A. A. Ibragimov, V. U. Xo’jayev, O. M. Nazarov bioorganik kimyo

Peptid alkaloidlari
guruhiga - ergotamin, 
ergozin, ergokristin, fangulanin, skutianin, sitsifin, pandaminlar 
kiradi.Turli moddalar va ionlarni organlarga tashishda 
transport 
oqsillar
muhim ahamiyat kasb etadilar. Elektronlarni tashuvchi 
sitoxrom C, kislorodni tashuvchi gemoglobin, gemotsianin va 
mioglobin, zardob albumini, 

-lipotropin, seruplazminlar shunday 
oqsillar hisoblanadilar.
Transport peptidlarga
alametitsin va 
gramisidin 
valinomitsin va enniatinlar kiradi. 
Himoya 
oqsillari 
organizmni 
patologik 
holatlar 
yoki 
turli 
kasallik 

---

47 
qo’zg’otuvchilarga (bakteriya, virus va toksin) qarshi kurashini 
ta’minlaydilar. Himoya oqsillarga immunoglobulin, limfokinin, 
monokin, interferon, fibrinogen, fibrin va trombinlar kiradi. 
Tuzilma 
oqsillari 
to’qima va organlarni tuzilish asosi bo’lib xizmat qiladilar va 
ularni mexanik xossalarini belgilaydilar.Tuzilma oqsillarga kollagen, 

-keratin, sklerotin, fibroin, proleoglikanlar kiradi. Bu guruh 
bakteriya hujayrasi devorlari proteoglikanlari, virus qobig’i oqsillari, 
ba’zi membrana va ribosomal oqsillar kiradi. 
Harakat oqsillarga 
muskullar qisqarishigi javobgar aktin va miozin kiradi. 
Reseptor 
oqsillarga 
rodopsin va bakteriorodopsin kirib, ular yorug’lik signalini 
qabul qiladilar va uzatilishini ta’minlaydilar. 
Boshqaruv oqsillari
va 
peptidlarini
vazifasi to’liq o’rganilmagan bo’lib, giston va 
repressorlar, inisirlash va elongirlash omillari kiradi. Tabiiy peptidlar 
karnozin va anserin ham shu guruhga kiradi. 
Zahira oqsillari 
oziq 
manbaini saqlash vazifasini bajarib, tuxum oqsili albumini, sut 
kazeini, bug’doy gliadini, arpa gordeini va ferritin (o’t pufagida temir 
“depo”si)lar kiradi. Oqsillar inson ozuqasi va hayvonlar yemishining 
asosiy tarkibiy qismidir. Insonga o’rta hisobda bir kunda 70 gramm 
oqsil zarurdir. Ozuqa yoki yemishni to’yimlilik darajasi aminokislota 
tarkibiga bog’liqdir. Oqsillar bir-biri biln aminokislota tarkibi bilan 
farq qiladi. Aminokislotalar o’z navbatida organizmda sintezlanadigan 
va 
sintezlanmaydigan 
guruhlarga 
bo’linadilar. 
Organizmda 
sintezlanmaydigan aminokislotalar almashinmaydigan aminokislotalar 
guruhini tashkil etib, quyidagilar kiradi: gistidin, izoleytsin, leytsin, 
lizin, metionin, fenilalanin, treonin, triptofan, valin va arginin. Ba’zi 
organizmlar oz bo’lsa ham argininni sintez qilish qobiliyatiga 
egadirlar. 
Fermentlar oqsil moddalarni eng muhim sinfi bo’lib, 
o’zlarining biologik vazifalar bo’yicha universaldir. Fermentlar tirik 
hujayrada sodir bo’ladigan kimyoviy reaksiyalarni o’ziga xos va 
yuqori samarali katalizatorlaridir. Hozirgi vaqtgacha bir necha ming 
fermentlar tavsiflab o’tilgan bo’lib, mingdan ortig’i toza holatda 
ajratib olingandir. Yuzlab oqsil-fermentlarni aminokislota ketma-
ketligi aniqlangan bo’lib, eng ma’lumlari rentgen tahlil usuli bilan 

