112
Buxgalteriya hisobini yuritish va moliyaviy hisobotni tuzishga doir minimal
talablarni buxgalteriya hisobi standartlari belgilaydi.
Buxgalteriya hisobini tashkil etish, yuritish va moliyaviy hisobotni tuzishga
doir maxsus talablarni buxgalteriya hisobining milliy standartlari belgilaydi.
Xo‗jalik subyektlari moliyaviy hisobotning xalqaro standartlarini qonun
hujjatlarida belgilangan tartibda qo‗llashlari mumkin.
Moliyaviy hisobotlarning elementlari:
aktivlar, majburiyatlar,
xususiy
kapital, zaxiralar, daromadlar, xarajatlar, moliyaviy natijalar.
Xo‗jalik yurituvchi subyekti o‗zining, pul oqimlari to‗g‗risidagi
ma‘lumotlaridan tashqari, moliyaviy hisobotlarini buxgalteriya hisobining
hisoblash usuli asosida tayyorlashi lozim. Buxgalteriya hisobining hisoblash usuli
qo‗llanilganda, xo‗jalik yurituvchi
subyekt moddalarni aktivlar, majburiyatlar,
kapital, daromadlar va xarajatlar (moliyaviy hisobotlar elementlarini) sifatida tan
oladi, qachonki ular konseptual asosda keltirilgan ushbu elementlarning ta‘riflariga
va tan olish mezonlariga to‗g‗ri kelsa.
Aktivlar
–
subyekt nazorat qiladigan, kelgusida ulardan daromad olish
maqsadida avvalgi faoliyat natijasida olingan iqtisodiy resurslardir.
Aktivlar
– xo‗jalik subyektining qiymat bahosiga ega bo‗lgan moddiy, shu
jumladan, pul mablag‗lari, debitorlik qarzlari va nomoddiy mulkidir.
Aktivlarda aks ettirilgan bo‗lg‗usi iqtisodiy foyda, xo‗jalik
yurituvchi
subyektning pul mablag‗lari oqimiga potensial bevosita va bilvosita qo‗shiladigan
ulushdir. Bu ulush xo‗jalik yurituvchi subyekt asosiy faoliyatining bir qismi
sifatida yuzaga kelishi mumkin.
Xo‗jalik yurituvchi subyektning aktivlari avvalgi bitimlar va boshqa
voqealarning natijasidir. Xo‗jalik yurituvchi subyektlar odatda aktivlarni sotib olib
yoki hosil qilib unga ega bo‗ladilar, biroq, boshqa bitimlar
va voqealar aktivlarni
ko‗paytirishga imkon beradi. Masalan, xo‗jalik yurituvchi subyekt hukumatdan
olgan ko‗chmas mulk va h.k. Kelgusida kutiladigan bitimlar va boshqa voqealar
o‗zidan o‗zi aktivlarning paydo bo‗lishiga olib kelmaydi.
113
Xo‗jalik yurituvchi subyekt o‗z aktivlaridan mulkni, tovar-moddiy zaxiralar
ishlab chiqarishni va xizmatlar ko‗rsatilishini boshqarish uchun foydalanadi.
Aktivlarda aks ettirilgan bo‗lg‗usi iqtisodiy foyda xo‗jalik yurituvchi
subyekt tomonidan har xil yo‗llar bilan amalga oshirilishi mumkin. Masalan,
aktivdan:
- tovar-moddiy zaxiralar ishlab chiqarish va xizmatlar ko‗rsatishda
alohida
yoki boshqa aktivlar bilan birgalikda foydalanilishi;
- boshqa aktivlarga almashtirilishi;
- majburiyatlarni bajarish uchun foydalanilishi;
- xo‗jalik yurituvchi subyektning egalari o‗rtasida taqsimlanishi mumkin.
Aktivlar binolar, inshootlar va uskunalar singari moddiy shaklga ega. Biroq,
moddiy shakl aktivning mavjud bo‗lishi uchun zarur emas. Masalan, patentlar va
mualliflik huquqlari aktivlardir, agar xo‗jalik yurituvchi subyekt kelgusida ulardan
foydalanishdan iqtisodiy foyda olishni kutayotgan bo‗lsa.
Aktivlar, masalan, debitorlik qarzlari va mulk yuridik huquqlar, shu
jumladan egalik huquqi bilan bog‗liqdir.
Aktiv mavjudligini aniqlashda, egalik
huquqi asosiy hisoblanmaydi. Masalan, ijaraga olinadigan mulk aktiv hisoblanadi,
agar xo‗jalik yurituvchi subyekt ana shu mulkdan olinishi kerak bo‗lgan foydani
nazorat qilsa.
Xarajatlarni amalga oshirish bilan aktivlarni hosil qilish o‗rtasida
uzviy
aloqa mavjud, ammo bu jarayonlar hamma vaqt ham vaqti bo‗yicha to‗g‗ri
kelmaydi. Xo‗jalik yurituvchi subyekt tomonidan amalga oshirilgan xarajatlar
bo‗lg‗usi iqtisodiy foyda izlanganidan dalolat beradi, lekin aktivlar olinganini uzil-
kesil tasdiqlamaydi. Binobarin, xarajatlarning mavjud emasligi obyektni aktiv deb
hisoblash uchun asos bo‗lmaydi. Masalan, xo‗jalik yurituvchi subyektga tekinga
berilgan obyektlar aktivlarni ta‘riflashga mos keladi.
Dostları ilə paylaş: