Sayali sadiqova

 
Anca 
– qədər, bu qədər, bu cür, belə,beləcə: 
 
Anca 
qıldı ol zəman fəryadü zar,
Cümlə ağladı mələklər biqərar. 
Qeyd edək ki, bu söz tərcümənin hər iki nüsxəsində yanlış 
olaraq 
ا
ﻨﻳ
ﻪﺠ
(incə) şəklində yazılmışdır. Görünür, katiblər bu qə-
dim sözün mənasını bilmədikləri üçün onu bu şəkildə köçürmüş-
lər. "Anca" türk dillərinin əski qatlarını əks etdirən leksik vahid-
lərindəndir: qədim türk mətnlərində, Qütbün "Xosrov və Şirin" 
tərcüməsində qeydə alınmışdır. Bu söz Azərbaycan yazılı abidə-
lərindən Nəsimi “Divan”ında , Mustafa Zərinin "Yusif və Züley-
xa" məsnəvisində, eləcə də Şirazinin "Gülşəni-raz" tərcüməsində 
1
Qəhrəmanov C. Nəsimi “Divan”nın leksikası. Bakı, 1970, səh.24

---

190 
işlənmişdir. Qeyd edək ki, Mustafa Zəririn məsnəvisinin Bakı 
nəşrinin sonunda verilən əski türk sözləri lüğətinə "anca" sözü 
daxil edilməmişdir. V. Radlov bu leksemi "ança" şəklində qeydə 
almışdır
1
. 
 
Arxuru
 – əyri, tərs, tərsinə
: 
 
Keçə qaburğaları ol dəm qamu, 
Heybətindən bir-birindən 
arxuru
.
Öncə qeyd edək ki, bu söz tərcümənin yalnız Bakı nüsxə-
sində işlənmişdir. Bursa nüsxəsinin katibi, görünür, sözün məna-
sını anlamamış, ona görə də onun əvəzində qafiyə yerinə "ey 
ulu” xitabını yazmışdır. "Arxuru" sözü "arquru" şəklində uyğur 
yazısı ilə köçürülmüş əski türk mətnlərində, eləcə də orta əsrlər 
türkdilli yazılı abidələrində eyni mənada işlənmişdir. "Tarama 
sözlüyü"ndə "arquru-arquru" (bir-birinin tərsinə, çarpaz), "arqu-
ru çıxmaq" (yolunu kəsmək, qarşısına çıxmaq), "arquru gəlmək" 
(qarşı qoymaq, qarşısına çıxmaq), "arqurusuna" (eninə), ifadələ-
ri də qeydə alınmışdır. Bu sözə Azərbaycan yazılı abidələrindən 
yalnız "Kitabi-Dədə Qorqud"da rast gəldik: "
Qapı eşiyi üzərində 
ərquru buraxmışlardı
" 
2
. Eposun 1988-ci il Bakı nəşrində "bu-
raxmışlardı” sözü "yer qomuşlardi” kimi oxunmuş və cümlə bü-
tövlükdə dastanın müasir variantında bu şəkildə verilmişdir: 
"
Eşikdə, qapı ağzında quru yerdə qoymuşdular
"
3
. Göründüyü 
kimi, "arquru" sözü burada "quru" kimi qəbul edilmişdir, halbu-
ki kitabdakı nüsxə fərqlərinin müəllifi professor Samət Əlizadə 
daha öncəki vərəqdə bu sözü doğru olaraq Mahmud Kaşğaridəki 
"arğu-iki dağ arası, uçurum" anlayışı ilə bağlamış və "arqırı söylə-
mək" ifadəsini "haçalı, ikibaşlı danışmaq" kimi şərh etmişdir
4
. 
1
Радлов В.В. Опыт словаря тюркских наречий. т.1-1У. Спб., 1888-1911. 
с.241 
2
Kitabi-Dədə Qorqud (tərtibçi: H.Araslı). Bakı, 1962. səh.78 
3
Kitabi-Dədə Qorqud (tərtibçilər: F.Zeynalov, S.Əlizadə). Bakı,1988. səh.172 
4
Yenə orada, səh.232 

---

191 
Bizcə, "arquru" sözü burada da elə "əyri", "tərs" anlamında işlən-
mişdir: "arquru söyləmə"- tərs danışma. Yuxarıdakı cümlədə də 
"arquru" sözü göstərdiyimiz mənadadır və "arquru buraxmışlardı" 
ifadəsini "önünə, tərsinə uzatmışdılar" kimi anlamaq düzgündür.