---

48 
to’liq fazoviy tuzilishi aniqlangan. Hayot faoliyatini o’rganish 
sohasidagi istalgan muammoni tekshirish albatta tegishli fermentlar 
sistemasi bilan bog’liqdir. Fermentativ jarayonlar insoniyatga 
qadimdan ma’lum dir. Yunonlar tomonidan bijg’itib vino olish keng 
qo’llanilgan. Qadimgi dunyoning ko’pchilik halqlari o’simlik va 
hayvon xomashyosiga ishlov berib non, sirka va pishloq olishni 
bilganlar. Ammo enzimalogiya fanining zamonaviy rivojlanish davri 
faqatgina 
-asrni boshlaridan boshlangan. 1814 yilda rossiyalik 
olim 
K.Kirxgof 
kraxmal unayotgan arpa donlari tarkibidagi ba’zi 
moddalar ta’sirida shakarga aylanishini kuzatgan. Farang olimlari 
A.Payen
va 
J.Pirso
1833 yilda solod ekstraktidan olingan termolabil 
omil kraxmalni gidrolizlash xossasiga ega bqlishini aniqlab uni 
diastaza deb ataganlar. 1837 yilda 
I.Berzellus
fermentlar tirik 
organizmlar yetkazib beradigan katalizatrorlar ekanligini ko’rsatib 
berdi. Ana shu vaqtda “
ferment”(lot.fermentatio-bijg’ish) va “enzim” 
(yunoncha.

 

-achitqida) 
terminlari paydo bo’ldi. 1897 yilda 
nemis olimlari 
H. Buchner
va
E.Buchner
lar achitqini infuzor tuprog’i 
bilan aralashtirish natijasida olingan suyuqlik qandni bijg’itib spirt va 
hosil qilishini ko’rsatib berdilar. Achitqi suyuqligi o’z tarkibida 
fermentlarni murakkab aralashmasini (zimaza) tutib, bu fermentlar 
hujayra ichida va tashqisida faoliyat ko’rsatishlari ma’lum bo’ldi. 
Birinchi kristall holatdagi ferment amerikalik biokimyogar 
J.Sumner
1926 yilda kanavali urug’laridan ajratib olgan ureaza fermentidir. 
1930 yilda u pepsin, tripsin va ximotripsinni ajratib olib barcha 
fermentlar oqsillar ekanligi ma’lum bo’ldi. Fermentlar molekulyar 
massasi 10000 dan 1000000 gacha va undan yuqori bo’ladi. Ular bir 
yoki bir necha polipeptid zanjirlaridan iborat bo’lib, o’z tarkibida 
nooqsil tarkibiy qismlar(kofaktorlar) -metall ionlari, kichikroq organik 
molekulalar vitaminlarni tutadilar. Fermentlar yuqori samarali 
katalizatorlardir: ular reaksiya tezliklarini million va milliardlab marta 
oshirishlari mumkin. Masalan, ureaza fermenti 
mochevina gidrolizini 10
14
marta oshiradi. Fermentlar yuqori o’ziga 
xos katalizatorlardir. Shu bilan bir qatorda ular substrat o’ziga 
xoslikka ega bo’lib, yuqori stereoo’zigaxoslikni namoyon qiladilar. 

---

49 
Hozirgi paytda qabul qilingan tasniflashga asosan fermentlar 
katalizlovchi reaksiyalarga ko’ra 6 sinfga bo’linadilar: 
 
1.Oksidoreduktazalar. 
2.Transferazalar. 
3.Gidrolazalar( bir guruh atmolar ajralib chiqib qo’shbog’ hosil 
qiilsh). 
4.Liazalar(qo’shbog’ bo’yicha birikish). 
5.Izomerazalar. 
6.Ligazalar (sintetaza). 
 
Fermentlar bir sinfni ichida kichik va eng kichik sinflarga bo’linadilar, 
shu asosida ularni kodli raqamlash (shifr) qabul qilingan. Ferment 
shifri to’rtta bir-biridan nuqta bilan ajratilgan raqamlardan iborat: 
birinchi raqam ferment sinfini, ikkinchi va uchinchisi guruh va 
subguruhni, to’rtinchisi esa fermentni subguruhcha pog’onalarini 
tartib raqamini ko’rsatadi. Masalan, kislotali fosfataza