Mikrobiologiya va immunologiya
Yüklə 2,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
47 MIKROBLAR EKOLOGIYASI. Ekologiya er yuzidagi har qanday moddiy narsa geografik unsurlarning evolyusion rivojiga, ularni o‘rab turuvchi muhitning ko‘rsatgan ta’sirini o‘rganadigan va bu jarayonni boshqarishga yo‘naltirilgan faoliyat sohasidir. Respublika aholisining salomatligiga atmosfera havosining shaharlarda sanoat va transport chiqindilari, qishloq xo‘jalikda pestitsid va mineral o‘g‘itlarning qo‘llanilishi katta ta’sir ko‘rsatadi. Ayniqsa Orol atrofida ekologik vaziyat juda og‘ir. Qoraqalpog‘istonda tekshirilgan suvning 70% i sanitar- kimyoviy ko‘rsatkichga, 30% i mikrobiologik ko‘rsatkichga javob bermaydi. Vodoprovod suvi bilan kanalizatsiya sistemasi va sanitar tozalash sistemasi etarli emas. Biosfera – tirik organizmlar yashab turgan er qatlami – erdagi hayot muhitidir. Ekologik tizim (ekosistema) – tirik mavjudotlar va tirik bo‘lmagan elementlar yig‘indisining tabiiy birikmasidir. Biotsenoz – aniq bir joyni (territoriyani yoki yashash joyini) egallagan populyasiyalar yig‘indisidir. Biotsenozda o‘simliklar va hayvonlar hayoti uchun kerak bo‘lgan moddalarning tabiatda aylanishida qatnashadigan bir nechta guruh organizmlarni ajratishadi: Produtsitlar- hosil qiladigan planetaning yashil o‘simliklari va fotosintezlaydigan mikroorganizmlar; Konsumentlar- o‘txo‘r hayvonlar, o‘simliklar, mikroorganizmlar, odam parazitlari; Redutsenlar (bakteriyalar) organik birikmalarni minerallarga parchalaydi. Uchala guruh organizmlarining o‘zaro ta’siri natijasida bioyenozda doimiy modda va energiya aylanishi – kichik biologik aylanish - bo‘lib turadi. Har bir yuqumli kasallik uchun xarakterli bo‘lgan epidemik jarayonning shakllanishi aniq bir ekologik tizim biotsenozida amalga oshadi. Bu shakllanish parazit + xo‘jayin o‘zaro ta’siri jarayonlarining aksidir. Mikroorganizmlarni ekologik tuzumdan majbur chiqarib yuborish, u egallab 48 turgan joyni bo‘shashiga olib keladi. Ekologik jarayonlarga ko‘ra u joy bo‘sh qolmaydi, boshqa biotsenoz a’zolari yashash uchun kurashga kiradi. Aniq bir ekosistemani (suv, tuproq, havo, odam organizmi) egallagan mikroflora ikkiga bo‘linadi: 1. Autoxton mikroflora – shu ekosistema biotsenozining bir qismi bo‘lib, ular unda ko‘payadi va to‘liq rivojlanish siklini o‘taydi. 2. Allaxton mikroflora – biotsenoz qismi hisoblanmaydi, ular biologik kontaminatsiya mahsulotlari bo‘lib, odam, hayvon chiqindilari, murdalar, o‘simlik qoldiqlari bilan ajralishadi. Atrof-muhit iflosganligini tashqi muhit ob’ektlarini odamdan ajralgan chiqindi bilan ifloslanganligiga qarab aniqlashadi. Mazkur ob’ektlarda mikroblarni aniqlash sanitar ko‘rsatkichi yomonligini bildiradi, mikroblarni esa sanitar ko‘rsatkichli mikroblar deyiladi. Ular quyidagi talablarga javob berishlari kerak: 1. Ular odam va hayvon chiqindilarida doim bo‘lishlari va atrof-muhitga ko‘plab ajralishi kerak. 2. Ular tashqi muhitda ko‘paymasliklari kerak. 