‘rinishi, ulug‘vorlik–zohiriy go‘zallikning botiniy go‘zallikka
aylanishi, deb tushuntiradi.
Ulug‘vorlik -
insonning narsa hodisalarga estetik va axloqiy mezonlar bilan yondashishi va ulardan yuksak hayratlanish tuyg‘usini hosil qiluvchi estetik hissiyot majmuidir. Ulug‘vorlikning ko‘lami go‘zallik ko‘lami kabi cheksizdir.
Ulug‘vorlik o‘zida hajm, miqdor, ko‘lam va buyuklikni mujassam etadi. Shiller ulug‘vorlik tushunchasini dramatiklashtiradi: u qayg‘u va qo‘rquvni engish insonni qanchalik ulug‘lashi va chiroy baxsh
etishini ko‘rsatib beradi. Bu erda u «axloqiy xavfsizlik» tushunchasini kiritadi. Qo‘rquv va
dahshatga qarshi borish uchun ham xavfdan xoli bo‘lish lozim. Jismoniy xavfsizlik bevosita
shaxsning o‘ziga tegishli bo‘lib, insondagi qatiy ishonch bois xotirjam, xavfsiz. Biroq, dahshatli
yo‘qotishlar va mudhish qotilliklar qarshisida insonning xotirjamligi yo‘qoladi. Agar xavf
insonning o‘zigagina yaqinlashsa-yu, u o‘zini hotirjam xis qilsa, demakki, uning vijdoni xavfdan
xoli; unga hech qanday havf taxdid solmaydi. Shu bois Shiller «axloqiy xavfsizlik»ni din, e’tiqod
va abadiylik bilan bog‘laydi. «Axloqiy xavfsizlik»ning zaminiy xususiyatini hayot va o‘lim
masalalari bilan izohlash mumkin. Ulug‘vorlik muhokamasi yuksak darajada madaniyatni talab
qiladiki, bu muhokama go‘zallik muhokamasidan ustuvorroqdir.