3. Indikatsiya, identifikatsiya va miqdoriy hisob, zamonaviy, sodda, iqtisodiy foydali mikrobiologik usullarda aniqlash mumkin bo‘lsin. Ana shu talablarga binoan, hozirgi vaqtda, har xil ob’ektlar uchun quyidagi sanitar-ko‘rsatkichli mikroorganizmlar ajratilgan: Suv – ichak tayoqchalari guruhi bakteriyalari (ITGB), enterokokklar, stafilokokklar; Havo – tillarang stafilokokklar, gemolitik streptokokklar; Tuproq – ITGB, klostridiylar (perfingens), termofillar; Ovqat mahsulotlar – ITGB, stafilokokklar, protey, enterokokklar; Ro‘zg‘or buyumlar – ITGB, stafilokokklar, enterokokklar. Turlar o‘rtasidagi munosabatlar murakkab va xilma-xil tarzda kechadi, bu munosabatlarni o‘z navbatida bir necha turlarda turlicha bo‘lish mumkin. Munosabatlarning simbioz shaklida har ikkala populyasiya yashash davrida bir- biridan foyda ko‘radi. Simbiotik munosabatlar darajasi turli xil ko‘rinishda bo‘lib, 49 kuchsiz hamkorlikdan to‘liq mutualizmgacha bo‘lishi mumkin. Agar simbiontlar yashash davrida bir-birining hayotiy funksiyalarini to‘ldirib tursa, munosabatlarning bu shakli mutualizm deb ataladi. Kommensalizm , bu simbiozning shunday ko‘rinishiki, ya’ni kommensallar xo‘jayin organizmi uchun zarur bo‘lmagan qoldiq chiqindi oziq moddalar bilan ovqatlanadi va unga zarar etkazmaydi. Antogonizm - bir populyasiya tomonidan ikkinchi populyasiya hayot faoliyatining to‘xtatilishi. Parazitizm – bir tur organizmning ikkinchi tur organizm hisobiga yashab, unga ziyon keltirishi. Metabioz - biri boshlangan jarayonni ikkinchisini davom ettirishi. Sinergizm - ikkita simbiont birgalikda fnziologik vazifalarining kuchayishi (achitqi va sut - qatiq bakteriyalari). Mexanizmi turlicha: tashqi muhit omillarini ta’sirga chidamlilik darajasi xar xil; bioenergetik faollik darajasi turlicha; bakteriotsinlar ajratishi (ichak tayoqchasi enteropatogen esherixiyalarga qarshi kolitsin ajratadi) va nihoyat antibiotiklar ajratishi; Mikroorganizmlar orasidagi antagonistik munosabatni Paster kuzatgan. U kuydirgi tayoqchasi chirituvchi mikroblar bilan aralash hosilada tezda halok bo‘lishini kuzatgan. Antagonizm hodisasidan patogen mikroblarni yo‘q qilish uchun foydalanishni rus olimi YA.I.Mechnikov taklif qilgan. U qatiqdagi sut-qatiq bakteriyalaridan ichakdagi chirtuvchi bakteriyalarni yo‘q qilish uchun foydalanishni taklif qilgan. Penitsill mog‘orni davolovchi xususiyatga ega ekanligini rus olimlari V.A.Manasein va A.T.Polotebiovlar o‘tgan asrning 70 yillarida yozib o‘tishgan. Bir mikroblarning boshqasiga xalokatli ta’siri, mikrob-antagonistlar tomonidan maxsus kimyoviy moddalar, atrofdagi mikroblarga o‘ldiruvchi ta’sir ko‘rsatadigan va ma’lum mikroblarga tanlab ta’sir kiladigan moddalar ajratishiga 50 bog‘liq ekanligi aniqlandi. Bunday moddalar antibiotiklar deb ataldi. Keyinchalik ko‘plab mikrobiolog olimlar antagonizm hodisasini o‘rganishi natijasida aktinomitsetlarning, mog‘or zamburug‘larning, bakteriyalarning va boshqa mikroblarning antagonistik xususiyatlari aniqlandi va antibiotiklar olishga asos bo‘ldi. Masalan, V.brevis Gram+ bakteriyalarga, V. mesentericus bo‘g‘ma tayoqchasi, V.mycoides sil tayoqchasiga, V.subtilis sil, ich terlama tayoqchalariga antagonistik ekanligi aniqlandi. Aktinomitsetlar pnevmokokklar, streptokokklar, stafilokokklar, ko‘k yiringli tayoqcha uchun antagonist hisoblanadi, mog‘or zamburug‘lari turli zamburug‘larga va bakteriyalar uchun antagonist hisoblanadi. Yüklə 2,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|